Οι σύγχρονες ευρωπαϊκές πολιτικές για τη πολυπολιτισμικότητα και τη μετανάστευση και η ελληνική ιδιαιτερότητα. Μιχάλης Τσάκαλος (Ph.D) Διδάκτορας διαπολιτισμικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών. Μέλος της Team Europe

Η μετανάστευση αποτελεί φαινόμενο, κοινωνικής, δημογραφικής, οικονομικής, πολιτιστικής και ατομικής μεταβολής και είναι σύμφυτο με τις εκάστοτε εξελίξεις στο ιστορικό και κοινωνικό πεδίο.

Πολλά σημερινά ισχυρά κράτη στήριξαν την δημογραφική τους πύκνωση αλλά και την οργανωτική – οικονομική τους συγκρότηση στην μετανάστευση και στις μετακινήσεις πληθυσμών με έμφαση στην κοινωνική συνοχή, την ευημερία και τις προβαλλόμενες ίσες ευκαιρίες.

Αντίθετα άλλα κράτη κατά την ιστορική τους εξέλιξη συγκρότησαν την συνοχή τους στην ενθοκεντρική διάσταση μιας διακριτής και απόλυτης ιδεολογικό-κοινωνικής και ιστορικής παρακαταθήκης με έμφαση στην εθνική μοναδικότητα, τη θρησκευτική και επικοινωνιακή συλλογικότητα και το κοινό εθιμικό εθνικό «habitus.»

Η περίοδος της σύγχρονης μετανάστευσης ξεκινά ιστορικά στις αρχές του 20ου αιώνα και είναι συνυφασμένη με τις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές και την ανάδειξη νέων ισχυρών υπερπόντιων κατά κανόνα βιομηχανικών και παραγωγικών δυνάμεων που αναζητούν φτηνά εργατικά χέρια και δημογραφική πύκνωση.

Οι τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών προς τα οικονομικά εύρωστα και πολλά υποσχόμενα κέντρα μεταναστευτικής πολιτικής όπως τις Η.Π.Α, αποτελούν για την εποχή μια τεράστια κοινωνική επανάσταση και δημιουργούν σημαντικά ρήγματα στη λεγόμενη ενδοευρωπαϊκή εμπορική μετανάστευση που σταδιακά ατονεί και δεν αποτελεί πλέον οικονομική και μεταναστευτική ευκαιρία. Έτσι σταδιακά αλλά σταθερά ή μετανάστευση από επιχειρηματική μετατρέπεται σε εργατική.

Η ανάδειξη των νέων μεταναστευτικών κέντρων προκάλεσε τεράστια κοινωνική αναταραχή και για ολόκληρες δεκαετίες υπήρξε κοινωνικό διακύβευμα που οδήγησε τις κυβερνήσεις σε ποικίλα πετυχημένα ή αποτυχημένα μέτρα αντιμετώπισης, ελέγχου και διαχείρισης του φαινομένου.

Τα πρώτα μέτρα όπως η εθνική ποσόστωση, ο αστυνομικός και υγειονομικός έλεγχος, η απαίτηση στοιχειώδους εγγραματοσύνης, η βιο-εθνική επιλογή και ο προμεταναστευτικός έλεγχος στις χώρες αποστολής δεν επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα «ποιοτικής» μετανάστευσης. Αντίθετα η προσπάθεια αποφυγής των μέτρων αυτών δημιούργησε για πρώτη φορά στην ιστορία το φαινόμενο της «λαθρομετανάστευσης» που σύμφωνα με τις στατιστικές της εποχής έλαβε τρομακτικές διαστάσεις τόσο από τα χερσαία όσο και τα θαλάσσια σύνορα των υπερπόντιων χωρών.

Στη διάσταση της εγκατάστασης επινοήθηκαν ή ακόμα και συστήθηκαν διάφορα μοντέλα κοινωνικής συμμετοχής των πολυπληθών μεταναστών όπως το μοντέλο της αφομοίωσης , της προσαρμογής, της ένταξης, της όσμωσης, με αιχμή του δόρατος την εκπαίδευση, την εργασία, την κοινωνική συμμετοχή και την απόκτηση περιουσίας.

Παρόλα αυτά για ολόκληρες δεκαετίες οι μετανάστες μεταξύ των οποίων και οι Έλληνες ενοχοποιήθηκαν για αντικοινωνική συμπεριφορά, για παραβατικότητα, για οκνηρία ακόμα και για εθνική βιολογική και διανοητική ανεπάρκεια, επισύροντας πολιτικές, κοινωνικές και ρατσιστικές αντιδράσεις σφοδρού χαρακτήρα.

Αντίθετα κάθε μεταναστευτική γενιά και κάθε εθνική κατηγορία μεταναστών θεωρούσε (αλλά και θεωρεί) τον εαυτό της ομάδα οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής συμβολής στους χώρους εγκατάστασης με ιδιότυπα και σχεδόν θαυματουργά χαρακτηριστικά επιτυχίας, συμμετοχής και αναγνώρισης.

Η μεταπολεμική μετανάστευση φαίνεται ότι αλλάζει σημαντικά τον χάρτη και τις κατευθύνσεις των μετακινήσεων αφού η ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση κερδίζει ένα μεγάλο ποσοστό μεταναστευτικών εισροών από τις χώρες του φτωχού ευρωπαϊκού νότου προς της αναδομούμενες οικονομίες του βορρά.

Έλληνες, Ιταλοί, Ισπανοί, Γιουγκοσλάβοι, Τούρκοι, Μαροκινοί, Αλγερινοί μεταβαίνουν κατά χιλιάδες στην Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τις Σκανδιναβικές χώρες με τη σύναψη διακρατικών συμφώνων αλλά και νομικών πλεονεκτημάτων από την αποικιακή νομοθεσία της Γαλλίας και του Βελγίου.

Η συγκρότηση της μεταναστευτικής ευρωπαϊκής πολιτικής υπό όρους και νομικό πλαίσιο και η προσυμφωνία μη παραμονής των μεταναστών μετά το πέρας του συμβολαίου, καθώς και η άρνηση οικογενειακής επανένωσης δεν επιτυγχάνεται ποτέ, ιδιαίτερα για μετανάστες με χαμηλούς δείκτες κοινωνικής ενσωμάτωσης.

Ο Gastarbeiter (φιλοξενούμενος εργάτης) θεσμική ονομασία της μεταναστευτικής βραχυπρόθεσμης παραμονής και των νομικών περιορισμών στη Δυτική Γερμανία στην ουσία δεν απέδωσε.

Σύμφωνα με ένα μεγάλο αριθμό ερευνών η άρνηση επαναπατρισμού των μεταναστών από τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες οφείλεται κατά κανόνα: 1. Στην απόκτηση τέκνων δεύτερης γενιάς 2. Στην απόκτηση ιδιόκτητης επαγγελματικής στέγης και σπιτιού. 3. Στις συνθήκες που επικρατούσαν ή επικρατούν στους χώρους προέλευσης (Οικονομικές, πολιτικές, προνοιακές, εκπαιδευτικές).

Σε κάθε περίπτωση τα σημαντικά κίνητρα που έδωσαν οι χώρες του ευρωπαϊκού βορρά για επαναπατρισμό των μεταναστών δεν απέδωσαν. Ακόμα μέχρι και τις μέρες μας.

Υπό αυτές τις διαστάσεις η Ευρωπαϊκή Κοινότητα «κληρονόμησε» ένα πολύ δύσκολο θεσμικό, κοινωνικό και οικονομικό δεδομένο που κλήθηκε να το διαχειριστεί υπό την γενική φιλοσοφία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δημοκρατικών θεσμών αλλά και της ανάγκης δημογραφικής και οικονομικής αναγκαιότητας λόγω της πληθυσμιακής γήρανσης και του τεράστιου δημογραφικού προβλήματος.

Παράλληλα σημαντικές πολιτικές αλλαγές στον παγκόσμιο και ευρωπαϊκό χάρτη δημιούργησαν ένα τεράστιο ρεύμα νόμιμης και παράνομης μετανάστευσης που για δεκαετίες υπήρξε σχεδόν ανεξέλεγκτο εξαιτίας της έλλειψης νομοθετικού πλαισίου και ενδεχομένως κακής εκτίμησης της μαζικότητας και των τεράστιων αριθμών εισροής.

Παράλληλα η νέα ενισχυμένη θεσμική, ιδεολογική και νομική εδραίωση του πολιτικού ασύλου και της προσφυγικής ιδιαιτερότητας διεύρυνε ακόμα περισσότερο τη διάσταση των εισροών και δημιούργησε νέες διαστάσεις, αναγκαιότητα νομικής κάλυψης αλλά και συλλογικές ρυθμίσεις μεταξύ των κρατών της Ε.Ε.

Η μετανάστευση σήμερα αποτελεί σημαντική προβληματική σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ε.Ε. Σύμφωνα με τις ερευνητικές διαπιστώσεις αλλά και με την Ευρωπαϊκή Ατζέντα 2005-2010 διατυπώνονται κάποιες βασικές αρχές συλλογικής ρύθμισης που έχουν εξελικτικό και ερευνητικό χαρακτήρα χωρίς ακόμα να έχουν δοθεί οριστικές λύσεις ούτε δεσμευτικές αποφάσεις:

Ο έλεγχος των Ευρωπαϊκών συνόρων αποτελεί βασικό άξονα χάραξης μεταναστευτικής πολιτικής που πρέπει να προηγείται των διαδικασιών υποδοχής, εσωτερικής κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης.

Καμιά ευρωπαϊκή μεταναστευτική δεν μπορεί να πετύχει εάν δεν σχεδιαστούν επιμελώς και με προγραμματική ακρίβεια εθνικές πολιτικές μεταναστευτικής εισόδου, ένταξης και ενσωμάτωσης των ήδη εγκατεστημένων μεταναστών είτε αυτών που εισέρχονται ως νόμιμοι ή παράνομοι

Διαμόρφωση ευρωπαϊκού πλαισίου μεταναστευτικής πολιτικής με δυνατότητα περιθωρίων νομικής ρύθμισης και εξειδίκευσης των μεταναστευτικών μέτρων στο επίπεδο των εθνικών ή ακόμα και τοπικών αναγκών

Την αξιοποίηση της ερευνητικής, κοινωνικής και νομικής εμπειρίας των ευρωπαϊκών κρατών οι οποίες έχουν στοιχεία και δεδομένα για το μεταναστευτικό φαινόμενο.

Δίκαιη και ισότιμη μεταχείριση των υπηκόων τρίτων χωρών που ζουν και εργάζονται στις χώρες της Ε.Ε. Αναλυτικότερα:

Ενεργός ένταξη: ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας, διασφάλιση οικονομικής αποδοτικότητας, δια βίου μάθησης, συμμετοχή επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας, σύνδεση με την αγορά εργασίας. - Επίσης : Αναδιαμόρφωση & επέκταση προγραμμάτων επισιτιστικής βοήθειας για απόρους, ανάγκη ψηφιακής εγγραμματοσύνης, υποστήριξη καθολικής ανάπτυξης της ευρυζωνικότητας, προσβασιμότητα ΑμΕΑ στην ΚτΠ, χρηματοοικονομική ένταξη, ανακήρυξη έτους 2010 ως έτος καταπολέμησης της φτώχειας & κοινωνικού αποκλεισμού .