ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Π.Μ.Σ. «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» Ο ρόλος του/της διευθυντή/τριας της σχολικής μονάδας στην επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Λασηθιωτάκη Ροδάνθης

Ορισμοί επαγγελματικής εξουθένωσης Σύνδρομο σωματικής και ψυχικής εξάντλησης, όπου ο εργαζόμενος παύει να ενδιαφέρεται για τα άτομα με τα οποία εργάζεται και το αντικείμενο της εργασίας του και αποκτά μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του (Maslach, 1982) Μια κατάσταση φυσικής, συναισθηματικής και νοητικής εξάντλησης, η οποία προκαλείται από μακροχρόνιες και συναισθηματικά απαιτητικές καταστάσεις (Pines και Aronson, 1983) Σύνδρομο που προκύπτει από το χρόνιο και παρατεταμένο εργασιακό άγχος και χαρακτηρίζεται από συναισθηματική, σωματική και συμπεριφοριστική εξάντληση (Kyriacou, 1987)

Ορισμοί επαγγελματικής εξουθένωσης Η επαγγελματική εξουθένωση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια ψυχολογική αντίδραση σε χρόνιο εργασιακό άγχος (Halbesleben & Demerouti, 2005) ή ένα είδος άμυνας του ατόμου, η οποία εκδηλώνεται με απάθεια, αλαζονεία και συναισθηματική αποστασιοποίηση (Burke & Richardsen, 1996) Ένα σύνδρομο αρνητικών εργασιακών εμπειριών, που συμπεριλαμβάνει συναισθήματα εξάντλησης και αποδέσμευσης από την εργασία (Demerouti, Bakker, Nachreiner και Ebbinghaus, 2002) Μια κατάσταση σωματικής και νοητικής εξάντλησης, στην οποία βρίσκονται άτομα τα οποία έχουν μακροχρόνια εκτεθεί σε έντονα συναισθηματικές καταστάσεις (Kremer-Hayon και Kurtz, 1985)

Θεωρητικά μοντέλα επαγγελματικής εξουθένωσης Το μοντέλο απαιτήσεων – ελέγχου του Karasek (The demand – control model) Το μοντέλο των τριών διαστάσεων των Maslach & Jackson Το μοντέλο των Edelwich & Brodsky Το διαδραστικό μοντέλο του Cherniss Το μοντέλο της Pines Το μοντέλο ανισορροπίας μεταξύ προσπάθειας – ανταμοιβής (ERI: The effort-reward imbalance model) Το μοντέλο Εργασιακών Απαιτήσεων – Πόρων (JD-R: The Job Demands-Resources Model)

Το μοντέλο Εργασιακών Απαιτήσεων – Πόρων (JD-R: The Job Demands-Resources Model) Εργασιακές απαιτήσεις Εργασιακοί πόροι, Εξάντληση Αποδέσμευση από την εργασία (Bakker & Demerouti, 2007; Demerouti, Bakker, Nachreiner, & Schaufeli, 2001)

Το μοντέλο Εργασιακών Απαιτήσεων – Πόρων (JD-R: The Job Demands-Resources Model) Οι εργασιακές απαιτήσεις αναφέρονται στις σωματικές, κοινωνικές ή οργανωτικές πλευρές της εργασίας, οι οποίες απαιτούν διαρκή σωματική ή πνευματική προσπάθεια και σχετίζονται με συγκεκριμένες σωματικές και ψυχολογικές θυσίες (Demerouti και συν., 2001) Οι εργασιακοί πόροι αναφέρονται στις σωματικές, ψυχολογικές, κοινωνικές ή οργανωτικές πλευρές της εργασίας, οι οποίες μπορούν να: α) είναι λειτουργικές ως προς την επίτευξη των εργασιακών στόχων β) μειώνουν τις εργασιακές απαιτήσεις που συνδέονται με τις φυσικές και ψυχολογικές θυσίες γ) προωθούν την προσωπική ανάπτυξη και εξέλιξη (Bakker & Demerouti, 2007; Demerouti και συν., 2001)

Το μοντέλο Εργασιακών Απαιτήσεων – Πόρων (JD-R: The Job Demands-Resources Model) Η εξάντληση ορίζεται ως συνέπεια μιας παρατεταμένης και έντονης φυσικής, συναισθηματικής και νοητικής προσπάθειας. Είναι το αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης έκθεσης σε συγκεκριμένες εργασιακές συνθήκες άγχους (Demerouti και συν., 2002) Η αποδέσμευση περιλαμβάνει την αποσύνδεση ενός εργαζόμενου από την εργασία του, βιώνοντας ταυτόχρονα αρνητικά συναισθήματα (έλλειψη ενδιαφέροντος ή ακόμη και αηδία) για το αντικείμενο ή το περιεχόμενο της εργασίας ή την ίδια τη φύση της εργασίας (Demerouti, Bakker, Vardakou, & Kantas, 2003)

Υποθέσεις του JD-R Model Η αλληλεπίδραση μεταξύ εργασιακών απαιτήσεων και πόρων. Η επαγγελματική εξουθένωση αναπτύσσεται ανεξάρτητα από τον τύπο της εργασίας, όταν οι εργασιακές απαιτήσεις είναι υψηλές αλλά ταυτόχρονα, οι εργασιακοί πόροι είναι περιορισμένοι. Οι εργασιακές απαιτήσεις αποτελούν τους πιο σημαντικούς προβλεπτικούς παράγοντες για το εργασιακό άγχος, ενώ οι εργασιακοί πόροι αποτελούν τους πιο σημαντικούς προβλεπτικούς παράγοντες για την παρακίνηση, τη μάθηση, την αφοσίωση, την αποδοτικότητα και τη δέσμευση. Οι εργασιακές απαιτήσεις έχουν θετική επίδραση στην εξάντληση και προβλέπουν κυρίως συναισθήματα εξάντλησης, ενώ οι εργασιακοί πόροι έχουν αρνητική επίδραση στην αποδέσμευση από την εργασία, η έλλειψη των οποίων προβλέπει κυρίως την αποδέσμευση από την εργασία (Demerouti, Bakker, Nachreiner, & Schaufeli, 2000)

Παράγοντες ανάπτυξης της επαγγελματικής εξουθένωσης Εργασιακά χαρακτηριστικά Επαγγελματικά χαρακτηριστικά Οργανωτικά χαρακτηριστικά Δημογραφικά χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας Εργασιακές στάσεις και προσδοκίες (Maslach, Schaufeli και Leiter, 2001)

Παράγοντες ανάπτυξης της επαγγελματικής εξουθένωσης στην εκπαίδευση Η μορφή ηγεσίας των σχολικών μονάδων Οι οργανωτικοί παράγοντες Τα προσωπικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών (Mazur και Lynch, 1989)

Ορισμοί Ηγεσίας Η διαδικασία επηρεασμού των δράσεων μιας οργανωμένης ομάδας ατόμων, έτσι ώστε να εργαστούν πρόθυμα για την επίτευξη των ομαδικών στόχων (Stogdill, 1950) Η ικανότητα του ηγέτη να προκαλεί τους υφισταμένους του να ενεργούν για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τις αξίες και τα κίνητρα τόσο του ηγέτη όσο και των υφισταμένων του (Burns, 1979) Η διαδικασία επηρεασμού της σκέψης, των συναισθημάτων, των στάσεων και των συμπεριφορών μιας μικρής ή μεγάλης, τυπικής ή άτυπης ομάδας ανθρώπων από ένα άτομο (ηγέτη) με τέτοιο τρόπο ώστε εθελοντικά και πρόθυμα και με την κατάλληλη συνεργασία να δίνουν τον καλύτερό τους εαυτό για να υλοποιούν αποτελεσματικούς στόχους που απορρέουν από την αποστολή της ομάδας και τη φιλοδοξία της για πρόοδο ή ένα καλύτερο μέλλον (Μπουραντάς, 2005)

Η προσέγγιση των χαρακτηριστικών (traits approach) Θεωρίες Ηγεσίας Η προσέγγιση των χαρακτηριστικών (traits approach) Η συμπεριφοριστική προσέγγιση (behavioural approach) Η περιστασιακή/πιθανολογική προσέγγιση (situational/ contingency approach) Η διεκπεραιωτική ή συναλλακτική (transactional) ηγεσία Η μετασχηματιστική (transformational) ηγεσία Το μοντέλο ηγεσίας του Bass

Ερευνητικά ερωτήματα Το φύλο, η ηλικία, οι εργασιακοί πόροι, οι εργασιακές απαιτήσεις και τα διαφορετικά μοντέλα ηγεσίας αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες της εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς. Η οικογενειακή κατάσταση κάθε εκπαιδευτικού επηρεάζει την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης. Το εργασιακό καθεστώς κάθε εκπαιδευτικού επηρεάζει την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης Το φύλο του εκπαιδευτικού και η ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκει επηρεάζουν την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης

Μεθοδολογία – Το δείγμα 218 δάσκαλοι και εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων της Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης Τα 150 άτομα (68,8%) ήταν γυναίκες και τα 61 (28,0%) ήταν άνδρες Το 51% (112 άτομα) του δείγματος συζεί με τον σύζυγο ή το σύντροφο και έχουν παιδιά ενώ το 22% (47 άτομα) μένει μόνος με ή χωρίς παιδιά Το 83,9% του δείγματος (183 άτομα) είναι μόνιμοι εκπαιδευτικοί ενώ το υπόλοιπο υπηρετεί σε θέση αναπληρωτή Η ηλικία των συμμετεχόντων κυμαίνεται από 22 έως 55 ετών με μέσο όρο ηλικίας τα 37,86 χρόνια (Τ.Α. = 9,38)

Μεθοδολογία - Εργαλεία μέτρησης Oldenburg Burnout Inventory (OLBI) The Leadership Profile (LP) To ερωτηματολόγιο για τις εργασιακές συνθήκες Το ερωτηματολόγιο των δημογραφικών στοιχείων

Έλεγχος Υποθέσεων Υπόθεση 1: Το φύλο, η ηλικία, οι εργασιακοί πόροι, οι εργασιακές απαιτήσεις και τα διαφορετικά μοντέλα ηγεσίας αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες της εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς Το συνολικό ποσοστό της διακύμανσης που ερμηνεύουν οι ανεξάρτητες μεταβλητές αναφορικά με την επαγγελματική εξουθένωση είναι 31%. Από τους προβλεπτικούς παράγοντες, τρεις ήταν είναι στατιστικά σημαντικοί (F (7, 191) = 11,83, p = 0,001): η αυτονομία (β = -0,24) και η ανατροφοδότηση (β = -0,16) από την πλευρά των εργασιακών πόρων, καθώς και η συναισθηματική δυσαρμονία (β = 0,25) από την πλευρά των εργασιακών απαιτήσεων. Οι δυο μορφές της ηγεσίας, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων δεν αποτελούν προβλεπτικούς παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης

Έλεγχος Υποθέσεων Υπόθεση 2: Η οικογενειακή κατάσταση κάθε εκπαιδευτικού επηρεάζει την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης. Η οικογενειακή κατάσταση των εκπαιδευτικών δεν φαίνεται να επιδρά στην επαγγελματική τους εξουθένωση αφού F (4, 213) = 0,55, ns. Υπόθεση 3: Το εργασιακό καθεστώς κάθε εκπαιδευτικού επηρεάζει την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης Το εργασιακό καθεστώς κάθε εκπαιδευτικού δεν φαίνεται να επηρεάζει την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης αφού t (210) = -0,81, ns.

Έλεγχος Υποθέσεων Υπόθεση 4: Το φύλο του εκπαιδευτικού και η ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκει επηρεάζουν την ανάπτυξη επαγγελματικής εξουθένωσης. Ούτε το φύλο [F (1, 193) = 0,06, ns], ούτε η ηλικιακή ομάδα [F (4, 193) = 2,31, ns] των εκπαιδευτικών αλλά ούτε και η αλληλεπίδραση των δυο μεταβλητών φαίνεται να επιδρούν στην επαγγελματική εξουθένωση [F (4, 193) = 0,57, ns].

Βιβλιογραφία Bakker, A. B., & Demerouti, E. (2007). The Job Demands-Resources model: state of the art. Journal of Managerial Psychology, 22(3), 309-328. Burke, R. J., & Richardsen, A. M. (1996). Stress, burnout and health. In C. L. Cooper (Ed.), Handbook of Stress, Medicine and Health. Bocaraton FL: CRC Press. Burns, J. M. (1979). Leadership. New York: Harper & Row. Demerouti, E., Bakker, A. B., Nachreiner, F., & Schaufeli, W. B. (2001). The Job Demands-Resources Model of Burnout. Journal of Applied Rsychology, 86(3), 499-512. Demerouti, E., Bakker, A., Nachreiner, F., & Ebbinghaus, M. (2002). From mental strain to burnout. European Journal of Work and Organizational Psychology, 11(4), 423-441. Demerouti, Ε., Bakker, A. B., Vardakou, I., & Kantas, A. (2003). The convergent validity of two burnout instruments: A multitrait-multimethod analysis. European Journal of Psychological Assessment, 19(1), 12-23. Halbesleben, J. R., & Demerouti, E. (2005). The construct validity of an alternative measure of burnout: Investigating the English translation of the Oldenburg Burnout Inventory. Work & Stress, 19(3), 208-220.

Βιβλιογραφία Kremer-Hayon, L., & Kurtz, H. (1985). The relation of personal and environmental variables to teacher burnout. Teaching and Teacher Education, 1(3), 243-249. Kyriacou, C. (1987). Teacher stress and burnout: an international review. Educational Research, 29(2), 146-152. Maslach, C. (1982). Burnout: The Cost of Caring. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Maslach, C., Schaufeli, W. B., & Leiter, M. P. (2001). Job burnout. Annual Review of Psychology, 52(1), 397-422. Mazur, P. J., & Lynch, M. D. (1989). Differential impact of administrative, organizational, and personality factors on teacher burnout. Teachmg & Tearher Education, 5(4), 337-353. Μπουραντάς, Δ. (1992). Μάνατζμεντ οργανωτική θεωρία και συμπεριφορά: η επιστημονική βάση του μάνατζμεντ. Αθήνα: Team. Pines, A., & Aronson, E. (1983). Combatting burnout. Children and Youth Services Review, 5(3), 263-275. Stogdill, R. M. (1950). Leadership, membership and organization. Psychological Bulletin, 47(1), 1-14.