«Παιδιά και έφηβοι μετανάστες στο χώρο του σχολείου: Αναπαραστάσεις σε λογοτεχνικά κείμενα» Ένα σχέδιο διδασκαλίας για το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο Βενετία Μπαλτά

Γενικά χαρακτηριστικά Νεοελληνική Λογοτεχνία, Β΄ Γυμνασίου Ενότητα: Η αποδημία, Ο καημός της ξενιτιάς, Ο Ελληνισμός έξω από τα σύνορα, Τα μικρασιατικά, Οι πρόσφυγες στο εγχειρίδιο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου. Μελετώμενα κείμενα: 1. «Αναμνήσεις της Κωνσταντίνας από τη Γερμανία», από το μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη, Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, Κέδρος, 2002 (σχολικό εγχειρίδιο) και 2. απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Ε. Φακίνου Αστραδενή, Κέδρος, 1982, σελ.134-136

Κριτήρια επιλογής υλικού [1] Η διδασκαλία λειτουργεί ως μία πράξη επικοινωνίας, «με την έννοια της ανταλλαγής των οπτικών με τις οποίες προσλαμβάνεται, κατανοείται και ερμηνεύεται η πραγματικότητα» σε διαφορετικά κείμενα· «συνταιριάζει την κατανόηση και τη βίωση σε μια αδιάρρηκτα διαλεκτική σχέση». «Ό,τι οικειοποιείται ο αποδέκτης ενός λογοτεχνικού έργου είναι μια πρόταση του κόσμου, την οποία το κείμενο αποκαλύπτει μετασχηματίζοντας την προσωπικότητα του αναγνώστη». Προγράμματα Σπουδών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Θεωρητικές Επιστήμες, Αθήνα 2000, εκδ. Παιδ. Ινστιτούτο, σελ. 162

Κριτήρια επιλογής υλικού [2] Στο πλαίσιο αυτό, η διδασκαλία α) δίνει το λόγο στους/τις μαθητές/-τριες, β) συμβάλλει στην επεξεργασία διαθεματικών εννοιών (ετερότητα, αλλαγή, πολιτισμός) και γ) αξιοποιεί σύγχρονες τεχνικές διδασκαλίας και μάθησης.

Γενικός Σκοπός Η ουσιαστική και αποτελεσματική επικοινωνία των μαθητών/-τριών με τα κείμενα και μεταξύ τους Η κατανόηση και η βίωση των χαρακτηριστικών του «Άλλου» Η παράλληλη καλλιέργεια της αισθητικής εμπειρίας και της προσωπικής έκφρασης.

Επιμέρους στόχοι Ως προς το γνωστικό αντικείμενο 1. Να έρθουν σε επικοινωνία οι μαθητές/-τριες με δύο λογοτεχνικά κείμενα που ενδείκνυνται για την ηλικία τους. Τα μελετώμενα αποσπάσματα πραγματεύονται το θέμα της ένταξης παιδιών – μεταναστών, στο περιβάλλον ενός καινούργιου σχολείου σε διαφορετικές εκδοχές. 2. Να κατανοήσουν το περιεχόμενο των συγκεκριμένων κειμένων, τα οποία μελετώνται διαδοχικά και εν τέλει συγκριτικά, μέσα από μία ποικιλία ενεργειών: οι μαθητές καλούνται να εντοπίσουν και να διακρίνουν δεδομένα, να καταγράψουν και να παρουσιάσουν τις παρατηρήσεις τους, να διατυπώσουν τη γνώμη τους αντιλαμβανόμενοι διαφορετικές οπτικές των υπό διαπραγμάτευση θεμάτων.

Επιμέρους στόχοι 3. Να συζητήσουν για τους τρόπους με τους οποίους το περιεχόμενο κάθε κειμένου οργανώνεται αφηγηματικά και προσλαμβάνεται από τον αναγνώστη καθώς και για τον στόχο κάθε αφήγησης. 4. Να συσχετίσουν δεδομένα της αφήγησης των δύο κειμένων, να καταλήξουν σε συμπεράσματα και να συζητήσουν γι’ αυτά διατυπώνοντας επιχειρήματα. 5. Να ενδιαφερθούν για τα προβλήματα που θίγονται στα δύο κείμενα και να συζητήσουν γι’ αυτά, συσχετίζοντάς τα ενδεχομένως και με δικές τους εμπειρίες.

Επιμέρους στόχοι Ως προς τις δεξιότητες: επικοινωνία στη μητρική γλώσσα (άσκηση στον προφορικό και γραπτό λόγο), ικανότητα συνεργασίας σε ομάδες και στην ολομέλεια, κριτική σκέψη, πολιτισμική συνείδηση και έκφραση, δημιουργικότητα.

Επιμέρους στόχοι Ως προς τις στάσεις: Η μελέτη των κειμένων συμβάλλει ώστε οι μαθητές/τριες να διευρύνουν την προσωπική τους εμπειρία αντιλαμβανόμενοι/-ες ταυτόχρονα το σχετικό της χαρακτήρα, να κατανοήσουν και να νοηματοδήσουν προσωπικά και κοινωνικά βιώματα, να συγκροτήσουν προσωπικό κώδικα αξιών.

Μέθοδος εργασίας διάλογος (καθοδηγούμενη αυτενέργεια των μαθητών) Ομαδοσυνεργατική ερμηνευτική - κειμενοκεντρική, Η τελική σύνθεση επιδιώκει τον αναστοχασμό και είναι ανοικτή σε ποικίλες δυνατότητες έκφρασης και περαιτέρω διερεύνησης του θέματος: ανάγνωση αποσπασμάτων από τα κείμενα με αιτιολογημένη επιλογή των μαθητών, παιχνίδι ρόλων, δραματοποίηση, ελεύθερη συζήτηση.

Σχετικά με το χρόνο 2 διδακτικές ώρες για το κείμενο του σχολ. εγχειριδίου 1-2 διδακτικές ώρες για το κείμενο της Ε. Φακίνου 1 διδακτική ώρα για το κλείσιμο

Πορεία διδασκαλίας Πρώτη διδακτική ώρα: «Αναμνήσεις…» Αφόρμηση «Αν ένα παιδί της ηλικίας σας μιλούσε για τη ζωή του, σε ποια θέματα νομίζετε ότι θα αναφερόταν; Μπορείτε να μιλήσετε για τον εαυτό σας ή γενικότερα.» Αναγνωστική οδηγία: «Η Κωνσταντίνα, 13-14 ετών, μιλάει για κάποιες από τις αναμνήσεις της από τη Γερμανία. Μετά την ανάγνωση του κειμένου, θα συζητήσουμε για τα θέματα που την απασχολούν. Άραγε είναι παρόμοια με τα δικά σας;» Ανάγνωση από τον/την φιλόλογο

Πορεία διδασκαλίας Επιβεβαίωση της γενικής κατανόησης / Ανίχνευση των πρώτων αντιδράσεων: Διερεύνηση αρχικού ερωτήματος (αν και σε ποιο βαθμό υπάρχει ταύτιση ανάμεσα στα θέματα που αναφέρει το πρωταγωνιστικό πρόσωπο και σε αυτά για τα οποία είχαν μιλήσει οι ίδιοι/-ες). Σύντομη αφήγηση των κυριότερων σημείων του κειμένου από μαθητή/-τρια Οι μαθητές/-τριες καλούνται να μιλήσουν για το τι τους άρεσε ή τους έβαλε σε σκέψεις. Μέσα από τη συζήτηση και τις πρώτες αντιδράσεις προκύπτουν τα βασικά θέματα του κειμένου : ▪ Ζωή στη Γερμανία, ▪ Σχολείο, ▪ Οικογένεια → ▪ Εμπειρίες μετανάστευσης σε μια ξένη χώρα.

Πορεία διδασκαλίας Δεύτερη διδακτική ώρα Επεξεργασία του κειμένου, βάσει συγκεκριμένων αναγνωστικών οδηγιών, σε ολομέλεια και σε δυάδες: Πρώτος άξονας μελέτης: το θέμα του σχολείου Αναγνωστική οδηγία: «Σε ποια δεδομένα δίνει έμφαση η Κωνσταντίνα, όταν μιλά για το σχολείο της; Να απαντήσετε με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο.» Σημειώνονται στον πίνακα όσα συμπληρώνουν το θέμα «Σχολείο»: ▪ Χώρος, ▪ Πρόσωπα, ▪ Εκπαιδευτικό σύστημα. Μέσα από συζήτηση, διευκρινίζεται ότι ο αναγνώστης παρακολουθεί παράλληλα την πορεία της πρωταγωνίστριας στο χώρο, τις συναντήσεις της με τα άλλα πρόσωπα και τα συναισθήματά της.

Πορεία διδασκαλίας Εργασία σε σχήμα των δύο ατόμων, με οδηγίες: να ξαναδιαβάσουν τις παραγράφους που αναφέρονται στο σχολικό χώρο και να εντοπίσουν λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούνται στην αφήγηση για την παρουσίαση των στοιχείων αυτών. Μία ομάδα παρουσιάζει τα αποτελέσματα της διερεύνησης σε όλη την τάξη. / Ενδεχόμενες συμπληρώσεις / Συζήτηση. Τα σχετικά με τη συγκρότηση των ομάδων ζητήματα συνιστούν προδιδακτική ενέργεια και πρέπει να έχουν έγκαιρα απασχολήσει τον/ την εκπαιδευτικό, σε συνεργασία και με την τάξη.

Πορεία διδασκαλίας Και πάλι ανά δύο οι μαθητές/-τριες ανιχνεύουν στο κείμενο τα συναισθήματα της Κωνσταντίνας και παρουσιάζουν στην ολομέλεια τους παράγοντες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή τους. Επισημαίνονται ο ρόλος του χώρου και κυρίως του ανθρώπινου παράγοντα (ο διευθυντής, η δασκάλα, οι συμμαθητές/-τριες, η στάση των γονιών, η επιθυμία του ίδιου του παιδιού να ενσωματωθεί κλπ.), και οι τρόποι έκφρασης των στοιχείων αυτών. Συνάγεται το συμπέρασμα ότι το παιδί εντάσσεται αρμονικά στο σχολικό περιβάλλον.

Πορεία διδασκαλίας Τα θέματα ▪ «Ζωή στη Γερμανία», ▪ «Οικογένεια» εξετάζονται συνοπτικά. Στις ομάδες τους, οι μαθητές/-τριες εντοπίζουν τα χωρία του κειμένου που επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων και μία ομάδα παρουσιάζει τα πορίσματά της στην τάξη: Στη Γερμανία, η Κωνσταντίνα ζει ευτυχισμένη, στηριγμένη στην αποδοχή της οικογένειας.

Πορεία διδασκαλίας Σχετικά με τις αφηγηματικές τεχνικές και το ρόλο τους στο κείμενο: Στην ολομέλεια, οι μαθητές/-τριες καλούνται να ξανακοιτάξουν την πρώτη παράγραφο, τον τίτλο του αποσπάσματος και το εισαγωγικό σημείωμα και να συζητήσουν πότε και για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη τους, η πρωταγωνίστρια νοιώθει αποκομμένη και δυστυχισμένη. Αναζητείται μία ερμηνεία για την έκφραση «βουλιάζω στη στεριά» και συζητείται η λειτουργία των αναμνήσεων στο κείμενο.

Πορεία διδασκαλίας Τα ερωτήματα που ακολουθούν τίθενται στην ολομέλεια, προκειμένου να ανιχνεύσουν βασικούς αφηγηματικούς τρόπους και τεχνικές, σε σχέση με τη συνολική στόχευση του κειμένου: «Εμείς ως αναγνώστες, ποια φωνή ακούμε να μιλάει στο κείμενο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας» και «Για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη σας, η συγγραφέας επέλεξε αυτόν τον τρόπο για να αφηγηθεί την ιστορία;» Σε σχήμα των δύο οι μαθητές/-τριες αναλαμβάνουν να αποδώσουν γραπτά ένα-δύο σημεία του κειμένου, σε άλλο πρόσωπο. Γίνεται συζήτηση για το πώς εισπράττει ο αναγνώστης την αλλαγή του αφηγηματικού προσώπου.

Πορεία διδασκαλίας Συνολική θεώρηση, με συνεργασία μαθητών/-τριών / εκπαιδευτικού: Οι μαθητές/-τριες εκφράζουν τη γνώμη τους για το κείμενο και διαβάζουν μικρά αποσπάσματα που τους άρεσαν ή τους έβαλαν σε σκέψεις, αιτιολογώντας τις επιλογές τους. Συγκεντρώνοντας και πάλι την προσοχή στο πολυπολιτισμικό σχολείο, σε ένα παιχνίδι ρόλων, κάποιοι/-ες αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν προφορικά ή και γραπτά, ανά δύο, την ιστορία μέσα από την αφήγηση του διευθυντή, της δασκάλας ή κάποιου/-ας από τους συμμαθητές/-τριες της Κωνσταντίνας. Σχετικά με τη λειτουργία της συνεργασίας ανά δύο.

Πορεία διδασκαλίας Τρίτη διδακτική ώρα: «Αστραδενή» Βασικές επισημάνσεις από τον/ την φιλόλογο, για το μελετώμενο κείμενο, τον στόχο και την πορεία της εργασίας Οι μαθητές/-τριες παίρνουν θέση σε ομάδες τεσσάρων-πέντε ατόμων. Καλούνται να παρακολουθήσουν βήμα-βήμα το ξεκίνημα της Αστραδενής στο νέο της σχολείο. Η ανάγνωση του κειμένου γίνεται από τον/την εκπαιδευτικό και απευθύνεται προς όλη την τάξη. Η κατανόηση του κειμένου επιβεβαιώνεται με συντομία. Οι μαθητές/-τριες καλούνται να εντοπίσουν συνάφειες ανάμεσα στα δύο κείμενα («Αναμνήσεις…», «Αστραδενή»), εργαζόμενοι σε ομάδες.

Πορεία διδασκαλίας Επεξεργασία του κειμένου σε ομάδες: Διανέμεται στους μαθητές φύλλο εργασίας, με συγκεκριμένες αναγνωστικές οδηγίες: 1) «Τα δύο κείμενα που μελετάμε παρουσιάζουν εμπειρίες παιδιών – μεταναστών σε ένα νέο σχολικό περιβάλλον. Μας ενδιαφέρει να εντοπίσουμε ομοιότητες και διαφορές στον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται το θέμα τους. Συζητήστε με την ομάδα σας για τα πρόσωπα (εμφάνιση, αντιδράσεις, συναισθήματα) και τον χώρο. Για να επιβεβαιώσετε τις απόψεις που εκφράζετε συμβουλευτείτε τα κείμενα. Μπορείτε να βάλετε πλαγιότιτλους και να υπογραμμίσετε χαρακτηριστικές λέξεις και φράσεις για να είσαστε σε θέση να υποστηρίξετε την άποψή σας στη συζήτηση που θα γίνει στην τάξη».

Πορεία διδασκαλίας 2) «Να δώσετε έναν τίτλο στο απόσπασμα από την Αστραδενή». 3) «Αν ήσασταν η Αστραδενή, τι θα ζητούσατε από τον Διευθυντή, τη Δασκάλα, τους συμμαθητές και τις συμμαθήτριες στο καινούργιο σχολείο;» Δίνεται επαρκής χρόνος στις ομάδες προκειμένου να επεξεργαστούν τα θέματα του φύλλου εργασίας και να καταλήξουν, σε κοινά αποδεκτές απαντήσεις. Ο/Η φιλόλογος συνεργάζεται με τις ομάδες δίνοντας την αναγκαία βοήθεια και ενθαρρύνοντας την ανταλλαγή απόψεων.

Πορεία διδασκαλίας Τέταρτη διδακτική ώρα (ενδεχομένως και πέμπτη) Συζήτηση στην ολομέλεια / προσωπική έκφραση: Μετά την ολοκλήρωση της εργασίας των ομάδων, η συζήτηση των φύλλων εργασίας γίνεται στην ολομέλεια. Το πρώτο θέμα αντιμετωπίζεται από κοινού με ανταλλαγή απόψεων και προχωρά στο βαθμό που μπορούν να ανταποκριθούν οι μαθητές/-τριες. Στα άλλα δύο διαβάζονται και συζητιούνται οι απαντήσεις στις οποίες έχουν καταλήξει οι ομάδες. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη διαδικασία σύνθεσης

Πορεία διδασκαλίας Αξιολόγηση Κριτικός αναστοχασμός, με βάση τον άξονα: «Παιδιά και έφηβοι μετανάστες στο χώρο του σχολείου: Αναπαραστάσεις λογοτεχνικών κειμένων». Οι μαθητές/-τριες καταθέτουν την άποψή τους για τα κείμενα (περιεχόμενο, οργάνωση, στόχοι και αποτελεσματικότητα της αφήγησης) και για τον τρόπο προσέγγισης. Τελική δραστηριότητα ελεύθερης έκφρασης (κατά ομάδες ή ατομικά, ως άσκηση δημιουργικής γραφής, προφορικής έκφρασης, δραματοποίησης, ζωγραφικής). Ενδεικτικά: «Επιλέξτε μία από τις δύο ηρωίδες και συνεχίστε την ιστορία της με ένα νέο επεισόδιο» / «Επινοήστε μία δική σας ιστορία, με έναν ξένο μαθητή που έρχεται στο σχολείο»

Επισήμανση Ο κριτικός αναστοχασμός αποκαλύπτει τον βαθμό οικείωσης των μαθητών /-τριών με τα κείμενα και το θέμα, αναδεικνύει απόψεις και στάσεις, επιτρέπει στον εκπαιδευτικό να επιβεβαιώσει ή ενδεχομένως να αναπροσαρμόσει την στρατηγική του. Καθώς δίνει ρόλο και λόγο στους μαθητές και τις μαθήτριες, η παρούσα πρόταση διδασκαλίας επιτρέπει στον/ την εκπαιδευτικό να σχηματίσει ασφαλή εικόνα για τις δυνατότητες της τάξης, των επιμέρους ομάδων και κάθε μαθητή/-τριας ξεχωριστά.

Επέκταση Η μελέτη των δύο κειμένων μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για άλλες αναγνωστικές ή/ και διαθεματικές δραστηριότητες: Ανάγνωση ολόκληρων των λογοτεχνικών έργων ή επιλεγμένων αποσπασμάτων τους. Ανάγνωση άλλων κειμένων σχετικά με το θέμα της σύγχρονης μετανάστευσης, π.χ. λογοτεχνικών από το σχολικό εγχειρίδιο, δημοσιογραφικών κλπ.

Αιτιολόγηση επιλογών Ως συλλογική ενέργεια, η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου είναι μία πράξη επικοινωνίας και συναντήσεων σε πολλά επίπεδα και με πολλούς τρόπους. Στη σχολική τάξη μπορεί να πραγματοποιηθεί ως μία διαδικασία κατανόησης του περιεχομένου και αποκωδικοποίησης των ιδιαίτερων τρόπων οργάνωσης μιας λογοτεχνικής αφήγησης, με στόχο να κατακτήσουν σταδιακά οι μαθητές/-τριες μεγαλύτερη αναγνωστική αυτονομία και επάρκεια. Πρόκειται για μια πορεία, με επιμέρους βήματα. Το ίδιο ισχύει και για την εργασία σε μικρές και μεγαλύτερες ομάδες.

Αιτιολόγηση επιλογών Η παρούσα διδακτική πρόταση επιδιώκει να δείξει ότι η αναγνωστική αυτονομία και η συνεργατική πορεία μάθησης μπορούν να κατακτηθούν σταδιακά, μέσα από συγκεκριμένες διδακτικές ενέργειες. Κατά την επεξεργασία των κειμένων, εκπαιδευτικός και μαθητές/-τριες λειτουργούν ως συνεργάτες. Οι σαφείς αναγνωστικές οδηγίες παρακινούν τους /τις μαθητές/-τριες σε επιλεκτική ανάγνωση, επεξεργασία και συζήτηση των ευρημάτων τους. Ο λόγος που εκφέρουν αντιμετωπίζεται με προσοχή και σεβασμό από όλους/-ες. Ενθαρρύνεται η συμμετοχή στη διαδικασία αναζήτησης και δίνεται επαρκής χρόνος για την απάντηση και την τεκμηρίωση των θεμάτων που έχουν τεθεί σε συζήτηση.

Αιτιολόγηση επιλογών Πρώτο κείμενο: περισσότερο κατευθυνόμενη διαδικασία, με ανοικτά ερωτήματα που ενθαρρύνουν τη διερεύνηση και επιτρέπουν την έκφραση γνώμης. «Γνωστική σκαλωσιά», με αυξανόμενο βαθμό αυτονομίας. Η εναλλαγή μεταξύ της εργασίας ανά δύο και της συζήτησης στην ολομέλεια έχει στόχο και την ανατροφοδότηση των εμπλεκομένων. Δεύτερο κείμενο: Ομαδοσυνεργατική διαδικασία. Οδηγίες σαφείς ως προς τις κατευθύνσεις εργασίας και ανοιχτές ως προς τις αναμενόμενες απαντήσεις. Η συζήτηση στην ολομέλεια επιτρέπει και ενθαρρύνει την, κατά το δυνατό αιτιολογημένη, έκφραση θέσεων.

Αιτιολόγηση επιλογών Κατά τη συνολική θεώρηση/ αξιολόγηση, οι μαθητές/-τριες εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους, τόσο επί του περιεχομένου όσο και επί της διαδικασίας προσέγγισης των κειμένων. Η επέκταση προς άλλες αναγνωστικές ή/και διαθεματικές δραστηριότητες νοείται ως αποτέλεσμα μιας από κοινού απόφασης και μπορεί να πάρει τη μορφή ενός σχεδίου εργασίας.