1 Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Επιστήμη της Πληροφορίας-Διοίκηση και Οργάνωση Βιβλιοθηκών με έμφαση στις νέες τεχνολογίες της πληροφορίες» Μάθημα: Ψηφιακές Υπηρεσίες ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΕ on-line ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ Αγάπη – Σταμουλία Πολύζου

2 Τι περιλαμβάνει το θέμα Ο νέος στόχος των Εθνικών Βιβλιοθηκών Οι Πρακτικές δυσκολίες του ‘νέου στόχου’ Τα βήματα για την διασφάλιση της πρόσβασης Η διαδικασία Αποθήκευσης και Διατήρησης Ερευνητικά προγράμματα (το πρόγραμμα PANDORA) Μελλοντικές τάσεις Προβληματισμοί

3 Στόχοι των Εθνικών Βιβλιοθηκών Παλαιός - Σταθερός στόχος: Να συγκεντρώνει, να φυλάγει, να διατηρεί, να οργανώνει και να διαθέτει την εκδοτική παραγωγή μιας χώρας σε έντυπη ή άλλη συμβατική μορφή Νέος στόχος: Να συγκεντρώσει, ….. και τα online δημοσιεύματα του Διαδικτύου

4 Οι Βασικοί λόγοι για τους οποίους οι Εθνικές Βιβλιοθήκες προσανατολίζονται στην ανάπτυξη ψηφιακών βιβλιοθηκών (1) 1.Για να μπορούν να προσφέρουν δυναμικές υπηρεσίες ψηφιακής βιβλιοθήκης, προσαρμοσμένες στις ανάγκες και στις προσδοκίες των χρηστών 2. Για να μπορούν να χειριστούν την πρόσβαση και την διατήρηση μεγάλων ποσοτήτων ψηφιακών δεδομένων με μια ποικιλία ιδιοτήτων

5 Οι Βασικοί λόγοι για τους οποίους οι Εθνικές Βιβλιοθήκες προσανατολίζονται στην ανάπτυξη ψηφιακών βιβλιοθηκών (2) 3. Για να μπορούν να συνεργαστούν με ευχέρεια με άλλα Ιδρύματα και φορείς και άτομα, κάνοντας χρήση των νέων δυναμικών της τεχνολογίας και της τηλεπικοινωνίας 4. Για να επιτρέψουν και σε άλλους οργανισμούς να χρησιμοποιήσουν και να αξιοποιήσουν τον πλούτο της συλλογής

6 Το ΟΡΑΜΑ για τη διασφάλιση της μακροχρόνιας πρόσβασης στα online δημοσιεύματα και τα προβλήματα Οι Ε. Β. έχουν ως όραμα όχι την εφήμερη αλλά:  την μακροχρόνια διατήρηση του υλικού που συγκεντρώνουν και  την μακροχρόνια εξασφάλιση πρόσβασης στο υλικό που συγκεντρώνουν

7 Εμπόδια στο νέος στόχο (1) Οι περισσότερες Ε.Β. βρίσκονται αντιμέτωπες με προβλήματα νομικά, οικονομικά, τεχνικά, διαχειριστικά, και οργανωτικά στην προσπάθειά τους να διαχειρισθούν τα ψηφιακά δημοσιεύματα 1.Ιδέες, αρχές και πρακτικές, αποδεκτές στο έντυπο περιβάλλον μη κατάλληλες για να περιγράψουν το νέο δικτυωμένο περιβάλλον

8 Εμπόδια στο νέο στόχο (2) 2.Στη διαδικασία «δημοσίευσης» στον ψηφιακό κόσμο εμπλέκονται διαφορετικές οντότητες (συγγραφείς, εκδότες, παραγωγοί τεχνολογίες, e-επιχειρήσεις) 3.Αυτές οι οντότητες έχουν διαφορετικά  Συμφέροντα  Ενδιαφέροντα 4.Δεν είναι μια η Οντότητα που έχει τον έλεγχο της διαδικασίας και τα πνευματικά δικαιώματα διενεργούνται σε πολλά σημεία

9 Εμπόδια στο νέο στόχο (3) 4. Το υλικό (hardware) και το λογισμικό (software) δημιουργίας των ψηφιακών δημοσιευμάτων:  Εξελίσσεται και  αχρηστεύεται 5. Τα ψηφιακά δημοσιεύματα έχουν δυναμική φύση και είναι ιδιαιτέρως εφήμερα:  Αλλάζουν περιεχόμενο  Αλλάζουν θέση  Εξαφανίζονται εντελώς

10 Εμπόδια στο νέο στόχο (4) 6.Τα ψηφιακά δημοσιεύματα δεν υπόκεινται σε έλεγχο ποιότητας 7.Τα ψηφιακά δημοσιεύματα είναι πολλά 8. Τα υπερσυνδεδεμένα τεκμήρια παρουσιάζουν προβλήματα σχετικά με το που βρίσκονται τα όρια των τεκμηρίων

11 Τα Βήματα για τη διασφάλιση της μακροχρόνιας πρόσβασης Η διασφάλιση της μακροχρόνιας πρόσβασης σε online δημοσιεύματα είναι μια διαδικασία δύο βημάτων: 1. Η Διαδικασία της Αποθήκευσης 2. Η Διαδικασία της Διατήρησης

12 1ο Βήμα: Η Διαδικασία της αποθήκευσης Η Ε.Β. αρχικά πρέπει να: Να ορίσει τις επιχειρησιακές διαδικασίες Να ορίσει τις απαιτήσεις της τεχνικής υποδομής που θα επιτρέψει την συλλογή, την αποθήκευση, την πρόσβαση και τη διαχείριση του αρχείου Να προσδιορίσει τα δεδομένα που πρέπει να συλλεχθούν

13 Η διαδικασία της συλλογής: τρόποι Τρεις κύριοι τρόποι συλλογής: 1.Οι εκδότες μπορούν να μεταφέρουν την πληροφορία πάνω σε ένα φυσικό μέσο (disk, CD-ROM, Zip Disk) 2.Οι εκδότες «ωθούν» (push) το υλικό στο αποθετήριο 3.Οι Βιβλιοθήκες «τραβούν» (pull) το υλικό από τις τοποθεσίες με λογισμικό ‘συγκομιδής’

14 Η διαδικασίας Συλλογής: θέματα και προβλήματα (1) 1.Η διαδικασία της αποστολής των δημοσιευμάτων πάνω σε φυσικά μέσα δεν είναι κατάλληλη για όλους τους τύπους των δημοσιευμάτων και επιπλέον δεν μπορεί να μεταφέρει την ‘αίσθηση’. Επιπλέον, αυτά τα μέσα θα απαιτούν περισσότερο χρόνο ποιότητας ελέγχου ενώ κινδυνεύουν από τεχνολογική αχρηστία και περιβαλλοντικούς κινδύνους

15 Η διαδικασίας Συλλογής: θέματα και προβλήματα (2) 2.Η διαδικασία της συλλογής με ώθηση μπορεί να μην λειτουργήσει ικανοποιητικά διότι το Διαδίκτυο είναι εποικημένο με ένα τεράστιο αριθμό εκδοτών οι οποίοι θα είναι δύσκολο να εντοπισθούν, να ενημερωθούν και να υπάρξει συνεννόηση

16 Η διαδικασίας Συλλογής: θέματα και προβλήματα (3) 3.Η διαδικασία της συλλογής με λογισμικό ‘συγκομιδής’ Πρέπει να προηγηθούν διακανονισμοί με εκδότες ή παραγωγούς δημοσιευμάτων για άδειες Το λογισμικό συγκομιδής να είναι κατάλληλο και δυναμικό Πρέπει να υπάρχει εναλλακτικός τρόπος συγκομιδής π.χ. Web Zip για όσα δημοσιεύματα παρουσιάζουν προβλήματα

17 Τα μεταδεδομένα Απαιτείται η καταγραφή όλων των πληροφοριών σχετικά με την ‘φύση’ των αντικειμένων Τα μεταδεδομένα να είναι λίγα, βασικά, τα ίδια για όλα τα αντικείμενα Σε τη μορφή ήταν αρχικά Εάν χάθηκε κάτι κατά τη μεταφορά ή τη διαδικασία διατήρησης Εάν ο εκδότης έχει δώσει την άδειά του

18 Η Επιλογή: ευρεία ή επιλεκτική Παραδοχή: Δεν μπορούν να συλλεχθούν όλα Οι Ε. Β. έχουν δύο δυνατότητες Επιλογής 1.Ευρεία (μπορεί να είναι εφικτή για χώρες με σχετικά μικρή ‘εκδοτική’ παραγωγή)

19 Η Επιλογή: ευρεία ή επιλεκτική 2. Επιλεκτική (ανάλογα με την παρούσα και τη μελλοντική αξία του δημοσιεύματος) Η επιλεκτική επιλογή προτιμάται γιατί:  πολλά από τα online δημοσιεύματα έχουν χαμηλή σύγχρονη αλλά και μελλοντική αξία Μειονεκτήματα της επιλεκτικής:  η διαδικασία της επιλογής, είναι χρονοβόρα, κοπιαστική, ακριβή  η διαδικασία βασίζεται στην υποκειμενική γνώμη αυτού που κάνει την επιλογή

20 Κριτήρια επιλογής Ψηφιακά Δημοσιεύματα που έχουν εθνικό ενδιαφέρον (κοινωνικού, πολιτικού, πολιτισμικού, επιστημονικού, οικονομικού κλπ. Ενδιαφέροντος) Δεν υπάρχει γλωσσική δέσμευση Δεν υπάρχει δέσμευση εκδότη και θέσης του τεκμηρίου στον ιστό

21 Διαδικασία ελέγχου Μόλις ένα δημοσίευμα αποκτηθεί πρέπει να ελεγχθεί. Ο σκοπός είναι για να πιστοποιηθεί ότι το αντικείμενο είναι: Η σωστή έκδοση: πανομοιότυπη με αυτή του εκδότη  σε περιεχόμενο  σε εμφάνιση  σε αίσθηση Τέλος πρέπει να κληθεί ο εκδότης για να επιθεωρήσει το αποτέλεσμα και να το εγκρίνει

22 Μόνιμη ονομασία URL(Uniform Resource Location): η διεύθυνση στο Διαδίκτυο ενός δημοσιεύματος (broken links, μερικοί τίτλοι μπορεί να είναι τοποθετημένοι σε περισσότερες από μια τοποθεσίες) URN (Uniform Resource Name): ονομάζει μόνιμα και μοναδικά τα δημοσιεύματα DOI (Digital Object Identifier): αναπτύχθηκε κυρίως για την εκδοτική βιομηχανία

23 Η διαδικασία της Πρόσβασης Οι Εθνικές Βιβλιοθήκες συνήθως προσφέρουν δωρεάν πρόσβαση.Εξαιρείται η ελεύθερη πρόσβαση για δημοσιεύματα τα οποία διέπονται από περιορισμούς στη διάθεση. Κριτήρια πολιτικής Τύποι πρόσβασης Αναπαραγωγή – Διανομή Ασφάλεια Τρόποι αναζήτησης

24 2ο Βήμα: Η διατήρηση Μία γενικά αποδεκτή μέθοδος διατήρησης ψηφιακών αντικειμένων δεν υπάρχει ακόμη Οι υπάρχουσες τεχνικές έχουν προτερήματα και αδυναμίες Οι φυσικοί μεταφορείς ψηφιακής πληροφορίας επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες (θερμοκρασία, υγρασία κλπ) Απειλή για τη διατήρηση των πληροφοριών η τεχνολογική αχρηστία (technological obsolescence)

25 Οι ερωτήσεις πριν την επιλογή της στρατηγικής διατήρησης Η ερώτηση ‘κλειδί΄στην απόφαση ποια στρατηγική θα χρησιμοποιηθεί είναι: «τι είναι αυτό που θα διατηρηθεί;» Άλλη ερώτηση: «Θέλουμε να διατηρήσουμε την εμφάνιση, την αίσθηση, τη λειτουργικότητα του ψηφιακού αντικειμένου ή απλώς ακατέργαστες πληροφορίες;»

26 Οι στρατηγικές διατήρησης 1.Η διατήρηση των αναχρονιστικών τεχνολογιών (ή η διατήρηση της τεχνολογίας) 2.Η μετάπτωση (migration) και 3.Η μίμηση (emulation) και η ενθυλάκωση (encapsulation) Κανόνας: οι Βιβλιοθήκες υιοθετούν μικτές τεχνικές διατήρησης, επιλέγοντας λύσεις ανάλογα με τη φύση και τις απαιτήσεις των αντικειμένων και των συλλογών τους

27 Α.Η διατήρηση της τεχνολογίας Βραχυπρόθεσμη στρατηγική (για ψηφιακά δημοσιεύματα που μεταφέρονται πάνω σε φυσικά μέσα), περιλαμβάνει:  Την διατήρηση της πληροφορίας στην αρχική της μορφή και επίσης  Την διατήρηση του λογισμικού (software) και του υλικού (hardware) το οποίο χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργήσει και για να ‘τρέξει’ το ψηφιακό περιεχόμενο Δημιουργία Τεχνολογικού Μουσείου ή Υλοποίηση ενός παγκόσμιου εικονικού υπολογιστή

28 Β.Η Μετάπτωση δεδομένων (migration) Η μετάπτωση ορίζεται ως «η περιοδική μεταφορά του ψηφιακού υλικού από μια διαμόρφωση υλικού / λογισμικού σε μια άλλη, ή από μια γενιά της τεχνολογίας των υπολογιστών σε μια επόμενη γενιά Με την αντιγραφή της ψηφιακής πληροφορίας μπορούμε να ξεπεράσουμε το σκόπελο της ‘σταθερότητας του μέσου’ αλλά όχι αυτόν, της ‘τεχνολογικής αχρηστίας’

29 Η αυθεντικότητα (authenticity) Αυθεντικότητα σημαίνει ότι ένα αντικείμενο είναι το ίδιο με εκείνο που αναμενότανε βασισμένο σε μια προγενέστερη αναφορά ή πως είναι αυτό που ισχυρίζεται πως είναι Οι στρατηγικές μετανάστευσης δημιουργούν ενδεχομένως προβλήματα αυθεντικότητας επειδή προκαλούν αλλαγές στα δημοσιεύματα που «μεταναστεύουν» Οι στρατηγικές για την αυθεντικότητα περιλαμβάνουν:  Τους μοναδικούς προσδιοριστές δεδομένων, τη χρήση μεταδεδομένων, την ψηφιακή σφράγιση, τα ψηφιακά υδατόσημα, τις ψηφιακές υπογραφές κλπ.

30 Γ.Η μίμηση (emulation) (1) Ο στόχος της μίμησης είναι να επιτρέψει την μακροχρόνια διατήρηση του ψηφιακού υλικού διατηρώντας τη λειτουργικότητα, την εμφάνιση και την αίσθηση του πρωτότυπου υλικού 1. Μίμηση του λογισμικού: η ιδέα της μίμησης βασίζεται στην ‘είδωση’ ενός ψηφιακού αντικειμένου χρησιμοποιώντας το λογισμικό που το δημιούργησε χωρίς όμως αυτό να χρειάζεται να ’τρέξει’. Η συμπεριφορά του λογισμικού θα μπορούσε να περιγραφεί και η περιγραφή να διασωθεί έτσι ώστε η συμπεριφορά του να μπορεί να αναδημιουργηθεί στο μέλλον

31 Η μίμηση (emulation) (2) 2. Η μίμηση του υλικού: είναι πιθανά απλούστερη διότι υπάρχουν λιγότερες πλατφόρμες υλικού από τα λειτουργικά συστήματα και τα προγράμματα εφαρμογών έτσι λιγότεροι εξομοιωτές θα πρέπει να κατασκευαστούν Απαιτήσεις:  Ορισμός των προδιαγραφών κατασκευής των εξομοιωτών  Διαφύλαξη των απαραίτητων μεταδεδομένων (για την εύρεση, πρόσβαση και την επαναδημιουργία του υλικού)  Την «ενθυλάκωση (encapsulation) δηλ. την διατήρηση του πρωτότυπου ψηφιακού αντικειμένου, του λογισμικού του, των μεταδεδομένων και των προδιαγραφών μίμησης

32 Το Open Archival Informational System (OAIS) Το OAIS ορίζει το πλαίσιο, την ορολογία και τις κατηγορίες μεταδεδομένων για την αποθήκευση και διατήρηση του ψηφιακού περιεχομένου. Έχει ιδιαίτερη εφαρμογή σε οργανισμούς που έχουν την ευθύνη της μακροχρόνιας πρόσβασης σε ψηφιακή πληροφορία, ιδιαίτερα σε Βιβλιοθήκες κατάθεσης

33 Εθνικές Βιβλιοθήκες, τα Προγράμματα και η Έρευνα Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας, (αλλά και οι αντίστοιχες του Καναδά, της Ολλανδίας, της Φινλανδίας, της Σουηδίας, της Ισλανδίας) έχει αρχίσει την προσπάθεια από το Σήμερα διαθέτει τίτλους, μέγεθος συλλογής gigabytes. Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Φινλανδίας Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Σουηδίας Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος

34 Τα όρια, οι περιορισμοί Οικονομικά και διαχειριστικά προβλήματα Όρια που θέτουν οι εκδότες και οι παραγωγοί Όρια στα κριτήρια επιλογής Όρια στις στρατηγικές διατήρησης

35 Το μέλλον Βελτίωση των σχέσεων με τους εκδότες-παραγωγούς Η ψήφιση νομοσχεδίων Καλύτερη διαχείριση των αντικειμένων και συσχετισμός τους με τις πολιτικές διάθεσης Βελτίωση των διεπαφών, προσαρμοσμένων σε διαφορετικές ομάδες

36 Προβληματισμοί Η ‘Πολιτική Επιλογής’ μιας Εθνικής Βιβλιοθήκης πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ευρεία ή περιεκτική; Πιστεύετε ότι μια Εθνική Βιβλιοθήκη πρέπει να συλλέξει υλικό όπως: λίστες συζητήσεων, chat rooms, cams, κλπ.;

37 Αναφορές Muir, Adrienne. Legal deposit and preservation of digital publications: a review of research and developmental activity. Journal of Documentation, vol. 57 (5), 2001, pp Phillips, Margaret. The National Library of Australia: ensuring long- term access to online publications. The Journal of electronic Publishing.