ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΕΙΟΝΟΜΙΑΣ – ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Επιστήμη της Πληροφορίας «Διοίκηση & Οργάνωση Βιβλιοθηκών με έμφαση στις Νέες Τεχνολογίες της Πληροφορίας» Φοιτητής: Παπαδόπουλος Δημήτρης Εργασία στο Μάθημα: «Ηλεκτρονική Δημοσίευση» ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ: Σ. Καπιδάκης, Ε. Γεργατσούλης «Δημιουργία πνευματικών έργων δημόσιου κτήματος μέσω της Ανοικτής Πρόσβασης» Ακαδημαϊκό έτος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατηγορίες Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος Ανοικτή Πρόσβαση – Ορισμός Ιδιότητες βιβλιογραφίας Ανοικτής Πρόσβασης Ανοικτή Πρόσβαση στην Επιστημονική Βιβλιογραφία Παροχή Ανοικτής Πρόσβασης Φάσεις δημιουργίας Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος (Intellectual Commons) μέσω της Ανοικτής Πρόσβασης Πνευματικά Έργα Δημόσιου Κτήματος & Ανοικτή Πρόσβαση Ανταγωνιστικά (rivalrous) & Μη Ανταγωνιστικά (non-rivalrous) Πνευματικά Έργα σε σχέση με την Ανοικτή Πρόσβαση Φραγμοί που δυσχεραίνουν την Ανοικτή Πρόσβαση Αδιέξοδοι με αρνητική επίδραση στην πρόοδο της Ανοικτής Πρόσβασης Προτεινόμενες Λύσεις Προοπτικές που διαφαίνονται σε Πνευματικά Έργα Ανοικτής Πρόσβασης Ανοικτή Πρόσβαση & Αντίκτυπος στην Έρευνα Συμβολή των “Creative Commons” στη δημιουργία Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος Τι ισχύει σε Νομικό επίπεδο στην Ε.Ε. και κατ’ επέκταση στην Ελλάδα; Συμπεράσματα Ερωτήματα – Προβληματισμοί για συζήτηση

3 Κατηγορίες Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος Protected zone: συγκαταλέγει όλες εκείνες τις εργασίες, των οποίων το περιεχόμενο προστατεύεται. Narrow intellectual commons: περιλαμβάνει έργα, των οποίων η διάρκεια προστασίας που ορίζεται από το νόμο έχει λήξει και γι’ αυτό παρέχεται το δικαίωμα για ευρύτερη χρήση. Greater intellectual commons: συγκαταλέγουν τη γνώση εκείνη που είναι κοινή για όλη την ανθρωπότητα.

4 Ανοικτή Πρόσβαση - Ορισμός «Υπάρχουν πολλές βαθμίδες και είδη, ευρείας και πιο εύκολης πρόσβασης στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Διαμέσου της Ανοικτής Πρόσβασης σ’ αυτή τη Βιβλιογραφία, εννοείται η δωρεάν πρόσβαση και η παροχή δυνατότητας ή άδειας σε κάθε χρήστη να διαβάσει, μεταφορτώσει, αναπαράγει, διανείμει, εκτυπώσει, αναζητήσει ή να συνδεθεί στο πλήρες κείμενο των άρθρων, να τα ανασύρει προκειμένου να τα ευρετηριάσει ή να τα χρησιμοποιήσει για οποιοδήποτε άλλο επιτρεπτό σκοπό, ο οποίος να μη διακατέχεται από οικονομικό, νομικό ή τεχνικό φραγμό». Budapest Open Access Initiative, 2002

5 Ιδιότητες βιβλιογραφίας Ανοικτής Πρόσβασης 1) Παρέχεται δωρεάν σε όλους τους χρήστες. 2) Οι κάτοχοι των πνευματικών δικαιωμάτων έχουν εκ των προτέρων δώσει τη συγκατάθεσή τους σε απεριόριστη ανάγνωση, μεταφόρτωση (downloading), αναπαραγωγή, διαμοιρασμό, αποθήκευση, εκτύπωση, αναζήτηση και σύνδεση. Συμπέρασμα: ως εκ τούτου, με βάση την πρώτη ιδιότητα επιλύεται το πρόβλημα του κόστους, ενώ με τη δεύτερη επιλύεται το ζήτημα των αδειών χρήσης.

6 Ανοικτή Πρόσβαση στην Επιστημονική Βιβλιογραφία Σ’ αυτού του είδους τη βιβλιογραφία η Ανοικτή Πρόσβαση καθίσταται εφικτή, διότι: Πρώτον: οι συγγραφείς των επιστημονικών και ερευνητικών άρθρων δεν απαιτούν αμοιβή για την εργασία τους. Δεύτερον: το Διαδίκτυο επιτρέπει τη διανομή των σημαντικότερων εργασιών στους χρήστες του Παγκόσμιου Ιστού σε σχεδόν μηδενικό κόστος. Τρίτον: όταν ο δημιουργός διατηρεί τα πνευματικά δικαιώματα και παράλληλα συναινεί στην Ανοικτή Πρόσβαση, τότε και οι νομικοί φραγμοί που περιορίζουν τη διαδικασία της Ανοικτής Πρόσβασης παύουν να ισχύουν.

7 Παροχή Ανοικτής Πρόσβασης 1) Μέσω Αποθετηρίων Ανοικτής Πρόσβασης 2) Μέσω Περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης Σημείωση: οι τρόποι αυτοί διαφέρουν ως προς το ύψος του κόστους και τα χρηματοδοτικά μοντέλα που χρησιμοποιούν (π.χ. πρότυπο χρηματοδότησης “Upfront”).

8 Φάσεις δημιουργίας Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος (Intellectual Commons) μέσω της Ανοικτής Πρόσβασης Φάση 1 η : Παροχή Ανοικτής Πρόσβασης σε βιβλιογραφία που είναι απαλλαγμένη από τα πνευματικά δικαιώματα και σε όλα εκείνα τα περιεχόμενα για τα οποία υπάρχει ήδη άδεια χρήσης. Φάση 2 η : Παροχή Ανοικτής Πρόσβασης σε βιβλιογραφία που κατοχυρώνεται με τα πνευματικά δικαιώματα και σε περιεχόμενο για το οποίο οι κάτοχοι των πνευματικών δικαιωμάτων δεν έχουν ακόμη αποδεχτεί τη διάθεση αυτών μέσω Ανοικτής Πρόσβασης. Φάση 3 η : Η αναπαραγωγή και η προστασία των πνευματικών έργων δημόσιου κτήματος επαναφέρει τους όρους που ισχύουν για την παράταση του χρόνου προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων και επιβεβαιώνει ότι με την ομοσπονδιακή νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων θα προβεί σε αποκλεισμό της κρατικής σύμβασης ή της νομοθεσίας περί χορήγησης αδειών.

9 Πνευματικά Έργα Δημόσιου Κτήματος & Ανοικτή Πρόσβαση Δημόσιος Τομέας (Public Domain). Κάτοχοι Πνευματικών Δικαιωμάτων, με θετική συγκατάθεση προς παραχώρησή τους (Copyright holder consent). Δεν υπάρχει ιδιοκτήτης.Υπάρχει ιδιοκτήτης. Δεν διατηρείται κανένα έννομο δικαίωμα. Διατηρούνται μερικά μόνο έννομα δικαιώματα. Όλα τα δικαιώματα είτε έληξαν, είτε δεν εφαρμόζονται. Μερικά δικαιώματα μόνο δεν εφαρμόζονται (επιτρέποντας τις χρήσεις που απαιτούνται για την ελεύθερη και νόμιμη πνευματική κατάρτιση). Δεν είναι πάντοτε εθελοντική (η λήξη των πνευματικών δικαιωμάτων μπορεί να παραταθεί). Είναι πάντοτε εθελοντική, παρόλο που μερικές φορές απαιτείται σε αντάλλαγμα μιας επιχορήγησης εργασίας ή έρευνας. Δεν απαιτείται άδεια για χρήσεις ερευνητικού χαρακτήρα. Άδειες που έχουν ήδη επιχορηγηθεί, για χρήσεις ερευνητικού χαρακτήρα.

10 Ανταγωνιστικά (rivalrous) & Μη Ανταγωνιστικά (non- rivalrous) Πνευματικά Έργα σε σχέση με την Ανοικτή Πρόσβαση (1/2) Ανταγωνιστικά (Rivalrous)Μη Ανταγωνιστικά (Non- rivalrous) Τεκμήρια που δεν υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα (Royalty-free). Δεν ανήκουν στην Ανοικτή Πρόσβαση διότι είναι ανταγωνιστικά και κατ’ επέκταση δεν είναι ψηφιακά. Αποτελούν υλικό, ακριβώς για την περίπτωση της Ανοικτής Πρόσβασης. Τεκμήρια που υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα (Royalty producing). Δεν ανήκουν στην Ανοικτή Πρόσβαση διότι είναι (1) ανταγωνιστικά, μη- ψηφιακά και (2) στερούνται θετικής συγκατάθεσης των κατόχων του “copyright”. Σπάνια αποτελούν υλικό Ανοικτής Πρόσβασης, διότι σπάνια οι κάτοχοι των πνευματικών δικαιωμάτων συναινούν στην παραχώρησή τους.

11 Ανταγωνιστικά (rivalrous) & Μη Ανταγωνιστικά (non- rivalrous) Πνευματικά Έργα σε σχέση με την Ανοικτή Πρόσβαση (2/2) Ανταγωνιστικά (Rivalrous)Μη Ανταγωνιστικά (Non-rivalrous) Τεκμήρια που δεν υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα (Royalty-free). Έντυπα επιστημονικά άρθρα.Επιστημονικά άρθρα σε απ’ ευθείας σύνδεση. Τεκμήρια που υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα (Royalty producing). Μουσική σε CDs, η οποία προστατεύεται από τα πνευματικά δικαιώματα. Μουσική σε μη προστατευμένα από τα πνευματικά δικαιώματα MP3 files.

12 Φραγμοί που δυσχεραίνουν την Ανοικτή Πρόσβαση 1) Δυσκολίες πρόσβασης για άτομα με ειδικές ικανότητες, 2) Γλωσσικοί φραγμοί, 3) Φραγμοί που προέρχονται από το φιλτράρισμα και την άσκηση λογοκρισίας στο περιεχόμενο, και 4) Φραγή σύνδεσης στο περιεχόμενο. Μέχρι σήμερα έχουν προσπελαστεί οι περιορισμοί που σχετίζονται με το κόστος, τις άδειες χρήσης και την προσβασιμότητα.

13 Αδιέξοδοι με αρνητική επίδραση στην πρόοδο της Ανοικτής Πρόσβασης 1) Τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα προσδοκούν στην καθιέρωση της Ανοικτής Πρόσβασης. 2) Τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα υφίστανται γενική παράλυση. 3) Τα νέα περιοδικά (δηλ. αυτά που θα διατίθενται μέσω της Ανοικτής Πρόσβασης) είναι αναγκαίο να αποκτήσουν κύρος.

14 Προτεινόμενες Λύσεις 1) Μη καταβολή (από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα) όλου ή ίσως του μεγαλύτερου μέρους του αντιτίμου, το οποίο χρεώνεται από τα περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης. 2) Υιοθέτηση της ιδέας της Ανοικτής Πρόσβασης στη βιβλιογραφία. 3) Κίνητρα των συγγραφέων προς υποβολή των εργασιών τους, σε περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης. α) τα περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης αποτελούν μέρος ευρύτερης κυκλοφορίας από ότι τα έντυπα περιοδικά, ευρύτερης κυκλοφορίας από ότι τα έντυπα περιοδικά, β) τα περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης μπορούν να αποκτήσουν το κύρος που διαθέτουν τα έντυπα αποκτήσουν το κύρος που διαθέτουν τα έντυπα περιοδικά, ακόμη και αν αυτό απαιτεί χρόνο. περιοδικά, ακόμη και αν αυτό απαιτεί χρόνο.

15 Προοπτικές που διαφαίνονται σε Πνευματικά Έργα Ανοικτής Πρόσβασης Η εξέταση των Πνευματικών Έργων Ανοικτής Πρόσβασης μπορεί να γίνει από διαφορετικές οπτικές γωνίες: 1) από την άποψη των Ερευνητών & των Βιβλιοθηκονόμων, 2) από την άποψη των Αναπτυγμένων & των Αναπτυσσόμενων χωρών, 3) από την άποψη του Προσωπικού & του Δημόσιου ενδιαφέροντος για την Ανοικτή Πρόσβαση, και 4) από την άποψη του διαφορετικού τρόπου αντίληψης της Ανοικτής Πρόσβασης, από τους εμπλεκομένους.

16 Ανοικτή Πρόσβαση & Αντίκτυπος στην Έρευνα Πηγή: Steve Lawrence, “Online or Invisible?” Nature, Vol. 411,No. 6837, p. 521, 2001.

17 Συμβολή των “Creative Commons” στη δημιουργία Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος (1/3) Ορισμός: τα Creative Commons αποτελούν μια εναλλακτική μορφή κατοχύρωσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η αποθήκευση τεκμηρίων, τα οποία γίνονται απ’ ευθείας προσβάσιμα με καταβολή ελάχιστης προσπάθειας.

18 Συμβολή των “Creative Commons” στη δημιουργία Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος (2/3) Η κάθε εργασία κατοχυρώνεται με άδειες χρήσης, ανάλογα κάθε φορά με το προσωπικό ενδιαφέρον του δικαιούχου. Έτσι:  ένας ερευνητής/επιστήμονας μπορεί να επιθυμεί οι εργασίες του να αναπαράγονται και να μοιράζονται, ώστε οι ιδέες του να γίνονται γνωστές σ’ όλο τον κόσμο,  ένας εικονογράφος στα αρχικά του βήματα μπορεί να θέλει να ενθαρρύνει την αδέσμευτη διάδοση των σκίτσων του, προκειμένου να αποκτήσει την ανάλογη φήμη, ενθαρρύνει την αδέσμευτη διάδοση των σκίτσων του, προκειμένου να αποκτήσει την ανάλογη φήμη,  ένας μουσικός μπορεί να τοποθετήσει δείγματα της εργασίας του ελεύθερα διαθέσιμα στο Διαδίκτυο, και  ένα ενεργό πολιτικό πρόσωπο μπορεί να θελήσει το μήνυμά του να φθάσει σε όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό.

19 Συμβολή των “Creative Commons” στη δημιουργία Πνευματικών Έργων Δημόσιου Κτήματος (3/3) Οι κύριοι τύποι αδειών, είναι οι εξής: attribution/επιβράβευση οι χρήστες του έργου πρέπει να σας επιβεβαιώσουν ως αρχικό δημιουργό. non-commercial/μη-κερδοσκοπικό οι χρήστες του έργου δεν έχουν το δικαίωμα εκμετάλλευσης της εργασίας σας για εμπορικό σκοπό. no derivative works/όχι παράγωγες εργασίες οι χρήστες μπορεί να μη θέλουν να αλλάξουν, να τροποποιήσουν ή να βασιστούν σε προηγούμενη εργασία. share alike/συμμετοχή στη διανομή οι χρήστες μπορεί να θέλουν να αλλάξουν, να τροποποιήσουν ή να βασιστούν σε προηγούμενη εργασία, με την προϋπόθεση όμως η εργασία που θα προκύψει να παρέχει το δικαίωμα παραχώρησης άδειας για συμμετοχή στη διανομή του έργου.

20 Τι ισχύει σε Νομικό επίπεδο στην Ε.Ε. και κατ’ επέκταση στην Ελλάδα (1/2) Προβληματισμοί: Αν τα ψηφιακά προϊόντα κυκλοφορούν με DRM (digital rights management) γιατί θα πρέπει να καταβάλλεται εύλογη αμοιβή για την ιδιωτική παραγωγή; Σε περίπτωση που ο καταναλωτής έχει νόμιμα αγοράσει το προϊόν, αλλά δεν μπορεί να προβεί σε καμία αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση λόγω των τεχνολογικών μέτρων, παρά το ότι καταβάλλεται η σχετική εύλογη αμοιβή (άρθρο 18 Ν.2121/1993, όπως ισχύει) ή δίκαιη αποζημίωση, κατά τη διατύπωση του κοινοτικού κεκτημένου (άρθρο 5 παρ.2 στοιχεία α και β), ποιος ο λόγος θέσπισης του συστήματος επιβολής «τελών» για την ιδιωτική χρήση;

21 Τι ισχύει σε Νομικό επίπεδο στην Ε.Ε. και κατ’ επέκταση στην Ελλάδα (2/2) Αντιμετώπιση των προβληματισμών βάση της Κοινοτικής Οδηγίας 2001/29:  Προσδιορισμός δίκαιης αποζημίωσης (βλ. αρ. 5, παρ. 2 στοιχείο β Οδηγίας 2001/29).  Το αρ. 66 Α παρ. 5, λειτουργεί ως οδηγός αποφυγής του τεχνολογικού κλειδώματος των έργων.  Ελληνική νομολογία για τα DRM (digital rights management - ψηφιακά συστήματα διαχείρισης δικαιωμάτων) προς το παρόν δεν υπάρχει.

22 Συμπεράσματα 1) Η Ανοικτή Πρόσβαση βρίσκεται ακόμα σε μεταβατικό στάδιο. 2) Οι υποστηρικτές της Ανοικτής Πρόσβασης ολοένα αυξάνονται. 3) Οι εκδότες αποτρέπουν την Ανοικτή Πρόσβαση, ενώ οι συγγραφείς των επιστημονικών εργασιών συμβάλλουν σ’ αυτή. 4) Η Ανοικτή Πρόσβαση θεωρείται απόλυτα εφικτή, όταν πρόκειται για βιβλιογραφία, η οποία καλύπτει επιστημονικές και ερευνητικές εργασίες. 5) Η ελεύθερα προσβάσιμη βιβλιογραφία ενισχύει το γεγονός της δίκαιης χρήσης (fair use). 6) Τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν δικλείδα ασφαλείας. 7) Το χαρακτηριστικό που μετατρέπει τη βιβλιογραφία Ανοικτής Πρόσβασης σε χρήσιμο δημόσιο αγαθό, είναι η δυνατότητα της προσβασιμότητας. 8) Η Ανοικτή Πρόσβαση δεν αποκλείει κανέναν ή τουλάχιστον όλους εκείνους που έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο.

23 Ερωτήματα – Προβληματισμοί για συζήτηση  Η Ανοικτή Πρόσβαση έχει ωφελήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα. Μήπως θα ήταν χρήσιμο να επεκταθεί και σε καθημερινές πρακτικές για το ευρύ κοινό (π.χ. Εθνικό Τυπογραφείο);  Η Ανοικτή Πρόσβαση τελικά ποιους ωφελεί περισσότερο; Οπωσδήποτε τους χρήστες, επομένως δεν θα έπρεπε οι Νέες Τεχνολογίες να είναι περισσότερο ανθρωποκεντρικές;  Οι άδειες “Creative Commons” αποτελούν μια νέα μέθοδο προώθησης επιστημονικών εργασιών και όχι μόνο. Οι περιορισμοί που θέτουν συμβάλλουν στην Ανοικτή Πρόσβαση;  Ποιοι οι πιθανοί λόγοι, σύμφωνα με τους οποίους η δικαστική εξουσία, δυσκολεύεται να βρει κοινά αποδεκτή λύση στο ζήτημα που αφορά τη δημιουργία πνευματικών έργων δημόσιου κτήματος διαμέσου της Ανοικτής Πρόσβασης;  Στατιστικές έρευνες έχουν δείξει ότι στα ελεύθερα προσβάσιμα άρθρα γίνονται όλο και περισσότερες αναφορές. Αυτό σημαίνει ότι μελλοντικά η Ανοικτή Πρόσβαση μπορεί να υπερισχύσει;