Ελληνικός κοινός λόγος περί ‘ημών’, ‘αυτών’ και των ‘άλλων’: Προς μια κοινωνική ψυχολογία του κοινού, κοινότοπου οξιντενταλισμού; Νίκος Μποζατζής Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Πλαίσιο: Επιστημολογικό / μεθοδολογικό / θεωρητικό ‘Στροφή στη γλώσσα’ στη σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία ‘Στροφή στη γλώσσα’ στη σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία Ανάλυση λόγου Ανάλυση λόγου Κριτική κοινωνική ψυχολογία Κριτική κοινωνική ψυχολογία Θέση του ‘κοινότοπου εθνικισμού’ (Banal Nationalism, Billig, 1995) Θέση του ‘κοινότοπου εθνικισμού’ (Banal Nationalism, Billig, 1995)

Προγραμματικό ερώτημα: Κοινότοπος Εθνικισμός Κοινότοπος Εθνικισμός Οξιντενταλισμός Οξιντενταλισμός Ελληνική εθνική ταυτότητα Ελληνική εθνική ταυτότητα

Οξιντενταλισμός (occidentalism) Meltem Ahiska (2003): 1. Αντι-δυτικισμός Edward Said (1995) Edward Said (1995) Buruma, I. & Margalit, A. (2004) Occidentalism: The West in the Eyes of its Enemies Buruma, I. & Margalit, A. (2004) Occidentalism: The West in the Eyes of its Enemies «διαστρεβλωμένη αναπαράσταση της Δύσης στο λόγο των εχθρών της» «διαστρεβλωμένη αναπαράσταση της Δύσης στο λόγο των εχθρών της»

Οξιντενταλισμός -2 Targhi, Μ.Τ. (2000) Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalism and Historiography Xiaomei Chen (1995) Occidentalism: A theory of counter-discourse in post Mao China Αντι-ηγεμονικός λόγος (ενάντια στη Δύση / ενάντια στο κινεζικό καθεστώς) Αντι-ηγεμονικός λόγος (ενάντια στη Δύση / ενάντια στο κινεζικό καθεστώς)

Οξιντενταλισμός -3 Couze Venn (2000) Occidentalism: Modernity and Subjectivity διαδικασία ιδεολογικής συγκρότησης της Ευρώπης –ως-Δύση διαδικασία ιδεολογικής συγκρότησης της Ευρώπης –ως-Δύση διάχυση / υιοθέτηση / επιβολή της νεωτερικότητας στην περιφέρεια διάχυση / υιοθέτηση / επιβολή της νεωτερικότητας στην περιφέρεια

Οξιντενταλισμός -4 James Carrier (1995) Occidentalism: Images of the West «Στυλιζαρισμένες» / ουσιοκρατικές εικόνες και ιδέες περί του τι εστί «Δύση» - Στο λόγο και στις πρακτικές των εθνογράφων - Στο λόγο και στις πρακτικές των «πληροφορητών» τους

Αναλυτικό μέλημα: Διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους συγκροτούνται, αναπαράγονται και νομιμοποιούνται στον κοινό λόγο ιδεολογικές αναπαραστάσεις του (εθνικού) εαυτού και των Άλλων, και των «ταυτοτικών» συνεπειών που έχει η κινητοποίηση των αναπαραστάσεων αυτών για τους εκ-φορείς του λόγου

Κοινότοπος Εθνικισμός & Οξιντενταλισμός Θεωρία Κοινότοπου Εθνικισμού: ΚΨ ανάλυση των ρητορικών διαστάσεων της φυσικοποίησης και της ιδεολογικής αναπαραγωγής του εθνικού λόγου Θεωρία Κοινότοπου Εθνικισμού: ΚΨ ανάλυση των ρητορικών διαστάσεων της φυσικοποίησης και της ιδεολογικής αναπαραγωγής του εθνικού λόγου Έλλογη χρήση εθνικών στερεοτύπων Έλλογη χρήση εθνικών στερεοτύπων Διαδραστική προάσπιση της ηθικής κατατομής του μη- εθνικά-προκατειλημμένου-προσώπου Διαδραστική προάσπιση της ηθικής κατατομής του μη- εθνικά-προκατειλημμένου-προσώπου

Υπόθεση εργασίας: Σε ‘πολιτισμικά μεταιχμιακές’ κοινωνίες, ο εθνικός λόγος στο επίπεδο της καθημερινότητας, συγκοτείται: Σε ‘πολιτισμικά μεταιχμιακές’ κοινωνίες, ο εθνικός λόγος στο επίπεδο της καθημερινότητας, συγκοτείται: (α) κινητοποιώντας ηγεμονικές αναπαραστάσεις (Δύση / Άλλοι) (α) κινητοποιώντας ηγεμονικές αναπαραστάσεις (Δύση / Άλλοι) (β) από αντίστοιχες θέσεις υποκειμένου

Απόσπασμα 1: «Διότι εμείς δε μπορούμε να πάμε χειρότερα» Ε: (η λέξη δεν ακούγεται) η παρουσία τους, κάποιες ομάδων μεταναστών, αν θα μπορούσε να φέρει κάποιες αλλαγές στη κοινωνία; Π: Να μας φέρει αλλαγές, θα μας φέρει αλλαγές από πολιτισμούς πολύ ανεπτυγμένους, από άλλους που είναι υποανάπτυκτοι, από μας θα δεχθούν τον πολιτισμό. Διότι εμείς δε μπορούμε να πάμε χειρότερα. Δηλαδή, εάν βλέπω εγώ τώρα ένα μετανάστη Αλβανό να κάθεται σε ένα… πώς να σου πω, σ’ένα τροχόσπιτο, δε θα πάω να καθίσω στο τροχόσπιτο, εφόσον έχω την κατοικία μου. Άρα από τον ανεπτυγμένο πολιτισμό θα δεχθώ περισσότερα, από τον υποανάπτυκτο αυτός θα δεχτεί από ‘μένα, αυτός θα μάθει από μένα. Άρα οι αλληλεπιδράσεις είναι ανάλογες. Είναι θετικές για εκείνον ο οποίος είναι πιο κάτω βιοτικά, σε επίπεδο πιο κάτω, για να ανεβεί. Ε: Εεε. Π: Και αυτές οι αλληλεπιδράσεις είναι για να ανεβαίνουμε. [...]

Απόσπασμα 2: «ευρωπαίος... ο έχων κάποια κουλτούρα» Π: Εγώ.. όταν λέω Ευρωπαίος.. εννοώ.. ο τέλος πάντων έχων κάποια κουλτούρα.. κάποια.. ανήκω κάπου, εεε είναι τέλος πάντων.. ξεχωρίζω από κάτι άλλο.. κάτι που δεν.. Πώς να στο πω ρε παιδί μου; Για ‘μένα ας πούμε οι Τούρκοι δεν είναι Ευρωπαίοι.. πώς να στο πω έτσι; Που πάλι δεν είμαι ρατσίστρια αλλά με αυτά που βλέπεις ότι υπάρχουν και γίνονται στην χώρα τους, δε μπορώ να θεωρήσω ότι είναι Ευρωπαίοι.. Ε: (δεν ακούγεται) Π: … στην νοοτροπία ας πούμε. Ε:.. ας πούμε σε επίπεδο συμπεριφοράς.. ή… Π: Σε επίπεδο κυρίως.. από το κράτος ξεκινάει. Δηλαδή, όταν υπάρχουν τέτοιοι νόμοι ή ακούς να γίνονται όλα αυτά που γίνονται.. εε.. εγώ δεν θεωρώ ότι είναι ευρωπαϊκ.. ευρωπαϊκή χώρα. Η Ευρώπη δηλαδή.. η Τουρκία δε θα ‘πρεπε να ενταχθεί στην Ευρώπη αν δεν αλλάξουν και κάποια πράγματα. Έτσι; Από τους νόμους, απ’ όλα.

Απόσπασμα 3: «Γερμανική οργάνωση» Ε1: Έχετε ταξιδέψει καθόλου στην Ευρώπη γενικότερα; Π2: Στη Γερμανία πήγα εγώ πρόσφατα. Το καλοκαίρι. [...] Ε1: Διαφορές και ομοιότητες είδατε μεταξύ της Ελλάδας και των χωρών αυτών που έχετε πάει, έξω; Π2: Ναι. Εγώ είδα στην οργάνωση.. γενικά. Είδα.. και σε συζητήσεις, στο σύστημα υγείας, φοβερές, απ’ ότι και συζητάω δηλαδή, γιατί μια ξαδέρφη μου είναι στη Γερμανία, υπάρχει οργάνωση στα πάντα. Και όταν είσαι άνεργος υπάρχει οργάνωση ότι θα πάρεις κάποια χρήματα και μιλάμε φυσικά για καλύτερα φυσικά χρήματα, θα σου βρουν δουλειά. Γενικά, υπάρχει οργάνωση και στο επίπεδο το εργασιακό και στο κοινωνικό και στο ασφαλιστικό… Π1: Και στον τρόπο ζωής, στην οδήγηση, στον τρόπο που οδηγούνε… Π2: Βέβαια. Π1:… πολύ σημαντικό είναι οι υπηρεσίες και οι κοινωνικές υπηρεσίες που παρέχονται, ταχυδρομείο, τράπεζες, καλύτερη, πολύ καλύτερη …μεταχείριση. Π2: Εγώ, δηλαδή, αυτή η συγκεκριμένη ξαδέλφη, που ήταν στη Γερμανία, ήρθε τώρα, μόνιμη εγκατάσταση, ένα ψιλοσόκ το έχει πάθει. Ναι.

Απόσπασμα 4: «εμείς ήμασταν εκατό χρόνια πίσω» Ε: Όχι μόνο τα προγράμματα, γενικά η ένταξη μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.. το ότι μπήκαμε σ’ όλο αυτό το κλίμα.. και γενικότερα.. τι αλλαγές βλέπετε να ‘χει φέρει αυτή..; Π: Εγώ πιστεύω ότι.. μην τρελαθούμε ότι μπήκαμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Απλά εμείς ήμασταν εκατό χρόνια πίσω… και μπήκαμε σ’ αυτή την Ένωση εν πάση περιπτώσει, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και προσπαθούμε.. να κάνουμε κάτι που έκαναν αυτοί, πριν τριάντα χρόνια... πριν πενήντα χρόνια.. αυτό, αυτό κάνουμε. (δεν ακούγεται) πιο προχωρημένοι και μεις προσπαθούμε να κάνουμε κάποιο από αυτά.

Απόσπασμα 5 (Α): «τετρακόσια χρόνια πίσω» Ε: [...] βλέπετε κάποιες διαφορές πολιτισμικές που έχουμε.. έντονες με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους; Π: Όχι, το κακό με’μας είναι ότι.. εε.. έχουμε πολύ βαριά χρόνια πίσω. Έτσι; Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τη σκλαβιά των Ελλήνων, ε, που μας ρίξανε τετρακόσια χρόνια πίσω, όταν όλη η Ευρώπη μεγαλουργούσε και … ήτανε στην ακμή της η Ελλάδα προσπαθούσε να μαζέψει τα συντρίμμια της και να μπορέσει να ανασυσταθεί. Έτσι; Εεε.. και όταν παράδειγμα το ’85, αν θυμάμαι καλά, είχα κάνει ένα ταξίδι στο Λονδίνο είχα μπει σε μία βιβλιοθήκη δημοτική, στο Λίβερπουλ, λοιπόν, και είδα ότι ήταν γεμάτη από κουμπιούτερ και πατούσες το κουμπάκι και σου έλεγε το βιβλίο που θέλεις σε ποιο διάδρομο και σε ποιο ράφι και σε ποια σειρά ακριβώς είναι το βιβλίο, ενώ εδώ στην Ελλάδα δεν είχαμε τίποτε. Έτσι; Και μέσα σε μια δεκαετία, όχι απλά τους φτάσαμε, αλλά μπορώ να πω ότι τους έχουμε ξεπεράσει. Άρα, λοιπόν, το ότι είμαστε στην Ευρώπη αλλά γύρω μας είναι λαοί οι οποίοι καθυστέρησαν να αναπτυχθούνε, αυτό είναι μείον μας. [....] Γιατί οι Ευρωπαίοι δεν είχανε να φτάσουνε τίποτε, δεν επηρεάστηκαν από τίποτε και προσπάθησαν και μεγαλουργούσαν και μεγαλουργούνε μέχρι τώρα. Ενώ εμείς, κάναμε άλματα για να τους φτάσουμε.

Απόσπασμα 5 (Β): « «είμαστε έξυπνος λαός» Ε: Είχαμε μεγαλύτερο κίνητρο, ουσιαστικά… Π: Ναι, ναι. Δεν φτάνει όμως το κίνητρο, θέλει και οξυδέρκεια πνεύματος και ανοικτό μυαλό και οι Έλληνες, ευτυχώς, το έχουμε αυτό, είμαστε έξυπνος λαός. Μπορεί να είμαστε λίγο τεμπέληδες και της τελευταίας στιγμής. Ναι. Αλλά.. πάντα αποδεικνύουμε ότι είμαστε έξυπνος λαός και ότι όταν πιάσουμε κάτι το καταφέρνουμε. Και μου κάνει εντύπωση το ότι έχουμε πάρα πολλούς επιστήμονες στο εξωτερικό που διαπρέπουν,.. ε.. στα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου και με θλίβει το ότι..εε.. ότι αυτά τα παιδιά φύγανε από εδώ από την Ελλάδα γιατί δεν τα προσέξαμε. Θα μπορούσαμε να είμαστε.. πρώτοι στον κόσμο,..με τόσους επιστήμονες.. αλλά βέβαια αυτό είναι και καλό.. γιατί ακούγεται η Ελλάδα σε όλο τον κόσμο. (γέλια)

Συμπερασματικά... Εθνικά στερεότυπα & φυσικοποίηση του ‘κόσμου των εθνών’ Εθνικά στερεότυπα & φυσικοποίηση του ‘κόσμου των εθνών’ Εθνικά (αυτο)στερεότυπα στον κοινό ελληνικό λόγο: αναπαραγωγή του οξιντενταλισμού -ως ηγεμονικό φαντασιακό Εθνικά (αυτο)στερεότυπα στον κοινό ελληνικό λόγο: αναπαραγωγή του οξιντενταλισμού -ως ηγεμονικό φαντασιακό «Αλλοχρονισμός»: «οξιντένταλ» θέση παρατηρητή / «οριένταλ» αντικείμενο παρατήρησης (π.χ. με όρους ‘ανάπτυξης’) «Αλλοχρονισμός»: «οξιντένταλ» θέση παρατηρητή / «οριένταλ» αντικείμενο παρατήρησης (π.χ. με όρους ‘ανάπτυξης’)