ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη διάρκεια της περιόδου αυτής η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υφίσταται μεγάλες εδαφικές απώλειες, παράλληλα όμως η ελληνικότητά της ενισχύεται. Νέοι θεσμοί, όπως η θεματική διοίκηση, παρέχουν το πλαίσιο, μέσα στο οποίο το Βυζαντινό Κράτος θα δώσει ένα δύσκολο αγώνα επιβίωσης εναντίον των ποικίλων αντιπάλων του, κυρίως των Αράβων. Θα στηριχθεί κατά πρώτο λόγο στους πληθυσμούς που είχαν παραμεληθεί ως τότε από την άρχουσα ρωμαϊκή τάξη: τους αγρότες-στρατιώτες και τους ανεξάρτητους πλοιοκτήτες που προέρχονταν, κυρίως, από τις επαρχίες της Μ. Ασίας. Οι επαρχίες αυτές θα αποτελέσουν τώρα τους πνεύμονες του κράτους.

Την ίδια εποχή, στη Δύση, το Φραγκικό Κράτος των Μεροβιγγείων βυθίζεται στην αναρχία και οδεύει προς τη διάλυση. Μια πολύ σοβαρότερη προσπάθεια οργάνωσης του δυτικού κόσμου ανέλαβαν στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα οι Καρολίδες Πιπίνος και Κάρολος. Ο Κάρολος, που επονομάστηκε Μέγας, προήγαγε, σε συνεργασία με τον πάπα, το βασίλειο του σε μια αυτοκρατορία, στην οποία περιέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης. Η αυτοκρατορική στέψη του Καρόλου κατά το έτος 800 συνέβαλε στην ενίσχυση του κύρους του Φραγκικού Κράτους, είχε όμως σοβαρές συνέπειες στις σχέσεις του με το Βυζάντιο.

1. Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού και η κρίση της Αυτοκρατορίας (565-610)

Διάδοχοι Ιουστινιανού: Διάδοχοι Ιουστινιανού:  Ιουστίνος Β΄ (565-578), Τιβέριος Α΄ (578-582), Μαυρίκιος (582-602), Φωκάς (602-610)

α. Εξωτερικά προβλήματα Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού είχαν να αντιμετωπίσουν τις επιδρομές: - Σλάβων και Αβάρων στη Βαλκανική - Λογγοβάρδων στην Ιταλία - Περσών στην Ανατολή

Επιδρομές Σλάβων – Αβάρων στη Βαλκανική Οι Σλάβοι: - ήταν εγκατεστημένοι στα βόρεια του Δούναβη (6ος αι.) - πραγματοποιούσαν επιδρομές στα εδάφη της αυτοκρατορίας - δεν είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση - εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής των Αβάρων Οι Άβαροι: ήταν νομαδικό φύλο ασιατικής καταγωγής είχαν στρατιωτική και πολιτική οργάνωση οικοδόμησαν κράτος από τη Βοημία μέχρι τις εκβολές του Δούναβη μαζί με τους Σλάβους πραγματοποιούσαν επιδρομές κατά των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας Οι Σ(κ)λάβοι δημιουργούσαν μόνιμες εγκαταστάσεις (αρχές 17ου αι.) Οι Άβαροι λεηλατούσαν και επέστρεφαν στις βάσεις τους

Επιδρομές Περσών στην Ανατολή Κύριος στόχος Περσών και Βυζαντίου η Αρμενία, γιατί: - είναι χώρα με στρατηγική και εμπορική σημασία - αποτελεί πηγή προμήθειας στρατιωτών για το Βυζάντιο. Το 591 ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης Β΄ υπογράφει ειρήνη με τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο. Ο Μαυρίκιος μεταφέρει στρατεύματα στη Βαλκανική, έχοντας εξασφαλίσει τα νώτα του στην Ανατολή.  Τα σύνορα της αυτοκρατορίας φθάνουν πάλι στο Δούναβη (τέλος 6ου αι.).

Επιδρομές Λογγοβάρδων στην Ιταλία Οι Λογγοβάρδοι (ή Λομβαρδοί): - μεταναστεύουν υπό την πίεση των Αβάρων - κατακτούν εύκολα μεγάλο μέρος της Ιταλίας (568)  η απώλεια των ιταλικών εδαφών που είχαν αποκτηθεί με τεράστιες θυσίες από τον Ιουστινιανό: τεράστιο πλήγμα για την αυτοκρατορία. Ο Μαυρίκιος: - για να περισώσει τις υπόλοιπες ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του, ιδρύει τα εξαρχάτα της Ραβένας και της Καρχηδόνας – επικεφαλής ο έξαρχος, με στρατιωτικές και πολιτικές αρμοδιότητες.

Εξαρχάτα : Διοικητικές περιφέρειες που ίδρυσε ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μαυρίκιος τον 6ο αι. στη Ραβένα και την Καρχηδόνα,  για να περισώσει τις ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του. Επικεφαλής τους ήταν ο έξαρχος, ο οποίος συγκέντρωνε την πολιτική και στρατιωτική εξουσία.

β. Εσωτερική κρίση και αναρχία Οι επιτυχίες του Μαυρικίου, εφήμερες. Στα τέλη του 6ου αι. οξύνονται επικίνδυνα οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις. Συχνές περικοπές στρατιωτικών μισθών που υπαγορεύονται από δημοσιονομικούς λόγους  δυσαρέσκεια του στρατού  ανταρσίες και κινήματα. Στην πρωτεύουσα: στάση του στρατού σε συνδυασμό με εξέγερση των δήμων  στοιχίζει στον Μαυρίκιο το θρόνο και τη ζωή του (602). Κατά τη βασιλεία του Φωκά: - αναρχία και μεγάλες στρατιωτικές αποτυχίες, - ο δήμος των Πρασίνων που αρχικά του είχε συμπαρασταθεί στρέφεται με φανατισμό εναντίον του, - ο δήμος των Βενέτων τάσσεται στην υπηρεσία της τυραννικής εξουσία του. - Ο Πέρσης βασιλιάς, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαυρικίου από τον οποίο είχε ευεργετηθεί, εξαπολύει μακροχρόνιο πόλεμο κατά του Βυζαντίου.

Δήμοι: Οι φατρίες του ιπποδρόμου, οι οποίες αρχικά ήταν σωματεία αθλητικά που είχαν την φροντίδα της οργάνωσης ιππικών και άλλων ανάλογων αγώνων στον ιππόδρομο, στη διάρκεια όμως του 5ου και 6ου αιώνα εξελίχθηκαν σε πολιτικές οργανώσεις. Έπαιρναν το όνομά τους από το χρώμα της στολής του ηνιόχου που υποστήριζαν. Οι Πράσινοι και οι Βένετοι (γαλάζιοι) ήταν οι κυριότεροι δήμοι και εκπροσωπούσαν διαφορετικές πολιτικές τάσεις. Οι δήμοι, κατά την πρώϊμη βυζαντινή περίοδο, αναλάμβαναν κατά περιστάσεις, είτε με δική τους πρωτοβουλία είτε κατά κρατική επιταγή, και άλλα καθήκοντα. Για παράδειγμα, βοηθούσαν στην κατασκευή δημόσιων έργων ή, σε ώρες έκτακτου κινδύνου, συμμετείχαν στην οργάνωση της άμυνας της πόλης.

Νόμισμα της περιόδου του Φωκά

Σχετικό παράθεμα «Η τυραννίδα του Φωκά (23 Νοεμβρίου 602 – 4 Οκτωβρίου 610) αποτελεί μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες περιόδους της βυζαντινής ιστορίας, καθώς από τη μια πλευρά οι σύγχρονοι και μεταγενέστεροι των γεγονότων Βυζαντινοί ιστορικοί και λόγιοι καταφέρονται με πρωτοφανές μένος εναντίον του σφετεριστή Φωκά, από την άλλη, όμως, αποτελεί αξίωμα ότι η ιστορία γράφεται από τους νικητές· και νικητής το 610 –οκτώ έτη από τη στιγμή που ο Φωκάς είχε καταλάβει την εξουσία, ανατρέποντας τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο (582-602)– αναδείχθηκε ο Ηράκλειος (610-641), ο οποίος με τη σειρά του έριξε το Φωκά από το θρόνο και ίδρυσε μια νέα δυναστεία. Έτσι, μολονότι και άλλοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες θα κατακτούσαν την εξουσία με αιματηρό τρόπο –ενδεικτικά, βλ. Βασίλειος Α΄ (867-886)– αυτό που τελικά έκρινε το Φωκά ήταν όχι τόσο το γένος του, ο τρόπος που ανήλθε στην εξουσία ή η πολιτική του, αλλά το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κρατηθεί στο θρόνο.

Ο Φωκάς αποκαλείται στις βυζαντινές πηγές τύραννος, όρος στον οποίο εμπεριέχεται τόσο η βυζαντινή έννοια «σφετεριστής», όσο και η αρχαία-ρωμαϊκή σημασία της λέξης, που ταυτίζεται με τη σημερινή. Ενδεικτικό στοιχείο της στάσης που τήρησαν απέναντι στον τύραννο οι Βυζαντινοί ιστορικοί και λόγιοι είναι ότι ο Γεώργιος Πισίδης († περ. 631-634) παρομοιάζει τον έκπτωτο Φωκά με θαλάσσιο τέρας και με τη Γοργώ, μεταξύ άλλων, ενώ ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης (γενν. ύστερο 6ο αιώνα) τον χαρακτηρίζει μιξοβάρβαρο, Κύκλωπα και Κένταυρο. Ακόμα και μεταγενέστεροι ιστορικοί, όπως οΘεοφάνης (περ. 760-817), ο Νικηφόρος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (806-815), αλλά και ο Γεώργιος Κεδρηνός (12ος αιώνας) κατηγορούν αποκλειστικά το Φωκά για τα δεινά που αντιμετώπισε η αυτοκρατορία από τη βασιλεία του και έπειτα. Εντούτοις, υπάρχουν συριακά κείμενα που καταγράφουν σημαντικά γεγονότα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φωκά (τα οποία δεν αναφέρονται στις ελληνικές πηγές)5 και καθιστούν απαραίτητη την αναθεώρηση μέρους της εικόνας που έχουμε σχηματίσει για τη βασιλεία του.» Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού,http:// constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=11952