Μορφές της βυζαντινής τέχνης

Μορφές της βυζαντινής τέχνης Bυζαντινή τέχνη ονομάζεται η τέχνη που άκμασε στη Βυζαντινή αυτοκρατορία από την ίδρυση της πρωτεύουσάς της, της Κωνσταντινούπολης, το 330 μ.Χ., μέχρι την άλωσή της από τους Τούρκους, το 1453 μ.Χ. Από την τεράστια βιβλιογραφία για τη βυζαντινή τέχνη, έγινε επιλογή υλικού για τις ανάγκες αυτής της σύντομης παρουσίασης. Εστιάσαμε συνοπτικά στις παρακάτω μορφές της τέχνης του Βυζαντίου: -Αρχιτεκτονική (ναοδομία) -Ζωγραφική (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες) -Γλυπτική/ μικρογλυπτική -Ιστορημένα χειρόγραφα -Υφάσματα -Κοσμήματα Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια υλοποίησης του Προγράμματος Σχολικών δραστηριοτήτων (τομέας πολιτιστικών θεμάτων), σε συνεργασία των μαθητών του τμήματος Β1 με τον υπεύθυνο του προγράμματος, καθηγητή Λαμπρινό Ανδρέα, θεολόγο-Ιστορικό. Στόχοι μας ήταν : -Να προσεγγίσουμε μορφές της τέχνης του Βυζαντίου μέσα από συλλογική εργασία. -Να κατανοήσουμε τη βυζαντινή πολιτιστική κληρονομιά και την επίδρασή της στην τέχνη των νεότερων χρόνων. -Να συνειδητοποιήσουμε πώς εκφράζεται μέσα από την τέχνη η ορθόδοξη πίστη και η χριστιανική παράδοση. Ιδιαίτερες ευχαριστίες για την προσπάθειά τους αξίζουν στους/στις μαθητές/τριες: Αποστολάκη Γιάννη, Βλαχάκη Σωτηρία ,Δασκαλάκη Νίκο, Ελ Χατίμπ Αλέξανδρο, Καρκανάκη Γεωργία, Κανδυλάκη Μανόλη, Κουκιαδάκη Γιάννη και Λεονταράκη Ηρώ. 8ο Γυμνάσιο Ηρακλείου 14 Μαίου 2013

Αρχιτεκτονική (ναοδομία) Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.) με το οποίο σταμάτησαν οι διωγμοί των χριστιανών και ο χριστιανισμός αναγνωρίστηκε ως ισότιμη θρησκεία με τις άλλες, άρχισαν να χτίζονται ναοί στον τύπο της β α σ ι λ ι κ ή ς. Η βασιλική είναι ένα στενόμακρο οικοδόμημα το οποίο χωρίζεται εσωτερικά με κιονοστοιχίες σε κλίτη (διαδρόμους) που συνήθως είναι τρία, πέντε και σπανιότερα επτά ή εννιά. Το μεσαίο κλίτος των ναών ρυθμού βασιλικής έχει μεγαλύτερο πλάτος και ύψος από τα πλευρικά κλίτη (σχεδόν διπλάσιο) και πολλά παράθυρα που επιτρέπουν τον άνετο φωτισμό του εσωτερικού των ναών. Από τους πιο γνωστούς ναούς ρυθμού βασιλικής στον ελλαδικό χώρο, είναι ο ναός του Αγίου Δημητρίου και η Παναγία η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη. Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, πεντάκλιτη βασιλική (5ος αι.) Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης, τρίκλιτη βασιλική (5ος αι.)

Περίκεντροι ναοί Παράλληλα με το ρυθμό της βασιλικής, υπάρχει και ο π ε ρ ί κ ε ν τ ρ ο ς (κυκλικός ή οκταγωνικός ) ναός. Το ιδιαίτερο γνώρισμά του είναι η θολωτή του στέγη, από τα παράθυρα της οποίας εισχωρεί στο εσωτερικό άπλετο κατακόρυφο φως. Χαρακτηριστικά παραδείγματα περίκεντρων ναών είναι: Άγιος Γεώργιος (ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη (4ος αι.) Άγιος Βιτάλιος στη Ραβέννα της Ιταλίας. (6ος αι.)

Βασιλική με τρούλο Η β α σ ι λ ι κ ή μ ε τ ρ ο ύ λ ο προήλθε από το συνδυασμό της βασιλικής με τον περίκεντρο ναό.Συνδυάζει την ευρυχωρία της βασιλικής ,με την αίσθηση της ψυχικής ανάτασης που δημιουργεί ο τρούλος. Σ’ αυτό το ρυθμό οικοδομήθηκε το αριστούργημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης (532-537 μ.Χ),αλλά και ο ναός των Αγίων Αποστόλων ,επίσης στην Κωνσταντινούπολη, και ο Άγιος Μάρκος στη Βενετία . Στις φωτογραφίες, εξωτερική όψη και φωτορεαλιστική απεικόνιση της Αγίας Σοφίας.

Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης Βασιλική με τρούλο Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης Άγιος Μάρκος Βενετίας

Σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο Τον 9ο αι. εμφανίστηκε ο ρυθμός του εγ γ ε γ ρ α μ μ έ ν ο υ σ τ α υ ρ ο ε ι δ ο ύ ς μ ε τ ρ ο ύ λ ο. Το αρχιτεκτονικό του σχέδιο αποτελείται από ένα σταυρό εγγεγραμμένο σε τετράγωνο. Ο τρούλος στηρίζεται εκεί που τέμνονται οι κεραίες του σταυρού, ενώ ο σταυρός φαίνεται αν κοιτάξουμε στη στέγη του ναού. Γνωστοί ναοί αυτού του ρυθμού είναι ο ναός της Θεοτόκου στη μονή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, η Καπνικαρέα στο κέντρο της Αθήνας, το καθολικό της Μονής Καισαριανής, το καθολικό της Μονής Πετράκη, η Παναγία στο Φόδελε. Ναός Παναγίας, Μονή Οσίου Λουκά στη Βοιωτία (μέσα του 10ου αι.) Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου -Καπνικαρέα- Αθήνα (11ος αι.)

Σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί Μονή Πετράκη, Αθήνα (13ος αι.) Μονή Καισαριανής, Αθήνα (11ος αι.) Παναγία στο Φόδελε (11ος αι.) Παναγία η Γοργοεήκοος ή Μικρή Μητρόπολη, Αθήνα (12ος αι.)

Οκταγωνικός ρυθμός Ένας ακόμα τύπος ναού εμφανίστηκε τον 11ο αι. ο ο κ τ α γ ω ν ι κ ό ς ναός στον οποίο ο τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο. Αυτό δίνει στο ναό μεγαλύτερη άνεση χώρου. Σ’αυτόν τον αρχιτεκτονικό ρυθμό ανήκουν: το καθολικό της Μονής Δαφνίου, Αθήνα (11ος αι.) ο Όσιος Λουκάς στη Βοιωτία, (αρχές 11ου αι.) Καθολικό Μονής Δαφνίου, Αθήνα (11ος αι.) Όσιος Λουκάς στη Βοιωτία, (αρχές 11ου αι.)

Βυζαντινή ζωγραφική Απαραίτητο συμπλήρωμα των ναών είναι ο ζωγραφικός διάκοσμος, ο οποίος περιλαμβάνει τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και φορητές εικόνες. Η ζωγραφική των ναών δεν είναι μια διακοσμητική τέχνη. Δε δημιουργήθηκε δηλαδή για να συγκινεί αισθητικά το θεατή. Οι βυζαντινοί αγιογράφοι δεν αποδίδουν πιστά τη φυσική πραγματικότητα και την ανατομική ακρίβεια του ανθρώπινου σώματος. Αυτό γίνεται διότι κατά την αντίληψη που επικρατούσε, η τελειότητα βρίσκεται όχι στον επίγειο αλλά στον ουράνιο κόσμο.

Τοιχογραφίες Τοιχογραφία: Η τοιχογραφία διακρίνεται στη: νωπογραφία (fresco), όπου τα χρώματα τοποθετούνται πάνω σε νωπό κονίαμα (σοβά) και στερεοποιούνται με το στέγνωμα του κονιάματος, και στην ξηρογραφία (sesco), όπου τα χρώματα τοποθετούνται σε στεγνό τοίχο και σταθεροποιούνται με τη βοήθεια κολλητικής ουσίας (αβγό, γάλα, ρετσίνι κ.α.). Οι βυζαντινοί δεν προτιμούσαν την ξηρογραφία διότι τα έργα αυτά καταστρέφονταν εύκολα. Σχεδόν όλες οι βυζαντινές τοιχογραφίες που σώζονται μέχρι σήμερα είναι νωπογραφίες. Αυτό οφείλεται στο ότι στην τεχνική αυτή, καθώς στέγνωνε το κονίαμα απορροφούνταν μαζί και τα χρώματα, με αποτέλεσμα η τοιχογραφία να είναι ανθεκτικότερη στο χρόνο και στην υγρασία. Η Γέννηση του Χριστού, τοιχογραφία στην Περίβλεπτο στο Μυστρά (14ος αι.) Η εις Άδου κάθοδος, τοιχογραφία, Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη (12ος αι.)

Νωπογραφίες (frescoes) από τον Άγιο Κλήμη Οχρίδας στα Σκόπια Η προσευχή στη Γεθσημανή (14ος αι.) Η Κοίμηση της Θεοτόκου (14ος αι.)

Ψηφιδωτό Το ψηφιδωτό είναι η τέχνη της διακόσμησης μιας επιφάνειας με μικρές ψηφίδες από φυσικά πετρώματα, τερακότα (ψημένο πηλό), υαλόμαζα σε διάφορα χρώματα και πιο σπάνια ελεφαντόδοντο και ημιπολύτιμους λίθους. Για την κατασκευή ψηφίδων χρυσού ή ασημένιου χρώματος κολλούσαν πάνω σε υαλόμαζα πολύ λεπτά φύλλα χρυσού ή αργύρου και κατόπιν τα κάλυπταν με λεπτή επίστρωση γυαλιού. Οι ψηφίδες κόβονταν σε κατάλληλα σχήματα: τετράγωνα, τρίγωνα, ορθογώνια και κυκλικά. Παναγία Βρεφοκρατούσα, Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης (10ος αι.)

Βυζαντινά ψηφιδωτά Ο Χριστός, Αγία Σοφία Κων/πολης (13ος αι.) Ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα, Αγία Σοφία Κων/πολης (867 μ.Χ.) Ο Χριστός Παντοκράτορας, Μονρεάλε, Σικελία (1145) Παναγία Γλυκοφιλούσα, Βυζαντινό Μουσείο Αθήνας (τέλη 13ου αι.)

Φορητές εικόνες / τεχνική της τέμπερας Φορητές εικόνες / τεχνική της τέμπερας Φορητές εικόνες : Φορητή εικόνα ονομάζεται η απεικόνιση προσώπων αλλά και ολόκληρων σκηνών από την Αγία Γραφή, πάνω σε ξύλο (κυπαρίσσι, μουριά ή πεύκο), σε γύψινη επιφάνεια ή σε ύφασμα. Οι τεχνικές ζωγραφικής ήταν η τέμπερα και η εγκαυστική τεχνική . -Τέμπερα: Ήταν η τεχνική της ανάμειξης διαφόρων χρωμάτων. Τα χρώματα τα ανακάτευαν αρχικά με κρόκο αυγού και κατόπιν για να στερεωθούν τους πρόσθεταν ρετσίνι ή γάλα συκιάς. Για να δώσουν ζωντάνια και λάμψη στα χρώματα άλειφαν την εικόνα στο τέλος με βερνίκι. Αρχάγγελος Μιχαήλ (14ος αι.), Βυζαντινό Μουσείο Αθήνας Ευαγγελισμός (13ος αι.), Μουσείο Οχρίδας, Σκόπια

Φορητές εικόνες εγκαυστικής τεχνικής Εγκαυστική τεχνική: Ο ζωγράφος ανακάτευε το κάθε χρώμα μέσα σε λιωμένο κερί.Αφού ζωγράφιζε την εικόνα ζέσταινε την επιφάνεια της με το « κέστρον» δηλαδή με μια πυρακτωμένη μεταλλική λάμα. Με το ζέσταμα αυτό που λεγόταν καύσις , έλιωνε το κερί, τα χρώματα «δένονταν» μεταξύ τους και έπαιρναν μια λάμψη σαν βερνίκι. Η τεχνική αυτή είναι γνωστή και σαν κηρόχυτη ζωγραφική. Φορητές κηρόχυτες εικόνες του 6ου αι., Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά: Χριστός Παντοκράτορας Παναγία Βρεφοκρατούσα

Γλυπτική/ Μικρογλυπτική Αντίθετα με τη ζωγραφική, η γλυπτική παραμελήθηκε στα βυζαντινά χρόνια. Αυτό οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους: -Οι ορθόδοξοι χρστιανοί δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη να αναπαραστήσουν την ομορφιά του ανθρώπινου σώματος με τη μορφή αγαλμάτων. - Η γλυπτική είχε συνδεθεί με την ειδωλολατρία της προχριστιανικής εποχής. Οι γλύπτες της βυζαντινής εποχής ασχολήθηκαν κυρίως με τη διακόσμηση. Στα θαυμάσια κιονόκρανα που σκάλισαν, η λάξευση εισχωρεί πολύ στο βάθος του ανάγλυφου, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα που δίνει την εντύπωση της δαντέλας. Δημιούργησαν επίσης έργα μικρών διαστάσεων από ελεφαντόδοντο, τα οποία έχουν μια ιδιαίτερη ομορφιά.Τα αντικείμενα αυτά, ακριβά και πολυτελή λόγω του υλικού κατασκευής τους, είναι έργα υψηλής τέχνης. -Στις εικόνες βλέπουμε κιονόκρανα από την Αγία Σοφία Κων/πολης.

Βυζαντινή μικρογλυπτική Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο (9ος -10ος αι.), Μουσείο Λούβρου, Παρίσι Κάλυμμα ευαγελίου (11ος αι.) χρυσός,ελεφανόδοντο,πολύτιμοι λίθοι,Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Βυζαντινή μικρογλυπτική Σταύρωση (10ος αι.) Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο,Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης Κοίμηση της Θεοτόκου (10ος αι.) Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Ιστορημένα χειρόγραφα Ιστορημένα χειρόγραφα ονομάζονται τα ζωγραφισμένα χειρόγραφα, με παραστάσεις που λέγονται μικρογραφίες (miniatures) και είχαν σκοπό να κάνουν πιο κατανοητό το περιεχόμενό τους.Τις ζωγράφιζαν ειδικοί καλλιτέχνες μετά τη συγγραφή ολόκληρου του βιβλίου. Τα βυζαντινά χειρόγραφα ήταν δύο ειδών: ειλητάρια και κώδικες. Οι κυριότερες γραφικές ύλες των βυζαντινών ήταν ο πάπυρος, η περγαμηνή και από τον 9ο αι .το χαρτί. Χρησιμοποιούσαν κάλαμον και μελάνι (μαύρο, γκρι, πράσινο, χρυσαφί, κίτρινο) για τις επικεφαλίδες, το κείμενο και τη διακόσμησή του, ενώ κόκκινο μελάνι για τους τίτλους των κεφαλαίων και τα αρχικά γράμματα κάθε κεφαλαίου. Οι αυτοκράτορες χρησιμοποιούσαν ένα ειδικό μελάνι το κιννάβαρι (πορφυρού χρώματος) για να υπογράφουν τα αυτοκτατορικά διατάγματά τους ,τα λεγόμενα χρυσόβουλλα, ενώ με χρυσό μελάνι έγραφαν τα έγγραφα προς τους πάπες, τους βασιλιάδες ή τους αυτοκράτορες των ξένων χωρών . Ευαγγέλιο σε περγαμηνή (11ος αι.) Βυζαντινό Μουσείο Αθήνας Ευαγγέλιο σε περγαμηνή (10ος αι.) Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Ιστορημένα χειρόγραφα Λόγοι Θεόδωρου Καισαρείας, περγαμηνό χειρόγραφο 11ου αι., Βρετανική Βιβλιοθήκη, Λονδίνο Μινιατούρα από Ψαλτήρι που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β, (11ος αι.), Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Βενετία

Υφάσματα: Τα πολυτελή υφάσματα έχουν σημαντική θέση στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης, συντελώντας στην ατμόσφαιρα μεγαλείου και χλιδής που αγαπούσαν οι βυζαντινοί. Στο βυζάνττιο υπήρχαν ιδιωτικά αλλά και αυτοκρατορικά εργαστήρια υφαντουργίας. Η παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων γνώρισε τεράστια ανάπτυξη, παράλληλα με τα βαμβακερά, μάλλινα και λινά υφάσματα. Μεταξωτά υφάσματα από τα αυτοκρατορικά εργαστήρια προσφέρονταν ως δώρα σε ξένους ηγεμόνες, πρεσβευτές και πάπες, των οποίων την εύνοια επιζητούσαν κατά καιρούς οι βυζαντινοί αυτοκράτορες. Ο πλούτος των αυτοκρατορικών ενδυμάτων αλλά και αυτών των αξιωματούχων του παλατιού ήταν εντυπωσιακός. Σε μεγάλη τελειότητα έφτασαν και τα κεντημένα υφάσματα που χρησιμοποιούνταν για λειτουργικούς σκοπούς, για ιερατικά άμφια ή για το στολισμό των εκκλησιών. Μεταξωτό χρυσοκέντητο ύφασμα επιταφίου (14ος αι.), Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα Τμήμα χιτώνα με παράσταση αγγέλου (4ος -5ος αι.), Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα

Υφάσματα Βυζαντινό μεταξωτό με αναβάτες, άλογα και λιοντάρια (11ος -12ος αι.), Ιστορικό Μουσείο Λυών, Γαλλία. Ύφασμα με σκηνή αρματοδρομίας (8ος αι.) Μουσείο Κλουνί, Παρίσι

Κοσμήματα Ιδιαίτερα αγαπητά στους αυτοκράτορες, στους αξιωματούχους τους αλλά και στους ανώτερους κληρικούς, ήταν τα κοσμήματα και τα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και άλλα πολύτιμα μέταλλα. Οι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν ημιπολύτιμους αλλά και πολύτιμους λίθους, όπως σμαράγδια από την Αίγυπτο, ζαφείρια από την Κεϋλάνη, μαργαριτάρια από τον Περσικό Κόλπο, λάπις λάζουλι, αχάτη κ.ά. για να δημιουργήσουν εντυπωσιακά έργα τέχνης, όπως βραχιόλια, δαχτυλίδια, καρφίτσες, σκουλαρίκια. Στα δώρα του αυτοκράτορα σε αξιωματούχους, πρεσβευτές και ευνοούμενούς του, περιλαμβάνονταν και κοσμήματα, τα οποία ταξίδευαν σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας αλλά και έξω από τα σύνορά της. Τα εργαστήρια κοσμηματοποιίας έφτιαχναν και παραγγελίες με εκκλησιαστικό προορισμό. Τα κοσμήματα είχαν συχνά και ρόλο φυλαχτού. Χαρακτηριστική μαρτυρία γι΄αυτό ,παρέχουν οι σταυροί και τα εγκόλπια, η πιο πολυάριθμη ίσως ενότητα κοσμημάτων που έχει σωθεί.

Κοσμήματα Χρυσό βραχιόλι με πολύτιμους λίθους (6ος αι.), Μητροπολιτικό Μουσείο Νέα Υόρκης Παναγία, Άγιος Βασίλειος και Άγιος Γρηγόριος. Χρυσός σταυρός με σμάλτο, (αρχές 11ου αι.), Βρετανικό Μουσείο Λονδίνο Στέμμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄του Μονομάχου (1042-1055) Εθνικό Μουσείο Βουδαπέστης, Ουγγαρία Ο αρχάγγελος Μιχαήλ σε κάλυμμα Ευαγγελίου, (12ος αι.) Ναός Αγίου Μάρκου, Βενετία

Κοσμήματα Χρυσά περικάρπια διακοσμημένα με σμάλτο (11ος αι.), Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη Τμήμα χρυσού περιδέραιου με πολύτιμες πέτρες (5ος αι.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα Κόσμημα από χρυσό ,καμέο και πολύτιμους λίθους (11ος αι.), Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης Ασημένιος δίσκος που εικονίζει την πάλη του Δαβίδ με το Γολιάθ (629-630), Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Βιβλιογραφία Αντουράκης Γ.Β., Χριστιανική Αρχαιολογία τόμος Α΄, Αθήνα 1984 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1997, Τόμος Α΄Ελλάς, Βυζαντινή τέχνη, σελίδες 525-556 Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου, Β΄ Γενικού Λυκείου, σελίδες 97-102 Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία, Β΄ Γυμνασίου, σελίδες 80-84 Βικιπαίδεια Ντεκάστρο Μ., Βυζαντινή τέχνη (οδηγός για παιδιά)