Νέα κοινωνικά κινήματα: Οι ευρωπαϊκές προσεγγίσεις Νέα κοινωνικά κινήματα: Οι ευρωπαϊκές προσεγγίσεις

Το «κίνημα της αμφισβήτησης» ως νέα θεματική περιοχή στο πεδίο της κοινωνιολογίας της συλλογικής δράσης. Αντισυστημική διαμαρτυρία και νέα κοινωνικά κινήματα. Τα νέα κοινωνικά κινήματα ως απάντηση στην κρίση των κομμάτων και ένδειξη της κρίσης νομιμοποίησης των πολιτικών συστημάτων. Οι αδυναμίες των θεωριών της συλλογικής συμπεριφοράς και των διαφόρων μαρξισμών να ερμηνεύσουν τον μεταπολεμικό κύκλο διαμαρτυρίας.

Χαρακτηριστικά των νέων κοινωνικών κινημάτων Τα ν.κ.κ διαφέρουν από τα παραδοσιακότερα κινήματα, καθώς δεν μπορούν να αντιστοιχηθούν άμεσα με την ταξική θέση όσων μετέχουν σ’ αυτά: Η κοινωνική τους βάση υπερβαίνει τις υφιστάμενες ταξικές διαιρέσεις. Τείνουν να εκφράζουν μη ταξικά προσδιορισμένες κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες.

Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά των ν. κ. κ Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά των ν.κ.κ. υπερβαίνουν τις κλασικές ιδεολογικές κατηγοριοποιήσεις και δίπολα: συντηρητισμός/φιλελευθερισμός φιλελευθερισμός/σοσιαλισμός δεξιά/αριστερά, κλπ. Αντίθετα, εμφανίζουν μια ποικιλομορφία ιδεών και αξιών, αλλά και ένα πραγματισμό στραμμένο στη διεκδίκηση άμεσων θεσμικών αλλαγών, στοχεύοντας στη διεύρυνση της πολιτικής και κοινωνικής συμμετοχής.

Η δράση των ν.κ.κ. δεν επικεντρώνεται άμεσα σε οικονομικού τύπου ζητήματα, αλλά περισσότερο είναι στραμμένη στην ανάδειξη «πεποιθήσεων, συμβόλων, αξιών και νοημάτων» που συνδέονται στενά με θέματα ατομικής και συλλογικής ταυτότητας και την κατασκευή νέων νοηματοδοτήσεων της καθημερινότητας.

Η διάκριση (και η περιχαράκωση) ανάμεσα σε ατομικό και συλλογικό αμφισβητείται και παραμερίζεται. Τα κινήματα καθίστανται ο κατεξοχήν τόπος για τον αυτοπροσδιορισμό των ατόμων και η κινηματική δράση αποτελεί ένα σύνθετο μίγμα επιβεβαίωσης των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων, οι οποίες βρίσκονται υπό διαρκή επεξεργασία και τροποποίηση.

Πολλά ν.κ.κ. θέτουν στο κέντρο της προσοχής τους «ευαίσθητες» πλευρές της καθημερινής ζωής των ανθρώπων: το γυναικείο κίνημα, τα κινήματα των ομοφυλοφίλων, οι αντικαπνιστές, οι χορτοφάγοι, οι οπαδοί της εναλλακτικής ιατρικής διατυπώνουν αιτήματα που άπτονται της καθημερινής μας ζωής. Θέματα που έως τότε θεωρούνταν περιορισμένα στον ιδιωτικό βίο των ανθρώπων καθίστανται δημόσια και υπό μια έννοια πολιτικοποιούνται.

Πολλά ν.κ.κ. υιοθετούν ριζοσπαστικές μορφές δράσης, παρεμπόδισης και αντίστασης και προωθούν μορφές μη βίας, κοινωνικής και πολιτικής ανυπακοής, αντλώντας εμπειρίες από προγενέστερα κινήματα και εμβληματικές προσωπικότητες.

Η άνθιση των ν.κ.κ. είναι στενά συνδεδεμένη με την «κρίση αξιοπιστίας των συμβατικών μορφών πολιτικής συμμετοχής στις κοινωνίες της Δύσης». Υπό αυτήν την έννοια, η μορφή οργάνωσής τους είναι συχνά «αντιγραφειοκρατική, αποκεντρωμένη και διάχυτη», σε αντίθεση προς τη γραφειοκρατικοποίηση του εργατικού κινήματος και των σύγχρονων μαζικών κομμάτων.

Η προβληματική του A. Melucci για τα κοινωνικά κινήματα Ρήξη με τις θεωρίες της συλλογικής συμπεριφοράς: τα κοινωνικά κινήματα ως αντικείμενο διακρίνονται από τις εμπειρικές εκδηλώσεις της συλλογικής συμπεριφοράς, στο μέτρο που τα δεύτερα αποτελούν φαινόμενα συνάθροισης ενώ τα πρώτα συνιστούν φαινόμενα ομάδας.

Όπως υποστηρίζει ο Alberto Melucci, το θεμελιακό σφάλμα σ’ αυτές τις προσεγγίσεις αφορά στην εμμονή τους να εγγράφουν τη γένεση των κοινωνικών κινημάτων στη μήτρα των διαδικασιών του γοργού κοινωνικού μετασχηματισμού, παράγοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα είδος σύγχυσης που ταυτίζει τα όντως υπαρκτά φαινόμενα κρίσης, όπως είναι η μόδα, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού, ο πανικός, αλλά και οι παραβατικές συμπεριφορές, με εκείνες τις μορφές της συλλογικής δράσης που σχετίζονται με τη συγκρότηση των κοινωνικών κινημάτων και συνιστούν το αποτέλεσμα του κοινωνικού ανταγωνισμού.

Σε αντίθεση προς τις αναγόμενες σε κάποια κρίση μορφές της συλλογικής συμπεριφοράς ο Melucci προτάσσει την έννοια της «σύγκρουσης», δηλαδή της κοινωνικής ανταγωνιστικότητας που εκδηλώνεται στις κοινωνίες της άνισης κατανομής του πλούτου και της ισχύος, ως ικανής να οργανώσει στοιχειωδώς την κατανόησή μας σε σχέση με τα μαζικά φαινόμενα και τις επιμέρους εκδηλώσεις τους.

Μια σύγκρουση προϋποθέτει την ύπαρξη δύο συλλογικών υποκειμένων ή δρώντων που δίνουν τη «μάχη» για την απόκτηση και τον έλεγχο κοινά αξιολογημένων πόρων στο εσωτερικό ενός πεδίου ή ενός συστήματος, το οποίο αναγνωρίζουν ως προς την σπουδαιότητά του. Τα εμπλεκόμενα σε μια κοινωνική διαμάχη συλλογικά υποκείμενα διαθέτουν ένα «κοινό σύστημα αναφοράς», το οποίο επιθυμούν να ορίσουν στη βάση διαφορετικών αντιληπτικών σχημάτων με επίκεντρο τον τρόπο οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων στο εσωτερικό του.

Ο Melucci προτείνει ένα ορισμό για τα κοινωνικά κινήματα, ο οποίος ενσωματώνει τρία χαρακτηριστικά ή κριτήρια, κρίσιμα για τον ορισμό της συλλογικής δράσης, σε αντιδιαστολή προς άλλα συλλογικά φαινόμενα: «Ένα κοινωνικό κίνημα είναι μια συλλογική δράση ο προσανατολισμός της οποίας εμπεριέχει αλληλεγγύη, εκφράζει μια σύγκρουση και συνεπάγεται τη διάσπαση των κανονιστικών ορίων του συστήματος της δράσης στο οποίο αναφέρεται».

Σύγκρουση Διάσπαση των ορίων Αλληλεγγύη Συνάθροιση Διατήρηση των ορίων Συναίνεση

Όπως υποδεικνύει το παραπάνω σχήμα, οι επιμέρους μορφές της συλλογικής δράσης μπορούν να αναλυθούν ανάλογα: α) με τις ιδιότητές τους ως φαινόμενα που εμπεριέχουν αλληλεγγύη ή τη σύσταση τους ως απλών φαινομένων συνάθροισης, β) τη δυναμική τους, εφόσον συνεπάγονται τη σύγκρουση ή αρθρώνονται γύρω από μια λογική συναίνεσης, σε σχέση προς τον εκάστοτε αντίπαλο και γ) το εύρος τους, εφόσον συνεπάγονται τη διάσπαση των κανονιστικών ορίων του συστήματος ή το «σεβασμό» τους.

Νέες κοινωνικές συγκρούσεις και νέα κοινωνικά κινήματα Οι συγκρούσεις σταδιακά μεταφέρονται από το οικονομικο-βιομηχανικό σύστημα στην πολιτισμική σφαίρα. Βιόκοσμος και σύστημα: επικοινωνιακό και εργαλειακό πράττειν. Οι νέες συγκρούσεις αποτυπώνουν τις αντιφάσεις του συστήματος και φέρνουν στην επιφάνεια δρώντες και μορφές δράσης που δεν μπορούν να αναλυθούν όπως οι συγκρούσεις της βιομηχανικής εποχής.

Διακριτά χαρακτηριστικά των μεταβιομηχανικών κοινωνιών Οι μεταβιομηχανικές κοινωνίες περιγράφονται ως πολύπλοκα συστήματα υψηλής πληροφοριακής πυκνότητας. Τα άτομα καλούνται να ενσωματωθούν σ’ αυτά ως αυτόνομα υποκείμενα με ιδιαίτερες γνωστικές και πρακτικές δεξιότητες (ένταση των διαδικασιών εξατομίκευσης).

Τα άτομα και οι συλλογικότητες έχουν στη διάθεσή τους πληθώρα πληροφοριών για να αυτοπροσδιοριστούν και για να συγκροτήσουν κοινωνικούς χώρους ενώ την ίδια στιγμή αυτές οι διαδικασίες ρυθμίζονται από τον διάχυτο κοινωνικό έλεγχο που τείνει να ξεπερνά τα όρια του δημόσιου χώρου και να εισέρχεται στην σφαίρα της ιδιωτικότητας.

Υπό κοινωνικό έλεγχο τίθενται: το σώμα, η σεξουαλικότητα, οι συναισθηματικές σχέσεις (ιδιωτικό) οι γνωστικές διαδικασίες, τα κίνητρα και οι επιθυμίες (υποκειμενικότητα) η δομή του εγκεφάλου, ο γενετικός κώδικας, η αναπαραγωγική ικανότητα (βιολογικό) Στα ίδια πεδία τα άτομα και οι συλλογικότητες αναζητούν την αυτονομία και την ταυτότητά τους, συγκροτώντας τα δικά τους νοήματα. Υπό αυτήν την έννοια γεννιούνται νέες μορφές εξουσίας αλλά και αντίστασης.

Η συγκρουσιακή δράση των ν. κ. κ Η συγκρουσιακή δράση των ν.κ.κ. δεν αποσκοπεί αποκλειστικά σε πολιτικά αποτελέσματα, στοχεύει στη γλώσσα και τους πολιτισμικούς κώδικες που οργανώνουν τη ροή των πληροφοριών. Ως αντίπαλος αναγορεύεται η εργαλειακή λογική των συστημάτων που επιχειρούν να τιθασεύσουν την κοινωνική πολυπλοκότητα με όρους άριστης λειτουργίας και αποτελεσματικότητας.

Με τη δράση τους τα ν.κ.κ. επιζητούν να αποκαλύψουν ότι αυτή η ουδέτερη ορθολογικότητα (των μέσων) υποκρύπτει συμφέροντα και νέες αόρατες μορφές καταναγκασμού και εξουσίας. Θέτουν το ζήτημα των σκοπών και των αξιών της ανθρώπινης πράξης. Επικεντρώνονται στην καθημερινότητα, απομακρύνονται από το παραδοσιακό μοντέλο πολιτικής και το πολιτικό σύστημα.

Συμπερασματικά Τα ν.κ.κ. δεν οργανώνονται στο κοινωνικό περιθώριο. Αντίθετα, συνιστούν μια σταθερή πραγματικότητα με υψηλό βαθμό συνθετότητας. Δημιουργούν κοινωνικούς χώρους ανάμεσα στο σύστημα και τον βιόκοσμο. Σχηματίζονται από κοινωνικά δίκτυα όπου η συλλογική ταυτότητα τίθεται υπό διαπραγμάτευση. Παρέχουν στα άτομα ένα σταθερό σημείο αναφοράς για να ανασυνθέσουν την κερματισμένη ταυτότητά τους.

Τα ν.κ.κ. αποκαλύπτουν τι αποκρύπτει το σύστημα για τον εαυτό του, τις σιωπές τη βία και την αυθαιρεσία της εξουσίας. Αποκαλύπτουν περιοχές προβλημάτων που απασχολούν όλους και γύρω από τα οποία εμφανίζονται οι νέες μορφές εξουσίας. Αναγγέλλουν εναλλακτικές λύσεις και πως δεν επαρκούν οι ορισμοί της εξουσίας για την κοινωνική πραγματικότητα.

Τα ν. κ. κ. συγκροτούνται γύρω από αφανή δίκτυα Τα ν.κ.κ. συγκροτούνται γύρω από αφανή δίκτυα. Πρόκειται για δίκτυα μικρών ομάδων, εμφωλευμένα στην καθημερινή ζωή που απαιτούν την προσωπική εμπλοκή για τη δημιουργία και τον πειραματισμό νέων πολιτισμικών μοντέλων και κωδίκων. Τα δίκτυα αυτά γίνονται ορατά γύρω από συγκεκριμένα ζητήματα.

Τα κινηματικά δίκτυα γίνονται ορατά όταν αντιπαρατίθενται με την εξουσία και η κινητοποίησή τους έχει μια πολυεπίπεδη συμβολική λειτουργία: Αναγγέλλει την αντίθεση προς τις κυρίαρχες λογικές. Διαμεσολαβεί προς την υπόλοιπη κοινωνία τη συσχέτιση ενός προβλήματος με την κυρίαρχη λογική. Αναγγέλλει ότι ένα άλλο εναλλακτικό μοντέλο οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων είναι εφικτό.