“Διαμόρφωση Ταυτότητας Κοινωνικού Φύλου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΕΙΟ ΑΙΓΙΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία του τμήματος: «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας “Διαμόρφωση Ταυτότητας Κοινωνικού Φύλου Μέσα από την Μόδα και την Ένδυση” Αρβανιτίδου Ζωή Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Γκασούκα Μαρία Ρόδος, Μάρτιος 2011

I. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση 1.1. Εισαγωγή Σημαντικοί ερευνητές ασχολήθηκαν με τη μόδα και την ενδυμασία ως κοινωνικά φαινόμενα, από τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο προγενέστερος όλων είναι ο οικονομολόγος Thorstein Veblen (1957) που προσέγγισε τα ενδύματα σαν προσαρμοστικές στρατηγικές, που χρησιμοποιούνται από τα άτομα, όταν συμμετέχουν στις συλλογικές κοινωνικές εμπειρίες. Ισχυρίζεται ότι η έμφυλη διάσταση της μόδας αποτελεί οικονομική διεργασία, επειδή η ενδυμασία είναι δημόσια επίδειξη οικονομικής ισχύος. Ο φροϋδιστής ψυχολόγος J. C. Flügel, που δημοσίευσε το 1930, το βιβλίο του «The Psychology of Clothes». Πιστεύει ότι η μόδα βασίζεται στις σεξουαλικές διαφορές ανδρών – γυναικών. Η κυριότερη συμβολή του στις θεωρίες περί μόδας είναι η «μεγάλη αρσενική εγκατάλειψη». Τον 18ο αιώνα, το ανδρικό ένδυμα διακοσμείται όλο και πιο λίγο. Οι άνδρες εγκατέλειψαν την αξίωση τους να θεωρούνται όμορφοι και εφεξής στοχεύουν να είναι μόνο χρήσιμοι. Η ιστορικός ενδυμασίας Valeria Steele (1989), διερευνά τη σχέση κοινωνικού φύλου και μόδας στο βιβλίο της «Men and Women: Dressing the Part». Ασχολήθηκε με την διάδοση του παντελονιού και με τον κορσέ. Ο κοινωνιολόγος Fred Davis (1992) πιστεύει ότι οι κοινωνικές αμφιθυμίες μεταξύ αρρενωπότητας – θηλυκότητας δημιουργούν εντάσεις που αντανακλώνται στην ενδυμασία. Ο μελετητής του οπτικού πολιτισμού Malcom Barnard (1996), στο βιβλίο του “Fashion as Communication”, τονίζει ότι το ένδυμα είναι συστατικό της ταυτότητας του καθενός και ότι η μόδα και η ενδυμασία συμβάλουν στην κοινωνικοποίηση στους ρόλους ισότητας και σεξουαλικότητας.

2.1. Κοινωνικοί Περιορισμοί την Ένδυση και οι Σχετικές Αντιδράσεις 2. O Ρόλος της Ενδυμασίας Η άμεση υλική επαφή και η οικειότητα του ιματισμού με το σώμα, τον καθιστά ιδιαίτερα εμφανή στην κατασκευή της κοινωνικής ταυτότητας γενικά και του κοινωνικού φύλου ειδικότερα. Το ντύσιμο επηρεάζει και εκφράζει τις αντιλήψεις για τον Εαυτό και έχει ειδικό χαρακτήρα ως υλικό αντικείμενο, λόγω της άμεσης επαφής με το σώμα, ενεργώντας σαν φίλτρο ανάμεσα στο άτομο και τον περιβάλλοντα κοινωνικό κόσμο. Τα ενδύματα δεν είναι σταθερά στοιχεία, που ενδύουν ένα ήδη καθορισμένο ή σταθερό σώμα, ούτε προβάλλουν μία ήδη διαμορφωμένη ταυτότητα, αλλά είναι τρόπος που οι κοινωνικές ταυτότητες εντυπώνονται και πολιτογραφούνται στο σώμα. Τα ρούχα είναι το ορατό, αποσπώμενο δέρμα που εκφράζει φιλοδοξίες, φαντασιώσεις και όνειρα. Ο τρόπος που καθένας διαμορφώνεται μέσα από τα ρούχα, το μακιγιάζ και την συμπεριφορά αποτελούν την ταυτότητα της σεξουαλικής και κοινωνικής θέσης του, δηλαδή τα ντυμένα σώματα αποτελούν εργαλεία αυτοδιαχείρισης. Ο τύπος ενδύματος είναι σημαντικός στην ερμηνεία της εικόνας του σώματος και φυσικά, έχει εν συνεχεία επιπτώσεις στην απαντητική συμπεριφορά. 2.1. Κοινωνικοί Περιορισμοί την Ένδυση και οι Σχετικές Αντιδράσεις Υπάρχουν κοινωνικοί περιορισμοί στην ένδυση, που περιορίζουν τους ανθρώπους παράλληλα με νομικές πειθαρχικές πρακτικές, οι οποίες ασκούν πίεση στους/στις συμμετέχοντες/ες για προσαρμογή σε κυριάρχους κανόνες εμφάνισης και συμπεριφοράς.

2.3. Η Συμβολική Γλώσσα της Ενδυμασίας 2.2. Ενδυμασία και Αξίες Κάθε άνθρωπος τη στιγμή της αλληλεπίδρασής του με άλλους, μέσω της ένδυσης επιλέγει την Persona που επιθυμεί να είναι. Η ενδυμασία είναι ένας σημαντικός και ελέγξιμος τρόπος να επικοινωνήσει κάποιος τις αξίες του, πλούσιος σε ψυχοκοινωνικές και συναισθηματικές συνέπειες. Το ύφος στην ενδυμασία επηρεάζεται από τις κυρίαρχες αξίες, την κοινωνική στάση, την κοινωνικοοικονομική θέση, το στάδιο ζωής κάποιου/ας και από τις περιστάσεις που θα θελήσει να βεβαιώσει την αυτοπαρουσίαση του/της. Η ανδρική ένδυση απεικονίζει τη συγκέντρωση της εξουσίας και τονίζει το αρσενικό κύρος. 2.3. Η Συμβολική Γλώσσα της Ενδυμασίας Τα ενδύματα, συνήθως τονίζουν κάποια χαρακτηριστικά του/της χρήστη/τριας, αλλά ο τρόπος δόμησης της πληροφορίας δεν είναι πάντα γνωστός και η ερμηνεία της από τους άλλους μπορεί να ποικίλει. Ο Lurie υποστηρίζει ότι η ενδυμασία συνιστά μία πλήρη οπτική γλώσσα με διακριτό λεξιλόγιο. Ο κώδικας ένδυσης είναι πιο ασαφής και απροσδιόριστος σημειολογικά. Εκτός από την περίπτωση των στολών, συνήθως προτείνει και υπονοεί πολύ περισσότερα από ότι δηλώνει, με αποτέλεσμα να προσεγγίζει περισσότερο τη μουσική παρά την δηλωτική ομιλία. Τα ρούχα έχουν την ίδια διαλεκτική σχέση με το σώμα, όπως η γλώσσα με την καθαρή σκέψη. Η ενδυμασία των υποομάδων νεολαίας, διαφορετικών πολιτισμών, πρωτόγονων φύλων και ομοφυλοφιλικών κοινοτήτων, βοηθούν να κατανοηθεί το πως εκφράζονται μέσω ιματισμού οι αξίες των συγκεκριμένων κοινωνικών ταυτοτήτων.

2.4. Γενικές Θεωρίες Περί Ιματισμού Θεωρίες για την λειτουργία της ενδυμασίας, αναφέρονται στην σεμνότητα – απρέπεια, στην προστασία από κλιματολογικές συνθήκες, σε κοινωνικούς όσο και ψυχολογικούς παράγοντες. Ο Thorndike πρέσβευε ότι το ένδυμα εξυπηρετεί τις ακόλουθες ανάγκες: προστασία από κρύο, θερμότητα, βροχή, ακολούθως την έγκριση από τους άλλους, την επιδίωξη κέρδους, την ερωτοτροπία και την αυτοέγκριση. Στη θεωρία των κινήτρων του Maslow, οι εκπληρούμενες ανάγκες (που λειτουργούν κυρίως στο υποσυνείδητο) είναι κατά σειρά: α) φυσιολογικές ανάγκες, β) ασφάλεια, γ) αίσθημα του ανήκειν σε μία ομάδα, δ) αυτοσεβασμός, ε) αυτοπραγμάτωση, στ) γνωστικές καθώς και ζ) αισθηματικές ανάγκες. Ο Ryan (1966) αναφέρει τέσσερις κοινωνιολογικές θεωρίες. Α) Την «βιβλική» θεωρία της σεμνότητας. Β) Η θεωρία που διατείνεται ότι τα ενδύματα εφιστούν προσοχή στα καλυμμένα μέρη του σώματος και σύμφωνα με αυτήν, υιοθετήθηκαν αρχικά σαν σεξουαλικό θέλγητρο. Γ) Η θεωρία της προστασίας από φυσικά φαινόμενα, έντομα, εχθρούς, ακόμη και υπερφυσικές δυνάμεις. Δ) Η θεωρία της διακόσμησης, όπου τα ενδύματα θεωρούνται μέσον αισθητικής έκφρασης με σκοπό την έλξη μεταξύ των φύλων. 3. Γενικά Περί Μόδας Μία από τις πολλές προσπάθειες ορισμού της μόδας είναι το πολιτιστικό σύστημα το οποίο συνδέει τις αξίες των ανθρώπων με το ένδυμα. Οι πρώτοι θεωρητικοί της Μόδας Simmel και Veblen συσχέτισαν την μόδα με την κοινωνική θέση των γυναικών. Οι σύζυγοι και οι κόρες έγιναν όλο και περισσότερο βιτρίνα, που με την κομψότητά τους παρουσίαζαν τον πλούτου και το κύρος των αστών ανδρών.

3.1. Κοινωνιολογία της Μόδας Ο Simmel θεωρεί ότι η μόδα έχει δύο έχει δύο θεμελιώδεις συμβολικές λειτουργίες: α) να τονιστεί η διάκριση, η διαφορά, δηλαδή η ατομικότητα και β) η ανάγκη να εκφραστεί η κοινότητα, δηλαδή η ένταξη του ατόμου στην ομάδα. 3.2. Σημειολογία Μόδας Το κυρίαρχο στοιχείο της μόδας στο φόρεμα και στο στολισμό είναι η τροποποίηση του κυριάρχου κώδικα της εποχής, στην σχέση σημαίνοντος – σημαινομένου. Πολλές θεωρίες αναφέρουν τη σεξουαλική γοητεία, τη διέξοδο από την ανία, οικονομικά συμφέροντα (ώθηση από κατασκευαστές ρούχων) και συμβολική αναπαράσταση κοινωνικών (ταξικών) ανισοτήτων, αλλά σε όλες ενυπάρχει η ιδέα ότι τα ρούχα έχουν την δυνατότητα να διατυπώσουν πολύ απλά και με λεπτό τρόπο, κοινωνικές ταυτότητες κάθε είδους. 3.3. Κριτική της Μόδας Οι φεμινίστριες σήμερα και παλαιότερα κριτικάρουν τα σεξουαλικά παρεπόμενά της και την καταπίεση των φύλων. Στο φεμινισμό τα ενδύματα της μόδας και ο καλλωπισμός γίνονται αντιληπτά σαν ανδρικές επιταγές και επομένως αποτελούν έκφραση υποταγής. Η θηλυκότητα που δημιουργούν είναι κατασκευασμένη και επιβεβλημένη κοινωνικά. Η σύγκρουση μεταξύ μόδας και φεμινισμού είναι ανοιχτό και δυσεπίλυτο θέμα. Η ανησυχία των φεμινιστριών σχετικά με την βιομηχανία της μόδας παραμένει καθώς την θεωρούν σαν μία καταστροφική πλευρά του καταναλωτισμού, που ενσπείρει αισθήματα ανεπάρκειας στις γυναίκες για τις αναγκάσει να κάνουν αγορές στον φανταστικό κόσμο της πολυτέλειας. Οι κωδικοί της μόδας περιορίζουν τις γυναίκες σε αντικείμενα του βλέμματος.

4. 1. Κατασκευή της Αρρενωπότητας Η εμφάνισή τους είναι δομημένη, σύμφωνα με το κανονιστικό ανδρικό βλέμμα, σαν αντικείμενο πόθου και αναψυχής, έτσι η μόδα είναι ο πρακτικός τομέας όπου επικεντρώνονται οι εκμεταλλευτικές σχέσεις. Η εικόνα της μόδας, ως αντανακλώσα την θηλυκότητα, δημιουργήθηκε από την πατριαρχική κοινωνία που είχε συμφέρον να παρουσιάσει τις γυναίκες σαν μαλθακές και ενδοτικές. Οι Μαρξιστές/τριες την κριτικάρουν για φετιχισμό και ότι ωθεί στην επιδεικτική κατανάλωση. Οι ψυχολόγοι θεωρούν την αυστηρή και άκριτη τήρησή της σαν παθολογία. Συναρτάται με την κεφαλαιοκρατική παγκοσμιοποιημένη εκμετάλλευση ενός βασικά γυναικείου εργατικού δυναμικού, καθώς και την πρόκληση φαντασιώσεων που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. 4. Ιστορική Αναδρομή 4. 1. Κατασκευή της Αρρενωπότητας Η μόδα άρχισε να ακμάζει κατά την Αναγέννηση, στις βασιλικές αυλές, με πιο εξωφρενική την Γαλλική. Το ανδρικό ένδυμα του 17ου αιώνα των πλουσίων, ήταν περίτεχνα διακοσμημένο, βαριά κεντημένο ακόμη και με νήματα από χρυσή ή ασήμι, κατασκευασμένο από σατέν και δαντέλα, με χαρακτηριστικά περίτεχνα περιλαίμια. Τον 18ο αιώνα η βάση της ανδρικής ενδυμασίες έγινε το κοστούμι. Στα 1740 το κοστούμι έγινε πιο απλό με προτίμηση στα σκούρα χρώματα. Εμφανίζονται περιοδικά εποχιακές μόδες υπέρ του ακραίου διακοσμημένου ανδρικού ενδύματος, όπως το το κίνημα των Beau (αρχές του 19ου αιώνα), η μόδα των Macaroni ( από το 1760 έως το 1770), το κίνημα των Dandies (αρχές του 19ου αιώνα) και των αισθητιστών των ενδυμάτων στα τέλη του 19ου αιώνα.

Μετά το 1890, μία σειρά αλλαγών στο χώρο εργασίας, καθώς περισσότεροι άνδρες εργάζονται σε θέσεις γραφείου, επέβαλε το επιχειρησιακό κοστούμι σαν πρακτικό ένδυμα πολλών χρήσεων. Σε ορισμένα επαγγέλματα (στρατός, αστυνομία, ιατρικό προσωπικό) εισήχθησαν οι στολές ώστε να φαίνεται η επαγγελματική εξουσία και κωδικοποιήθηκαν με χρώματα. Μετά το 1900 εμφανίζεται για πρώτη φορά η χαλαρότερη και ελαφρύτερη σπορ ενδυμασία όπως τα σορτς και τα κοντομάνικα μπλουζάκια τένις. Την δεκαετία του 1920 διαδόθηκε το πουλόβερ και η γραβάτα αντικατέστησε το λαιμοδέτη και το παπιγιόν και έγινε πλέον ανδρικό σήμα κατατεθέν της κοινωνικής ταυτότητας φύλου. Στις δεκαετίες του 1950 και 1960 υπήρχε η επιθετική αδιαφορία των ανδρών για το ντύσιμο, με την πεισματική επιλογή τους να φορούν απρόσωπα σκούρα κοστούμια, υπακούοντας σε συντηρητικούς ενδυματολογικούς κανόνες, για να αποδείξουν ότι απέρριπταν το εφήμερο, επιπόλαιο και ασήμαντο στυλ που πρόσταζε η μόδα. Από το 1970 ακόμη, οι γυναίκες άρχισαν να φορούν παντελόνια, ανδρικά πουκάμισα και κοστούμια. Ο «ακραίος» Jean Paul Gaultier χρησιμοποίησε θηλυκά υφάσματα (δέρμα, μετάξι και δαντέλα) για «πειραματικές» ανδρικές φούστες, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις, καθώς τα θηλυπρεπή ρούχα του υπονομεύουν τον κώδικα αρρενωπότητας. Αυτή η πιο επιπόλαιη, ναρκισσιστική, ανδρική, ρευστή εμφάνιση, ίσως αντανακλά μεταβολές της θέσεως και του χαρακτήρα ακόμη των ανδρών, που χάνουν πλέον την αποκλειστικότητα της κοινωνικής δύναμης και του τροφοδότη – μοναδικού εργαζόμενου.

4. 2. Η Εξέλιξη του Παντελονιού 4. 2. Η Εξέλιξη του Παντελονιού Η Steele, θεωρεί ότι τα παντελόνια επινοήθηκαν στην Περσία, προς το τέλος της προϊστορικής περιόδου και διαδόθηκαν στην κεντρική Ασία και την βόρεια Ευρώπη. Διατηρήθηκε στο στρατό, ειδικά με την μορφή της στενής σωληνωτής γραμμής γιατί ήταν βολικό για την ιππασία. Έτσι επέζησε και συνδέθηκε με τους άνδρες. Στα 1740 το κοστούμι έγινε πιο απλό με προτίμηση στα σκούρα χρώματα. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου οι γυναίκες επετράπη να φορούν παντελόνια στην εργασία για πρακτικούς λόγους. 4. 3. Η Κατασκευή της Θηλυκότητας Η διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρσενική και θηλυκή ενδυμασία, έλαβε χώρα τον 19ο αιώνα, με διαφοροποίηση στα υφάσματα και το φινίρισμα. Βασικό στοιχείο της ευρωπαϊκής έννοιας της θηλυκότητας ήταν ο συγκερασμός ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας φύλου. Το φύλο και ειδικά η θηλυκότητα, φοριέται μέσω των ενδυμάτων. Η κοινωνική και σεξουαλική ταυτότητα φύλου δηλώνεται με τον τρόπο που έχει ντυθεί το σώμα. Ο κορσές, δημιούργησε αυτοπεποίθηση και συνεχίζει να το κάνει ακόμα και σήμερα. Σήμαινε διαφορετικά πράγματα για διαφορετικές γυναίκες. Από την ακινητοποίηση μέχρι ασφυξίας και «ακρωτηριασμού» σε παλαιότερες εποχές, μέχρι την έκφραση σεξουαλικής απελευθέρωσης στην δεκαετία του ’90. Μία εντυπωσιακή διαφορά μεταξύ ανδρικού και γυναικείου ενδύματος, από το τέλος του 18ου αιώνα, είναι ότι τα παντελόνια έχουν τσέπες, ενώ το γυναικείο φόρεμα συνέχισε να είναι συστηματικά χωρίς αυτές. Ήταν η εποχή της ανάπτυξης της φορητής ιδιοκτησίας, των χρημάτων και οι κάτοχοι τους, οι άνδρες στην προκειμένη περίπτωση, είχαν ανάγκη να τα βάλουν κάπου.

5.2. Η Νέα Γυναίκα και η Μάχη για το Παντελόνι 5. Αμφισβήτηση από τις Γυναίκες των Επιβεβλημένων Προτύπων της Θηλυκότητας Από το 1920 άρχισαν αν εμφανίζονται κάποια σημάδια ανδρόγυνου στυλ. Η διχοτομία αρσενικού – θηλυκού, είχε διαβρωθεί σταδιακά κατά τον 20ο αιώνα, λόγω της ανακατανομής των κέντρων εξουσίας της βιομηχανικής κοινωνίας και την κατάρρευση των αυτοκρατοριών. 5.1. Το Στυλ Military Οι γυναίκες φόρεσαν πρώτη φορά στρατιωτικά ρούχα στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας των Η.Π.Α. το 1776 και μετά στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους. Οι περισσότερες τα κράτησαν για λόγους ανέχειας γιατί ο στρατιωτικός ιματισμός, που βρίσκονταν εύκολα και πολύ φτηνά. Μετά το 1960 στις διαδηλώσεις κατά του πολέμου του Βιετνάμ, στις Η.Π.Α., όπου φορούσαν στολές των βετεράνων του πολέμου, χωρίς τα διακριτικά τους. Τα αυθεντικά στρατιωτικά παντελόνια και τζάκετ που αγοράζονταν κατά κόρον από τις ξεσηκωμένες γυναίκες, ράβονταν σαν ανδρικά ρούχα, αλλά είχαν χρήση unisex. Αν και ίσως δεν συνέβη κυριολεκτικά, έγινε σύμβολο της ανάγκης για να συζητηθεί ευρέως η ιδέα ότι η θηλυκότητα ήταν κοινωνική κατασκευή της πατριαρχικής κοινωνίας 5.2. Η Νέα Γυναίκα και η Μάχη για το Παντελόνι Το παντελόνι συμβόλιζε την ανδρική εξουσία και όποια το φορούσε, θεωρούταν χωρίς θηλυκότητα. Παρά το ότι τα αστέρια του Hollywood, όπως η Marlene Dietrich και η Katharine Hepburn φόρεσαν παντελόνια στις ταινίες τους, οι πιο πολλές γυναίκες δίσταζαν να φορέσουν το απόλυτο ανδρικό ένδυμα

5.2.1. Η Περίπτωση της Marlene Dietrich και της Madonna Παρουσίαζε ένα είδος παράστασης έλξης, αναμιγνύοντας πονηρά θηλυκή και αρσενική μορφή και η ανατροπή των έμφυλων ρόλων, δημιούργησε αυτή την «ενδιαφέρουσα» επίδραση. Αντίστοιχα, την «διπλή έλξη» εφαρμόζει στις μέρες μας, η Madonna. Εμφανίζεται στη σκηνή με αντρικό κοστούμι, κοντό ξανθό μαλλί χτενισμένο κολλητά προς τα πίσω, ανοιχτά πόδια, ατενίζει το φακό προκλητικά και ερωτικά και κρατά ένα monocle στο μάτι της και παρά την αρσενική περιβολή της, εμφανίζεται 100% γυναίκα. Η η Madonna απεκλήθη η οπτική ενσωμάτωση των επιχειρημάτων της Judith Butler στο πρόβλημα του κοινωνικού φύλου, ως προς την ρευστότητα των ρόλων των φύλων και την ανατρεπτική έλξη. 5.3. Η Ενδυμασία της Γυναίκας Διευθυντρίας Η Katharine Hamnett στη συλλογή της, του 1986, με τίτλο «Power Dressing», που κατέστησε το ένδυμα γραφείου, δήλωση του γυναικείου ελέγχου των καταστάσεων και της σεξουαλικότητας. Ο ρόλος της γυναίκας διευθύντριας, είναι σχετικά νέος στο γυναικείο ρεπερτόριο και δεν υπάρχουν ακόμα ευρέως αποδεκτά πρότυπα ενδυμασίας. Παραδοσιακά ήταν ανδρικός ρόλος, τα πρότυπα αυτά τείνουν να ασπαστούν ανδρικά στοιχεία. Η ενδυμασία που προτιμούν οι περισσότερες γυναίκες σε ανώτερες υπαλληλικές θέσεις είναι πάντα επίσημη και συντηρητική με το κοστούμι να κατέχει την πρώτη θέση.

6. Αμφισβήτηση των Κανόνων του Ανδρισμού μέσω του Ενδύματος Οι έφηβοι μετά το 1950, είχαν αυξημένη αγοραστική δύναμη και καθώς τα πρότυπα ανδρικού ρόλου ήταν αστέρια της rock, πολλοί ακολουθούσαν τυφλά τις επιταγές της μόδας που λάνσαραν αυτά. Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι άνδρες αντιγράφουν ύφος και ενδυματολογικές συνήθειες από τις γυναίκες, αντίστροφα από προηγούμενες εποχές. Αντίστοιχα, την «διπλή έλξη» εφαρμόζει στις μέρες μας, η Madonna. 6.1. Το Unisex Στυλ Το ένδυμα Unisex συγκαλύπτοντας τα διακριτικά του φύλου, προσπαθεί να επαναλάβει την ουτοπία και να παρουσιάσει μία εικόνα ισότητας για όλους. Το μοιραίο ελάττωμα αυτού του στυλ ήταν ότι προσπάθησε να κρύψει την διαφορετικότητα σαν κάτι ανησυχητικό. 6.2. Το Ανδρόγυνο Στυλ Το ανδρόγυνο στυλ επιδιώκει να ενώσει αρσενικό και θηλυκό σώμα σε ένα. Το στυλ αυτό θέλει σώμα λεπτό, νεανικό και δυναμικό, μυστήριο και σαγηνευτικό, με αγορίστικη σιλουέτα που παραπέμπει στην εφηβεία. Πάλι απαιτεί μία μίμηση αρσενικής ταυτότητας. 6.3. To Gothic Στυλ Η μόδα Goth, χαλάρωσε την σύνδεση μεταξύ των ενδυμάτων που αντιστοιχούν στα δύο φύλα και την ταυτότητα τους. Χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία και για τους άνδρες και για τις γυναίκες, του στυλ που παραδοσιακά συνδεόταν με την θηλυκότητα, χωρίς όμως να καθιστά τις ταυτότητες αυτές ασήμαντες.

7. Ειδικά Θέματα Επίδρασης Ιματισμού στην Κατασκευή Ταυτότητας Κοινωνικού Φύλου 7.1. Διαφορές Γυναικών και Ανδρών στα Κριτήρια Ιματισμού Το ένδυμα τείνει να σημάνει το κοινωνικό φύλο από την γέννηση ακόμη του παιδιού, αλλά είναι στην εφηβεία που παρουσιάζονται οι διαφορές φύλου στις αγορές ενδυμάτων και στη χρήση τους. Τα κορίτσια βασίζουν την αξιολόγηση των ενδυματολογικών επιλογών κυρίως στην παρέα τους, ενώ τα αγόρια ενδιαφέρονται για γενικότερη κοινωνική έγκριση. Οι γυναίκες συνδέουν άμεσα τις ενδυματολογικές προτιμήσεις τους, με την έκφραση συναισθημάτων. Οι άνδρες τις συνδέουν με κοινωνικές καταστάσεις, όπου προβάλλεται συγκεκριμένη έκδοση του Εαυτού. 7.2. Σήμανση Φύλου Βρεφών για Αναγνώριση από τους Ξένους Σχεδόν όλα τα βρέφη που παρατηρήθηκαν, φορούσαν ρούχα που υποδείκνυαν το φύλο τους. Το ντύσιμο του νηπίου με ρούχα που επισημαίνουν το φύλο, είναι η απλούστερη μέθοδος υπόδειξης του σε αγνώστους. 7.3. Η Επιρροή της Κατανάλωσης Ενδυμάτων από τα Παιδιά, στη Δημιουργία Ταυτότητας Κοινωνικού Φύλου Δύο πλευρές του λαϊκού πολιτισμού επιδρούν στις στάσεις των μικρών παιδιών (σχολικής ηλικίας) να διαμορφώνουν την παρουσίαση του σώματος. Αλληλεπιδρούν με σύνθετους τρόπους με τα παιδιά και μέσω της διεπαφής σωμάτων – ενδυμάτων μπορούν να αλλάξουν τον αυτοπροσδιορισμό των παιδιών και τον τρόπο παρουσίασης της ταυτότητάς τους .

8. Ενδυμασία, Μόδα και Σεξουαλικότητα 8.1. Η Κατασκευή της Αρρενωπότητας των Αγοριών στο Σχολείο Η ταυτότητα των νέων αγοριών, σχηματίζεται με την συνεχή επαναδιαπραγμάτευση της αρρενωπότητας τους, που είναι μία κοινωνική κατασκευή, καθώς με διάφορους ιεραρχικούς ανταγωνισμούς, η ισχύς διαφοροποιείται και παρουσιάζονται αντιφατικές εκδόσεις της αρρενωπότητας στο σχολείο και ευρύτερα. Η ετεροφυλοφιλία είναι ισχυρός δείκτης αρσενικής ταυτότητας στα σχολεία, η προσβολή «ομοφυλόφιλος» αφήνεται να εννοηθεί σαν θηλυκή ταυτότητα και όχι σαν σεξουαλική προτίμηση και ο όρος δήλωνε την κατώτερη θέση των αγοριών εκείνων στην αρσενική ιεραρχία. 8.2. Ετεροφιλενδεσία Ο όρος τραβεστί αναφέρεται στο άτομο (γυναίκα ή άνδρα) που ντύνεται με ενδύματα του αντίθετου φύλου. Κυρίως στο δυτικό πολιτισμό, έχει κατεύθυνση από αρσενική προς θηλυκή ενδυμασία. Οι τραβεστί επιλέγουν ρούχα για την δυνατότητα τους να μετατρέπουν την ανδρική τους ταυτότητα σε γυναικεία, αλλά αυτό δείχνει συγχρόνως και την προτίμηση τους σε ποια κοινωνική ομάδα θέλουν να ανήκουν. 8.3. Κατασκευή Ομοφυλοφιλικών Αρσενικών και Λεσβιακών Ταυτοτήτων μέσω της Ενδυμασίας Κάποιοι ομοφυλόφιλοι άνδρες, καταβάλλουν συνειδητή προσπάθεια να εκφράσουν αυτή την όψη ταυτότητας τους, με την χρήση των ενδυμάτων.

9. Ορισμένες Ενδιαφέρουσες Περιπτώσεις Κατασκευής Ταυτότητας Κοινωνικού Φύλου 9.1. Προβλήματα με την Ενδυμασία των Πρώτων Γυναικών Αεροπόρων και Οδηγών Αγώνων. Τα γυναικεία ενδύματα της εποχής ήταν εντελώς ακατάλληλα και εχθρικά, φυσικά και ιδεολογικά, για δράση και ταχύτητα και εάν οι γυναίκες ήθελαν να ασχοληθούν με τον αθλητισμό χρειαζόταν κάτι νέο. 9.2. Κοινωνική Κατασκευή του Φύλου σε Κολεγιακές Αδελφότητες στις Η.Π.Α. μέσω Ενδυμασίας και Εμφάνισης Η οργανωτική υποχρέωση, πρωταρχικά απαιτεί συμμόρφωση σε κάποια ιδανικά εμφάνισης και στοιχείων ενδυμάτων, μέσω ενός διαλόγου μεταξύ της ατομιστικής διαφοροποίησης του Εγώ και του κοινωνικού προσδιορισμού της ομάδας. Βασικό αξιακό σύστημα των αδελφοτήτων είν αι η ισχυρή σύνδεση ανάμεσα στη θηλυκότητα και την ομορφιά (ελκυστικότητα), που γίνεται υποχρεωτικό καθήκον, σαν ρόλος για τις νέες φοιτήτριες. 9.3. Αλλαγές στην Εμφάνιση των Κινέζων Γυναικών Για τις κινέζες γυναίκες μέχρι το 1920 περίπου, ίσχυε το ρητό «δεν βγαίνει πότε από τους τρεις χώρους της, σπίτι, μύλο και φούρνο» και η ισχυρή περίσφιξή των άκρων των ποδιών τους με ιμάντες ήταν καθολική. Ο τυπικός λόγος γι’ αυτό ήταν ότι προσέδιδε κομψότητα στην εμφάνιση και χάρη στο βάδισμα, αλλά ο πραγματικός, η αδυναμία απομακρύνσεις τους από τους τρεις χώρους τους, δηλαδή μία μορφή δέσμευσης και φυλάκισης.

I. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ 1. Θεωρητικό Πλαίσιο της Έρευνας Αναπόφευκτα υπάρχουν πολλές επιρροές που κατευθύνουν την έρευνα μας. Η κυριότερη είναι οι φεμινιστικές θεωρίες. Καθώς η μόδα και η παραγωγή ενδύματος είναι μία τεράστια βιομηχανία, ένας σημαντικότατος τομέας της οικονομικής δραστηριότητος, θεωρούμε ότι κατά την ανάλυσή μας, πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο οικονομικός παράγοντας. Στο σημείο αυτό βασική επιρροή μας είναι τα μαρξιστικά φεμινιστικά ρεύματα. Άλλη επιρροή μας είναι οι αρχές του ερμηνευτικού παραδείγματος και ειδικότερα η θεωρία της συμβολικής αλληλοεπίδρασης. Ο τρόπος που είναι δομημένη η έρευνα, μαρτυρά τέλος και την επίδραση της σημειωτικής θεωρίας, δηλαδή της θεωρίας για την σημασία των «σημείων» και τα παρακλάδια της: κοινωνική σημειωτική, οπτική κοινωνιολογία και θεωρία εκπροσώπησης. 2. Μεθοδολογία Έρευνας 2.1. Λόγοι Επιλογής της Συγκεκριμένης Μεθόδου Επιλέχθηκε η ημιδομημένη συνέντευξη κατά την οποία εκτός από τις ερωτήσεις γύρω από τη μόδα και το ένδυμα δόθηκε και μία σειρά φωτογραφιών για ενδυματολογικό σχολιασμό από τους/τις συμμετέχοντες/ουσες.

2.2. Δείγμα Συμμετεχόντων/ουσων 2. Μεθοδολογία Έρευνας 2.2. Δείγμα Συμμετεχόντων/ουσων Ελήφθησαν συνεντεύξεις από 8 άτομα συνολικά. Η προσπάθεια ήταν να εκπροσωπηθούν και τα δύο φύλα όσο γίνεται ισότιμα και γι’ αυτό υπάρχουν τέσσερις γυναίκες και τέσσερις άνδρες και όλες οι ηλικιακές ομάδες, που και αυτό επετεύχθη καθώς υπάρχουν τέσσερις νέοι ενήλικες (25 έως 30 ετών), δύο μέσης ηλικίας (περίπου 40 ετών) και δύο μεγαλύτερης (50 έως 60 ετών). 3. Συζήτηση - Αποτελέσματα 3.1. Ανάλυση Απαντήσεων Γενικών Ερωτημάτων Ο ρόλος των ενδυμάτων ως σημαντικού παράγοντα στην αντίληψη των προσωπικών χαρακτηριστικών των άλλων έχει εδραιωθεί και οι απόψεις των συμμετεχόντων επιβεβαιώνουν ότι τα ενδύματα, από τα πιο βασικά μη λεκτικά σύμβολα, σηματοδοτούν και προβάλουν κάποια μέρη της προσωπικότητας, τον κοινωνικό ρόλο, την οικονομική κατάσταση. Σχετικά με το αν τα ενδύματα δημιουργούν την γυναικεία ή ανδρική ταυτότητα, φαίνεται ότι οι συμμετέχοντες δεν έχουν συνειδητοποιήσει, ή προβληματιστεί, στο ρόλο αυτό των ενδυμάτων, όπως φαίνεται από τις κάπως αόριστες απαντήσεις. Επίσης αρκετοί έβαλαν στον προβληματισμό τους μία σημαντική παράμετρο, αυτή της προσωπικότητας. Οι τοποθετήσεις των σχεδιαστών μόδας δεν έχουν συνειδητοποιήσει τον κοινωνικό ρόλο του ενδύματος, απαντώντας ή με ταυτολογία και μένουν μόνο στις ανατομικές διαφορές των δύο φύλων.

3. Συζήτηση - Αποτελέσματα 3.2. Ανάλυση Απαντήσεων Ατομικού – Προσωπικού Επιπέδου Όσον αφορά τα κριτήρια με τα οποία τα άτομα επιλέγουν τα καθημερινά ρούχα τους, και αν μέσα σε αυτά συγκαταλέγονται και το αν αυτά τα ρούχα εκπέμπουν κάποια θηλυκότητα ή αρρενωπότητα, οι αόριστες εν γένει απαντήσεις, δείχνουν ότι πάλι η εκλογή αυτή είναι καταρχήν μία ασυνείδητη διαδικασία. Οι κοινωνικές ομάδες και οι πολιτιστικοί ιστοί είναι είδος θεσμικής υποδομής μέσα στην οποία κατασκευάζονται, συζητούνται και εκτελούνται οι ατομικές και συλλογικές ταυτότητες. Σχετικά με το αν τα ρούχα τους εκπέμπουν κάποια θηλυκότητα ή αρρενωπότητα και αν αυτό είναι επιδίωξη τους, υπάρχουν αρκετές αποκλείσεις, με τους νεότερους να ενδιαφέρονται κάπως για αυτό, ενώ τους μεγαλύτερης ηλικίας να είναι αδιάφοροι. Αυτή η διαφορά των απαντήσεων που παρατηρείται ανάλογα με την ηλικία, ίσως εξηγείται από το ότι οι μεγαλύτερης ηλικίας έχουν πλέον ενσωματώσει στον Εαυτό τους την γυναικεία ή ανδρική ταυτότητά τους, για μακρό χρονικό διάστημα και δεν τους απασχολεί πλέον να επιδιώξουν να την προβάλουν. Εξετάζοντας πως επιδράει η μόδα στους συμμετέχοντες, δηλαδή αν την ακολουθούν (ή αναγκάζονται γι’ αυτό), και αν αυτό είναι σημαντικό για αυτούς, πως ενημερώνονται για την μόδα, υπάρχουν ποικίλες απαντήσεις, από την πλήρη αδιαφορία μέχρι συμμόρφωση σε αρκετό βαθμό, αλλά κανείς δεν ανέφερε ότι την ακολουθεί απόλυτα. Σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες δέχονται ότι έχουν καθιερώσει ένα προσωπικό στυλ ντυσίματος, πράγμα που ίσως εκφράζει ότι ο καθένας έχει κάποια παγιωμένη αντίληψη για το ρόλο του στην ομάδα του και την προβολή αυτού του ρόλου στην κοινωνία και έχουν καταλήξει, οι περισσότεροι ασυναίσθητα μάλλον, σε κάποιο συμπέρασμα προερχόμενο από την διαλεκτική του σώματός τους με την ενδυμασία

3. Συζήτηση - Αποτελέσματα 3.2. Ανάλυση Απαντήσεων Ατομικού – Προσωπικού Επιπέδου Μερικοί συμμετέχοντες τοποθετήθηκαν και στα κριτήρια με τα οποία αγοράζουν τα ρούχα τους. Στις απαντήσεις ξεχωρίζει σαν βασική αξία η άνεση, η χρησιμότητα, να τους πηγαίνει, αν αρέσουν το εαυτό τους και τέλος η προσπάθεια διαφοροποίησης από τους άλλους. 3.3. Ανάλυση Απαντήσεων Κοινωνικού Επιπέδου Στον τομέα της αλληλεπίδρασης, μέσω της ενδυμασίας, δηλαδή εάν πιστεύουν ότι τα ρούχα τους μπορεί να στείλουν κάποιες πληροφορίες στους άλλους, ή αν αντιλαμβάνονται κάποιο μήνυμα από τα ρούχα των άλλων, κάποιοι απάντησαν με σαφήνεια χωρίς να σκεφτούν, ενώ αρκετοί δεν είχαν προβληματιστεί ποτέ και σκέφτηκαν την απάντηση εκείνη τη στιγμή. Φαίνεται ότι οι δύο συγκεκριμένοι σχεδιαστές, δεν έχουν συνειδητοποιήσει τον κοινωνικό ρόλο του ενδύματος, πόσο μάλλον τον ειδικό ρόλο του στην διαμόρφωση ταυτότητας κοινωνικού φύλου, πράγμα που αντιθέτως συμβαίνει σχεδόν σε όλους τους άλλους συμμετέχοντες, αν και οι νεότεροι το εκφράζουν ατελώς. Από τις απαντήσεις πρέπει να σημειώσουμε δύο σημεία – παραμέτρους. Η ιδεολογική και η πολιτική απόχρωση των μηνυμάτων των ενδυμάτων, πράγμα που δείχνει έντονη πολιτικοποίηση και βαθιά ταξική συνείδηση των δύο συμμετεχόντων που την εξέθεσαν. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες έχουν συνειδητοποιήσει την ισχύ της κοινωνικής συμβάσεως για το ποιο θεωρείται επίσημο ένδυμα και την έχουν αποδεχθεί. Οι γυναίκες έχουν επίσης αποδεχθεί ότι αν θέλουν να επιτύχουν χρειάζεται να υιοθετήσουν ένα ανδρικό ρόλο κατά την εργασία και αυτόν τον ρόλο παρουσιάζουν με την υιοθέτηση του αυστηρού κοστουμιού.

3.3. Ανάλυση Απαντήσεων Κοινωνικού Επιπέδου Από τους συμμετέχοντες ζητήθηκε ακόμη να σχολιάσουν τις ενδυματολογικές πρακτικές των υποκουλτούρων (Punk, goth, emo) τα συναισθήματα τους για αυτές και αν τις ακολούθησαν ή θα τις ακολουθήσουν στο μέλλον. Όλοι σχεδόν οι συμμετέχοντες είδαν την συμμετοχή στις υποκουλτούρες σαν απόπειρα ανακάλυψης - διερεύνησης της ταυτότητας, όλοι την προσδιορίζουν στις πολύ νέες ηλικίες, δηλαδή στην εφηβεία και όλοι αναγνωρίζουν έστω ασαφώς, ότι με το εμφανισιακό θόλωμα των διαφορών κοριτσιών – αγοριών, επιχειρείται διερεύνηση ταυτότητας κοινωνικού φύλου, ενώ ένας μόνο εκφράζει σαφώς την υπεροχή της ταυτότητας τη υποκουλτούρας. Τέλος οι συμμετέχοντες εκλήθησαν να τοποθετηθούν στο φαινόμενο τον τραβεστί και τα συναισθήματα που τους προκαλούν τα άτομα με ρούχα αντίθετα του βιολογικού τους φύλου, ή με πολύ ακραία ενδυματολογική εμφάνιση. Οι απαντήσεις για τους τραβεστί είναι μοιρασμένες, με τους μισούς περίπου συμμετέχοντες να διάκεινται ουδέτερα έως ανεκτικά και τους υπόλοιπους επικριτικά, απαξιωτικά, με αισθήματα αποξένωσης, λύπης, ακόμη και φόβου. Όσο για τους ανθρώπους του θεάματος που φορούν κάποιο γυναικείο ρούχο, όσοι τοποθετήθηκαν, εξέφρασαν την γνώμη ότι πρόκειται για λόγους εντυπωσιασμού, για να αποσπάσουν ένα ψήγμα δημοσιότητας. 3.4. Ανάλυση Απαντήσεων Κοινωνικού Επιπέδου Σημαντικότατο γενικό εύρημα είναι ότι όλοι απέτυχαν να αναγνωρίσουν σε κάποιες φωτογραφίες το σωστό βιολογικό φύλο των μοντέλων (και δεν επρόκειτο για τραβεστί), παρασυρόμενοι από τα ενδύματα, πράγμα που δείχνει τον ισχυρότατο ρόλο της ενδυμασίας, στην κατασκευή της εμφάνισης του ατόμου ως γυναίκας ή ως άνδρα.

3. Συμπεράσματα Ο τομέας της μόδας και του ενδύματος, καθώς συνδυάζει συμβολικά, κοινωνικά, πολιτικά, αισθητικά στοιχεία κάνει συνθετότερες τις αναγνώσεις για το πώς αυτός μπορεί να μελετηθεί ως βασικός καθημερινός τόπος, των συμβολικών προσπαθειών κατασκευής ταυτοτήτων και δημιουργίας του φύλου, της φυλής και της κατηγορίας. Με την σαφή κατανομή των ειδών των ενδυμάτων στα δύο φύλα, αυτά δείχνουν, όπως λίγα άλλα πράγματα μπορούν, την κοινωνική κατασκευή της διαφοράς των φύλων, που ξεπερνά το βιολογικό φύλο. Το ένδυμα έχει τις πρακτικές ρίζες του σε αινιγματικές ιστορικές διαδικασίες, μακράς χρονικής δομής, αλλά διατηρεί την μορφή του ενεργά, με την κοινωνική ενθάρρυνση σε αλληλεπιδράσεις μικροεπιπέδου, μέσω της κοινωνικής επιβολής του ενδυματολογικού κώδικα. Η μόδα είναι εγγενώς αντιφατική και διφορούμενη. Η αντιφατικότητά της εκπηγάζει από την ανησυχία μας για την εκπροσώπηση του σώματός μας. Είναι διφορούμενη λόγω της αβεβαιότητος των απαντήσεων που προκαλεί το ένδυμα, καθώς δύναται να οδηγήσει σε αντιπαραθέσεις. Σήμερα βιώνουμε μία εποχή κατακερματισμού των τάσεων της ανδρικής μόδας, ενώ για τις γυναίκες αυτή είναι ενιαία, λόγω του ότι η κατασκευή της ταυτότητας μέσω του ιματισμού, παρουσιάζεται να είναι εντονότερη μεταξύ των νέων μελών των φυλετικών και σεξουαλικών μειονοτήτων, τα οποία αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους διαφορετικούς, περιθωριακούς ή ανώτερους από τους υπόλοιπους. Η μόδα είναι κοινωνικά επιπόλαιη, αλλά όχι ασήμαντη κοινωνιολογικά. Έχει πολύ μεγάλη επιρροή, όπως φάνηκε από τις απαντήσεις των συμμετεχόντων και επηρεάζει σοβαρά την κοινωνική δομή μέσω της διαμόρφωσης των διαφόρων ταυτοτήτων, του φύλου συμπεριλαμβανομένου.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Adelman, Μ. (2008). Reviews: Gender Matters: Malcolm Barnard, ed., Fashion Theory: A Reader. International Sociology, 23, 735 – 739. Arnold, R. (2001). Fashion, Desire and Anxiety. New York: I.B.Tauris & Co. Bahl, V. (2005). Shifting Boundaries of ‘‘Nativity’’ and ‘‘Modernity’’ in South Asian Women’s Clothes. Dialectical Anthropology, 29, 85 – 121. Barnard, Μ. (1996). Fashion as Communication. New York: Routledge. Butler, J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. New York: Routledge. Butler, J. (1993). Bodies that Matter: On the Discursive Limits of ‘Sex’. New York: Routledge. Γκασούκα, Μ. (2007). «Συστήματα Φύλου, Σύμβολα και Σώμα», στην επιστ. σειρά Σπουδών Φύλου, Φύλο και Πολιτισμός, επιμ. Βιτσιλάκη Χ., Γκασούκα Μ. και Παπαδόπουλος Γ. Αθήνα: Ατραπός. Carson, T., Pearson, M., Johnston, I., Mangat, J., Tupper, J., & Warburton, T. (2005). Semiotic Approaches to Image-Based Research. In Somekh, B., & Lewin, C. (Eds). Research Methods in the Social Sciences. London: SAGE. Davis, F. (1989). Of Maids’ Uniforms and Blue Jeans: The Drama of Status Ambivalences in Clothing and Fashion. Qualitive Sociology, 12, 337 – 355. Davis, F. (1992). Fashion, Culture and Identity. Chicago: University of Chicago Press. Ferris, L. (1993). Crossing the Stage: Controversies on Cross-Dressing. New York, Routledge. Flügel, J. (1930). The Psychology of Clothes. London: Hogarth. Hollander. Α. (1995). Sex and Suits. New York : Kodansha International. Kawamura, Υ. (2005). Fashion-ology: An Introduction to Fashion Studies. Oxford: Berg.