Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358) Συνάντηση 9η ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola/

Συνολική Αξιολόγηση Κριτική Μελλοντικές Κατευθύνσεις στην Πρόβλεψη και την Αλλαγή Συμπεριφορών Υγείας

Συνολικά πλεονεκτήματα της κοινωνιογνωστικής προσέγγισης Αποτελούν ένα ξεκάθαρο θεωρητικό πλαίσιο που καθοδηγεί την έρευνα, από το σχεδιασμό και τη μέτρηση, έως την ανάλυση και κατανόηση των αποτελεσμάτων Προσφέρουν μία περιγραφή των κινητοποιητικών και βουλητικών μηχανισμών στους οποίους υπόκεινται οι συμπεριφορές υγείας, βοηθώντας στην κατανόηση των εγγύτερων προβλεπτικών μεταβλητών τους Η σύμπτωση πολλών μεταβλητών μεταξύ των μοντέλων, αποτελεί ένδειξη της εγκυρότητας τους Αποτελούν τη βάση για την κατασκευή παρεμβάσεων για την αλλαγή των συμπεριφορών υγείας

Σύγκριση και ενοποίηση Εμπειρική σύγκριση Μικρός αριθμός μελετών (πχ. Hill et al., 1985; Mullen et al., 1987; Conner & Norman, 1994; Hunter et al., 2003 σύγκριση HBM και TPB, De Vries et al., 1999; Seydel et al., 1990; Schwartzer, 1992, σύγκριση SCT και PMT, TPB) Πολλές συγκρίσεις δείχνουν μικρές διαφορές στην προβλεπτική αξία των μοντέλων Η αυτοαποτελεσματικότητα φαίνεται να αποτελεί μία ισχυρή προβλεπτική μεταβλητή, και η εισαγωγή της στα μοντέλα φαίνεται λογική

Θεωρητική σύγκριση Οι ερευνητές τονίζουν την αλληλοεπικάλυψη μεταξύ μεταβλητών (κάποιες φορές οι διαφορές περιορίζονται στην ονομασία παρά στην υποκείμενη έννοια) 1. Έννοια απειλής Αντίληψη ευπάθειας, και σοβαρότητας, (HBM, PMT), αντίληψη κινδύνου (SCT), πεποιθήσεις σχετικά με τη συμπεριφορά (TPB) 2. Προσδοκίες για τις συνέπειες της ανάληψης δράσης Οφέλη και κόστος (HBM), αποτελεσματικότητα αντίδρασης (PMT), προσδοκίες αποτελέσματος (SCT), πεποιθήσεις συμπεριφοράς (TPB) 3. Έλεγχος συμπεριφοράς Aντιλαμβανόμενα εμπόδια (HBM), κόστος αντίδρασης (PMT), αυτοαποτελεσματικότητα, αποτελεσματικότητα αντίδρασης (SCT), αντιλαμβανόμενος συμπεριφορικός έλεγχος (TPB)

Θεωρητική σύγκριση (συν.) 4. επιδράσεις νόρμας ερεθίσματα αντίδρασης (HBM), υποκειμενική νόρμα (TPB), προσδοκίες αποτελεσμάτων (κοινωνικές) (SCT) 5. Μεσολαβητική μεταβλητή μεταξύ κοινωνιογνωστικών μεταβλητών και συμπεριφοράς πρόθεση, κινητοποίηση προστασίας, πρόθεση στόχου (PMT, SCT, TPB, II) 6. Άμεση σχέση μεταξύ αυτοαποτελεσματικότητας και συμπεριφοράς (SCT, TPB) 7. πρόθεση-συμπεριφορά Προθέσεις εφαρμογής (II), διαμόρφωση σχεδίων δράσης (HAPA)

Συμπεράσματα θεωρητικής σύγκρισης 1. Υπάρχει αλληλοεπικάλυψη σε αρκετές μεταβλητές (πχ οι περισσότερες θεωρίες περιλαμβάνουν μεταβλητές όπως προσδοκίες αποτελεσμάτων, συνέπειες τις δράσης) 2. Κάποια μοντέλα θα μπορούσαν να αναθεωρηθούν συμπεριλαμβάνοντας τις έννοιες της αντιλαμβανόμενης απειλής και των επιδράσεων νόρμας. 3. Τα δεδομένα υποστηρίζουν την εισαγωγή της έννοιας της αυτοαποτελεσματικότητας σε όλα τα μοντέλα 4. Εισαγωγή της έννοιας της πρόθεσης σε όλα τα μοντέλα, καθώς σταθερά παρουσιάζεται ως η ισχυρότερη προβλεπτική μεταβλητή. Επιπλέον, περιγράφει τη διάκριση μεταξύ φάσης κινητοποίησης (λήψη απόφασης) και βουλητικής φάσης. 5. Τα μοντέλα πρέπει να συμπεριλάβουν μεταβλητές που να περιγράφουν τις επιδράσεις στη συμπεριφορά που ακολουθούν τη διαμόρφωση της πρόθεσης

Ενοποίηση Σχήμα 1. Ενοποιημένο κοινωνιογνωστικό μοντέλο (Fishbein et al., 2001, cited in Conner & Norman, 2005) Advantages/ Disadvantages Social pressure Self-efficacy Skills Intention Environmental constraints Self-discrepancy Emotional reaction Behaviour

Κριτική στην κοινωνιογνωστική προσέγγιση Παραμέληση μεταβλητών εκτός των μοντέλων που μπορεί να παίζουν σημαντικό ρόλο Τα μοντέλα προσφέρουν γνώση σχετικά με τις σημαντικές μεταβλητές στις οποίες μπορούν να γίνουν παρεμβάσεις, αλλά δεν εξηγούν πάντα τον καλύτερο τρόπο για την αλλαγή των μεταβλητών αυτών

Ogden, 2003 Κριτική βασισμένη σε 47 εμπειρικές μελέτες δημοσιευμένες σε τέσσερα σημαντικά περιοδικά ψυχολογίας υγείας Απάντηση από Ajzen & Fishbein, 2004 Η Jane Ogden κατέληξε σε τέσσερα συμπεράσματα:

1. Χρησιμότητα θεωριών Οι κοινωνιογνωστικές θεωρίες είναι χρήσιμες για την επιστημονική κοινότητα: - Βοηθούν τους ερευνητές παρέχοντας ένα πολύτιμο θεωρητικό πλαίσιο για την έρευνα - Συνδράμουν στην ενημέρωση και την ανάπτυξη των υπηρεσιών υγείας - Συνδράμουν στην ανάπτυξη παρεμβάσεων για την προώθηση συμπεριφορών υγείας.... Η χρησιμότητά τους αυτή συντελεί στη δημοφιλία τους, παρά τα σημαντικά μειονεκτήματά τους

2. Αδυναμία διάψευσης θεωριών Καμία δημοσιευμένη έρευνα δεν έχει οδηγήσει ποτέ στη διάψευση μιας θεωρίας Απάντηση Ajzen & Fishbein, Η προβλεπτική ισχύς των θεωριών αποτελεί συνάρτηση του υπό μελέτη πληθυσμού και της συμπεριφοράς - Μία θεωρία μπορεί να διαψευσθεί όταν καμία μεταβλητή δεν έχει προβλεπτική χρησιμότητα

3. Οι θεωρίες περιλαμβάνουν αναλυτικές, και όχι συνθετικές αλήθειες Οι παρατηρούμενες συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών των μοντέλων μπορεί να οφείλονται στην αλληλοεπικάλυψη των εργαλείων μέτρησης των γνωστικών μεταβλητών, ή στην χρήση εργαλείων αυτοαναφοράς Απάντηση Ajzen & Fishbein, Αυτή η ερμηνεία των παρατηρούμενων συσχετίσεων δεν είναι καθόλου προφανής - Υψηλά ποσοστά ερμηνείας διακύμανσης της συμπεριφοράς εξηγούνται και από αντικειμενικά εργαλεία μέτρησης (π.χ Armitage & Conner, % διακύμανσης της συμπεριφοράς μετρημένης με αντικειμενικά εργαλεία μέτρησης εξηγούνται από την πρόθεση και τον αντιλαμβανόμενο συμπεριφορικό έλεγχο)

4. Δημιουργία έναντι μέτρησης γνωσιακών εννοιών Η εφαρμογή των θεωριών οδηγεί στη δημιουργία κι όχι την μέτρηση γνωσιακών εννοιών, οι οποίες στη συνέχεια επηρεάζουν τη συμπεριφορά Απάντηση Ajzen & Fishbein, 2004 Το θέμα αυτό αποτελεί συχνή πηγή προβληματισμού σε μελέτες ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων Δεν υπάρχουν ευρήμματα που να υποστηρίζουν ότι η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου επηρεάζει τη μετέπειτα συμπεριφορά, ή ότι η πραγματοποίηση της συμπεριφοράς επηρεάζει τη μετέπειτα συμπλήρωση του ερωτηματολογίου (πχ Ajzen et al., 2004)

Greve, 2001 Η δράση προϋποθέτει τη θετική πρόθεση Υπάρχει μία λογική σύνδεση μεταξύ πρόθεσης και δράσης, η μελέτη του μεγέθους της οποίας είναι επιστημονικά αδιάφορη Θεωρίες που περιλαμβάνουν στοιχεία λογικά συνδεδεμένα με τα συμπεράσματά τους, δεν είναι επιστημονικά αποδεκτές, γιατί είναι μή διαψεύσιμες

Απάντηση (Norman & Conner, 2005) Ο ορισμός της πρόθεσης και της δράσης κατά Greve δεν συμπίπτει απαραίτητα με αυτόν των εν λόγω μοντέλων Η παρουσία της πρόθεσης δεν οδηγεί απαραίτητα σε μετέπειτα δράση Εμπειρικά δεδομένα δεν επαληθεύουν το ότι υπάρχει απαραίτητα λογική σύνδεση μεταξύ πρόθεσης και συμπεριφοράς

Μελλοντικές κατευθύνσεις Ρόλος της προσωπικότητας Αξιολόγηση αντιλήψεων κινδύνου Ο ρόλος της παρελθοντικής συμπεριφοράς Αυτοματοποιημένες επιδράσεις Μεταβλητές που επηρεάζουν τη διατήρηση συμπεριφορών υγείας Βελτίωση κοινωνιογνωστικών παρεμβάσεων

Προσωπικότητα Κυρίαρχη η μελέτη του Big Five Η επίδραση της προσωπικότητας μεσολαβείται από τις κοινωνιογνωστικές μεταβλητές Ωστόσο, Μελέτες δείχνουν την παρουσία άμεσων επιδράσεων στη συμπεριφορά, πχ - εξωστρέφεια στη φυσική άσκηση (Courneya et al., 1999), - ευσυνειδησία στη φυσική άσκηση (Conner & Abraham, 2001)

Προσωπικότητα (συν.) Μελέτες υποστηρίζουν και τον τροποποιητικό ρόλο διαστάσεων της προσωπικότητας στη σχέση μεταξύ γνωστικών πεποιθήσεων και συμπεριφοράς υγείας, πχ - Η ευσυνειδησία τροποποιεί τη σχέση μεταξύ άγχους σχετικά με τον καρκίνο του μαστού και εξέτασης μαστογραφίας (Schwartz et al., 1999 ) Αλλά και στη σχέση πρόθεσης - συμπεριφοράς, πχ - Το στοιχείο της ενεργητικότητας (activity facet) της εξωστρέφειας ενισχύει τη σχέση μεταξύ πρόθεσης – φυσικής άσκησης (Rhodes & Courneya, 2003)

Εκτίμηση αντίληψης κινδύνου Αντίληψη κινδύνου: αντιλαμβανόμενη ευπάθεια, σοβαρότητα Έννοιες κεντρικές (άμεσα ή έμμεσα) στα κοινωνιογνωστικά μοντέλα Ωστόσο, η σχέση μεταξύ αντίληψης κινδύνου και συμπεριφορών υγείας παρουσιάζεται αδύναμη και συγκεχυμένη (πχ μετα- ανάλυση Milne et al., 2000) Προβλήματα μέτρησης ίσως εξηγούν τα αποτελέσματα αυτά Η χρήση εργαλείων μέτρησης που προσδιορίζουν τις συνθήκες (conditional risk perception estimates) θεωρείται ότι προσεγγίζει καλύτερα την έννοια του αντιλαμβανόμενου ρίσκου όπως ορίζεται στα κοινωνιογνωστικά μοντέλα

Παρελθοντική συμπεριφορά και έξη (habit) Τα SCM δεν αναφέρονται στον ρόλο της παρελθοντικής συμπεριφοράς και της έξης Παρελθοντική συμπεριφορά – ερμηνεύει κατά μέσο όρο 13% της διακύμανσης στην μελλοντική συμπεριφορά (πχ Conner & Armitage, 1998) Άμεσες και έμμεσες επιδράσεις Έχει ερμηνευτική αξία η παρελθοντική συμπεριφορά; (όχι κατά Ajzen, 1987)

Δυαδική επεξεργασία Αυτοματοποιημένες vs. εμπρόθετες διαδικασίες επίδρασης των στάσεων στη συμπεριφορά (automatic vs. deliberative processes) Υπονοούμενες – ξεκάθαρες στάσεις (implicit vs. explicit attitudes) Αυτοματοποιημένες διαδικασίες – η ασυνείδητη ενεργοποίηση χαρακτηριστικών, στερεοτύπων ή στόχων μπορεί αυτόματα να προκαλέσει συμπεριφορά σύμφωνη με αυτά ‘Η συμπεριφορά είναι κατά 99.44/100 αυτοματοποιημένη’ (Bargh, 1997: 243)

Διατήρηση συμπεριφορών υγείας Τα περισσότερα ΚΓΜ είναι επικεντρώνουν στην έναρξη (initiation) των συμπεριφορών υγείας Σημαντική για την υγεία είναι και η διατήρησή τους στο χρόνο (maintenance) και η ελαχιστοποίηση των υποτροπών Σημαντική η μελέτη παραγόντων που συντελούν στη διατήρηση (πχ αντιλαμβανόμενες προσδοκίες, αυτοαποτελεσματικότητα, κοινωνική υποστήριξη, εξωτερική-εσωτερική κινητοποίηση κλπ)

Παρεμβάσεις Πρακτικότητα - Μέτρο χρησιμότητας για τον σχεδιασμό παρεμβάσεων (Brawley, 1993) Τα ΚΓΜ προσφέρουν - επαρκή προβλεπτική χρησιμότητα - περιγραφή σχέσεων μεταξύ σημαντικών μεταβλητών - οδηγίες για τη μέτρηση των μεταβλητών αυτών Ωστόσο, δεν περιλαμβάνουν επίσημες οδηγίες για το λειτουργικό χειρισμό (αλλαγή) των γνωστικών μεταβλητών

Παρεμβάσεις (συν.) Οι περισσότερες παρεμβάσεις χρησιμοποιούν μηνύματα πειθούς για την αλλαγή των πεποιθήσεων (πχ Elaboration Likelihood Model, Petty & Cacciopo, 1986) Εξαιρέσεις όπως πχ η Κοινωνική Γνωστική Θεωρία (Bandura, 1986), και οι προθέσεις εφαρμογής (Gollwitzer, 1993, 1999; Sheeran, 2002) που περιγράφουν τεχνικές παρέμβασης

Συμπερασματικά Τα κύρια κοινωνιογνωστικά μοντέλα παρέχουν ισχυρές προβλέψεις προθέσεων υγείας και σε μικρότερο βαθμό συμπεριφορών υγείας Ανάγκη εστίασης στη βουλητική φάση των μοντέλων (σχέση πρόθεσης-συμπεριφοράς) Ανάγκη περαιτέρω επεξεργασίας των κοινωνιογνωστικών παρεμβάσεων Προκλητική και ενδιαφέρουσα ατζέντα μελλοντικής έρευνας