Έλενα Αναγνωστοπούλου ΓΛΩΦ 165 - ΣΥΝΤΑΞΗ Έλενα Αναγνωστοπούλου 4/3/2002, 11/3/2002

Μάθημα 3ο και 4ο ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ II 4/3/2002, 11/3/2002

Θέματα προς συζήτηση Κύρια σημεία: Κατηγορίες: Τυπικά κριτήρια: κατανομή (σύνταξη) Ανοιχτές (Λεξικές)– Κλειστές (Λειτουργικές) Κατηγορίες Φραστικές κατηγορίες 4/3/2002, 11/3/2002

Τυπικά κριτήρια: Κατανομή (Σύνταξη) Είδαμε ότι η κατηγοριοποίηση των λέξεων στηρίζεται στην κοινή τους συμπεριφορά ως προς την ΚΛΙΣΗ και την ΠΑΡΑΓΩΓΗ. Ονομάζουμε "ρήμα" κάθε λέξη που κλίνεται ως προς το πρόσωπο, αριθμό, χρόνο, ποιόν ενεργείας, φωνή και έγκλιση. Ρήματα είναι όλες οι λέξεις που έχουν την ίδια συμπεριφορά ως προς τον παράγοντα "κλίση". Με ανάλογο τρόπο κατηγοριοποιούμε τις λέξεις στηριζόμενοι στην ΚΑΤΑΝΟΜΗ τους. Το παράδειγμα προέρχεται από το "Συντακτικό της Νέας Ελληνικής" (ΟΕΔΒ) που, όπως γράφουν στον πρόλογο οι συγγραφείς του, "…στηρίζεται στην πρακτική των Συντακτικών της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όπως και εκείνα στηρίζονταν στα διδάγματα του αρχαίου Τυπικού". 4/3/2002, 11/3/2002

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ι: ΒΟΗΘ, Ρ Σε περιβάλλον [θα________] Ο Γιάννης θα φύγει Ο Γιάννης θα έχει φύγει *Ο Γιάννης θα γάτα *Ο Γιάννης θα καλός *Ο Γιάννης θα από *Ο Γιάννης θα η *Ο Γιάννης θα σε *Ο Γιάννης θα γρήγορα Σε περιβάλλον [θα________] επιτρέπονται λέξεις κατηγορίας Ρ ή Βοηθ αλλά όχι λέξεις κατηγορίας Ο, Επιθ, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επιρ. 4/3/2002, 11/3/2002

ΒΟΗΘ, Ρ (συνέχεια) Ανάλογη κατανομή έχουν τα βοηθητικά και τα ρήματα μετά από όλα τα μόρια που χαρακτηρίσαμε ως στοιχεία κλίσης, δηλαδή και τα στοιχεία "δεν", "μην", "να". Με βάση αυτή την παρατήρηση μπορούμε να δώσουμε έναν γενικό κανόνα κατανομής της μορφής: Σε περιβάλλον [δεν, θα, μην, να________] επιτρέπονται λέξεις κατηγορίας Ρ ή Βοηθ αλλά όχι λέξεις κατηγορίας Ο, Επιθ, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επιρ. 4/3/2002, 11/3/2002

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙ: ΕΠΙΘ Περιβάλλον: [ο, ένας_________Ο] π.χ. "ο, ένας ______φοιτητής" Επιτρέπονται λέξεις όπως: καλός, έξυπνος, μελετηρός, ψηλός: Ο καλός φοιτητής, ο έξυπνος φοιτητής, ο μελετηρός φοιτητής, ο ψηλός φοιτητής Είναι αντιγραμματικές λέξεις όπως: Έχει (*ο έχει φοιτητής), φεύγει (*ο φεύγει φοιτητής), γάτα (*ο γάτα φοιτητής), από (*ο από φοιτητής), η (*ο η φοιτητής), σε (*ο σε φοιτητής), γρήγορα (*ο γρήγορα φοιτητής). 4/3/2002, 11/3/2002

ΕΠΙΘ (συνέχεια) Με βάση αυτή την παρατήρηση μπορούμε να δώσουμε έναν γενικό κανόνα κατανομής της μορφής: Σε περιβάλλον [ένας, ο________Ο] επιτρέπονται λέξεις κατηγορίας Επιθ αλλά όχι λέξεις κατηγορίας Βοηθ, Ρ, Ο, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επιρ. 4/3/2002, 11/3/2002

'Ασκηση στην τάξη Από τις κατηγορίες που εξετάσαμε μέχρι στιγμής (Βοηθ, Ρ, Ο, Επιθ, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επίρ) ποιες επιτρέπονται και ποιες απαγορεύονται μετά το συνδετικό; (περιβάλλον της μορφής [Ο Γιάννης είναι_________]. 4/3/2002, 11/3/2002

Άσκηση στην τάξη Με βάση τα παραδείγματα που ακολουθούν Διάβασε προσεκτικά το βιβλίο Το προσεκτικό διάβασμα του βιβλίου Συναντάει τακτικά τη Μαρία Οι τακτικές συναντήσεις με τη Μαρία να ορίσετε σε ποια περιβάλλοντα απαντούν τα επίθετα και σε ποια περιβάλλοντα απαντούν τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα με επιθηματοποίηση του –α. 4/3/2002, 11/3/2002

Ανακεφαλαιώνοντας, Με κριτήρια κλίσης, παραγωγής (Μορφολογία) και κατανομής (Σύνταξη) εντάσσουμε τις λέξεις σε κατηγορίες. Οι λέξεις ανήκουν στην ίδια κατηγορία όταν κλίνονται με τον ίδιο τρόπο, παράγονται με ανάλογο τρόπο (ή αποτελούν συστηματικά βάση παραγωγής άλλων κατηγοριών) και κατανέμονται με τον ίδιο τρόπο στην πρόταση. 4/3/2002, 11/3/2002

Παράδειγμα: Επίθετο Επίθετα είναι όλες οι λέξεις που: Έχουν 3 γένη και κλίνονται ως προς τον αριθμό και την πτώση (Κλίση). Χρησιμοποιούνται ως βάση για το σχηματισμό ρημάτων με επιθηματοποίηση (π.χ. του –ιζ-). Σχηματίζουν άρνηση με προθηματοποίηση του α-(Παραγωγή). Απαντούν σε περιβάλλοντα [Α___Ο], [είναι___] (Κατανομή). 4/3/2002, 11/3/2002

Ανοιχτές (Λεξικές)-Κλειστές (Λειτουργικές) Κατηγορίες Από τις κατηγορίες που είδαμε, το Ρήμα, το Όνομα, το Επίρρημα, το Επίθετο χαρακτηρίζονται ως Ανοιχτές/ Λεξικές Κατηγορίες. Το Βοηθητικό, το Άρθρο, η Αντωνυμία, οι προσδιοριστές, τα Στοιχεία Κλίσης (να, θα, δεν, μην) και οι Συμπληρωματικοί Δείκτες (ότι, πως, που) χαρακτηρίζονται ως Κλειστές/Λειτουργικές Κατηγορίες. (Οι προθέσεις από άλλους θεωρούνται λεξικές κατηγορίες και από άλλους λειτουργικές). 4/3/2002, 11/3/2002

Ανοιχτές –Λεξικές Κατηγορίες Πρόκειται για κατηγορίες στις οποίες προστίθενται συνεχώς νέες λέξεις από τους ομιλητές ανάλογα με τις επικοινωνιακές ανάγκες και τις συνθήκες του κόσμου μας: Π.χ. "υπολογιστής", "εντατικοποίηση", "σοσιαλισμός", "σουρεαλισμός", "διαστημόπλοιο", "ουρανοξύστης", "βομβαρδίζω", "διαφημίζω", "φωτογραφίζω", "τηλεοπτικός", "κινηματογραφικός", "γενετική" είναι λέξεις που μπορούμε εύκολα να φανταστούμε ότι προστέθηκαν πρόσφατα στο λεξικό της Ελληνικής. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε τον όρο "ανοιχτές κατηγορίες". Οι ανοιχτές κατηγορίες δηλώνουν αντικείμενα, δράσεις, ιδιότητες, έννοιες που μπορούμε να περιγράψουμε με λέξεις ή να παραστήσουμε με εικόνες. 4/3/2002, 11/3/2002

Τηλέφωνο 4/3/2002, 11/3/2002

Ρήματα και Ουσιαστικά; 4/3/2002, 11/3/2002

Κλειστές – Λειτουργικές Κατηγορίες Έχουν γραμματική (συντακτική, σημασιολογική, μορφολογική) λειτουργία στην πρόταση. Δηλώνουν σχέσεις ανάμεσα στις λεξικές κατηγορίες και το περιβάλλον (πρόταση-κείμενο-επικοινωνιακό περιβάλλον) στο οποίο αυτές απαντούν. Δεν μπορούμε να περιγράψουμε τι δηλώνουν παρά μόνο αν αναφερθούμε στη λειτουργία τους. Γι' αυτό και ο όρος "λειτουργικές κατηγορίες". 4/3/2002, 11/3/2002

Όροι Τα στοιχεία που ανήκουν στις λειτουργικές κατηγορίες έχουν περιορισμένο αριθμό και δεν ανανεώνονται με την ίδια ταχύτητα που ανανεώνονται οι ανοιχτές κατηγορίες. Γι' αυτό και χρησιμοποιούμε τον όρο "κλειστές κατηγορίες". Τις ανοιχτές κατηγορίες τις ονομάζουμε και λεξικές σε αντιδιαστολή προς τις λειτουργικές κατηγορίες. Ενώ οι λειτουργικές κατηγορίες έχουν καθαρά γραμματική λειτουργία οι λεξικές κατηγορίες δηλώνουν ιδιότητες, σχέσεις, δράσεις-καταστάσεις ή ονομάζουν αντικείμενα του κόσμου μας (αυτό που ονομάσαμε "χαρακτηριστικές σημασιολογικές ιδιότητες"). 4/3/2002, 11/3/2002

Λειτουργικές Κατηγορίες "έχω" (ΒΟΗΘ): χαρακτηρίζεται ως λειτουργική κατηγορία επειδή χρησιμοποιείται για το σχηματισμό περιφραστικών τύπων του ρήματος: Έχω λύσει, είχα λύσει, θα έχω λύσει "έχω" (Ρ): χαρακτηρίζεται ως λεξική κατηγορία επειδή δηλώνει "κτήση": Ο Γιάννης έχει δύο εργοστάσια "ο", "ένας" (Α): είναι λειτουργικές κατηγορίες επειδή έχουν σημασιολογική και συντακτική λειτουργία στην πρόταση. Συνδυάζονται με το όνομα (σε αρκετές περιπτώσεις υποχρεωτικά) και χρησιμοποιούνται για να αναφερθούμε σε συγκεκριμένες ή μη συγκεκριμένες οντότητες του κόσμου. 4/3/2002, 11/3/2002

Λειτουργικές κατηγορίες (συνέχεια) Ο Γιάννης είναι γιατρός : χωρίς το άρθρο το ουσιαστικό "γιατρός" δηλώνει ιδιότητα. Ο Γιάννης είναι ο γιατρός: με το άρθρο το ουσιαστικό αναφέρεται σε έναν άνθρωπο που "ταυτίζεται" με τον Γιάννη ("ο Γιάννης είναι ο γιατρός για τον οποίο μιλούσαμε πριν"). Τόσο ο κατάλογος των βοηθητικών όσο και ο κατάλογος των άρθρων περιέχουν μικρό αριθμό στοιχείων. Στα Ελληνικά {"έχω"} και {ο, ενας}. Στα Αγγλικά {have, be, will, shall, must, can κλπ.} και {the, a}. 4/3/2002, 11/3/2002

Άσκηση στην τάξη Πώς θα χαρακτηρίζατε τη λειτουργία των στοιχείων θα, να, μην, δεν. Τι δηλώνει το "εγώ", "εσύ", "σε", "μου", και τα "τον", "τους" στις προτάσεις "τον συνάντησα", "τους έδωσα σημειώσεις". Για ποιο λόγο χαρακτηρίζουμε τους ποσοδείκτες (π.χ. κάθε) και τους προσδιοριστές/ αντωνυμίες/αριθμητικά (αυτός, εκείνος, δύο, δέκα κλπ.) λειτουργικά στοιχεία; 4/3/2002, 11/3/2002

Ελεύθερα – Δεσμευμένα μορφήματα Μια γραμματική λειτουργία μπορεί να δηλώνεται με ελεύθερα ή δεσμευμένα μορφήματα (ανεξάρτητες λέξεις ή προσφύματα): Ο Γιάννης είναι πιο καλός Ο Γιάννης είναι καλύτερος Σύγκριση δηλώνει τόσο το πιο όσο και το -τερος. Αν θεωρήσουμε ότι το "πιο" είναι λειτουργική κατηγορία που δηλώνει σύγκριση, τότε και το "-τερος" μπορεί να θεωρηθεί λειτουργική κατηγορία με την ίδια λειτουργία. Η διαφορά είναι ότι το "πιο" είναι ελεύθερο ενώ το "-τερος" είναι δεσμευμένο μόρφημα. 4/3/2002, 11/3/2002

Ελεύθερα-Δεσμευμένα μορφήματα Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να δούμε και την αντιστοιχία κατάληξης στο Ρήμα της Ελληνικής (πρόσωπο-αριθμό) και αντωνυμίας στα Αγγλικά: Φεύγ-ω Ι go Φεύγ-εις you go Φεύγ-ει he/she/it goes Φεύγ-ουμε We go Φεύγ-ετε You go Φεύγ-ουν They go 4/3/2002, 11/3/2002

Λειτουργικά στοιχεία, ……θεωρούμε τόσο τα δεσμευμένα όσο και τα ελεύθερα μορφήματα όταν αυτά έχουν γραμματική λειτουργία στην πρόταση. τα προθήματα και επιθήματα κλίσης και παραγωγής είναι λειτουργικά στοιχεία μαζί με τα άρθρα, τα βοηθητικά, τα μόρια, τις αντωνυμίες/προσδιοριστές, τους συμπληρωματικούς δείκτες κλπ. 4/3/2002, 11/3/2002

Φραστικές κατηγορίες Η πρόταση αποτελείται από ομάδες λέξεων που συμπεριφέρονται σαν ενότητες. Οι ενότητες αυτές ονομάζονται φράσεις. Το παράδειγμα προέρχεται από το "Συντακτικό της Νέας Ελληνικής" (ΟΕΔΒ) που, όπως γράφουν στον πρόλογο οι συγγραφείς του, "…στηρίζεται στην πρακτική των Συντακτικών της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όπως και εκείνα στηρίζονταν στα διδάγματα του αρχαίου Τυπικού". 4/3/2002, 11/3/2002

Φράσεις Ο νέος υπουργός Παιδείας συνάντησε τους εκπροσώπους των φοιτητών προχτές στο υπουργείο. Φράσεις: "ο νέος υπουργός Παιδείας", "τους εκπροσώπους των φοιτητών", "προχτές", "στο υπουργείο", "συνάντησε τους εκπροσώπους των φοιτητών προχτές στο υπουργείο". Ακολουθίες λέξεων που δεν είναι φράσεις: "ο νέος", "Παιδείας συνάντησε ", "Παιδείας συνάντησε τους εκπροσώπους", "εκπροσώπους των", "φοιτητών προχτές στο" κλπ. 4/3/2002, 11/3/2002

Επομένως η πρόταση έχει εσωτερική δομή ΛέξηΦράσηΠρόταση Με τα δέντρα διαγράμματα παριστάνουμε γραφικά τη δομή μιας πρότασης (οργάνωση σε φράσεις) Πρόταση 3 Φράση Φράση 9 9 Λέξ. Φρ. Φρ Λεξ. Φρ. Φρ. ! 2 2 2 Λεξ Φρ Λεξ Φρ Λεξ.Φρ Λεξ 4/3/2002, 11/3/2002

Πώς απομονώνουμε τις φράσεις; Εκτός από τη διαίσθησή μας (που συνήθως βασίζεται στη σημασία), έχουμε και συντακτικά κριτήρια. Το πιο απλό κριτήριο είναι η αλλαγή θέσης (μετακίνηση). Ομάδες λέξεων που αποτελούν φράσεις συμπεριφέρονται σαν μια ενότητα όταν αλλάζουν θέση. 4/3/2002, 11/3/2002