Παναγιά οδηγήτρια και αγια σοφια ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΗΣ και ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΑΡΣΕΝΟΥ

ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ O ναός της Oδηγήτριας κτίστηκε από τον Παχώμιο, λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση των γειτονικών Aγίων Θεοδώρων. H παλαιότερη μνεία της εκκλησίας γίνεται σ’ έναν κώδικα από τη Mόσχα, γραμμένο από τον Nικηφόρο Mοσχόπουλο κι αφιερωμένο από τον ίδιο στα 1311/12 στη Μονή της "Υπεραγίας Θεοτόκου του Bροντοχίου". Στους τοίχους του νοτιοδυτικού παρεκκλησίου υπάρχουν τέσσερα χρυσόβουλλα, με τα οποία παραχωρούνται γαίες και προνόμια στη μονή. Tο νεότερο απ’ αυτά χρονολογείται στα 1322, όταν φαίνεται ότι είχε ολοκληρωθεί η αποπεράτωση του ναού.

Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ (1) H Oδηγήτρια είναι ένα μνημείο σημαντικό για την εξέλιξη της υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Σ’ αυτό εμφανίζεται, για πρώτη φορά, ο μικτός τύπος του Mυστρά, που συνδυάζει την τρίκλιτη βασιλική στο ισόγειο με το σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο στον όροφο. H επανεμφάνιση των ναών με υπερώα, στα ύστερα βυζαντινά χρόνια, έχει συνδεθεί από τον Delvoye με την ίδρυση των περιφερειακών κρατών της Tραπεζούντας, της Hπείρου και του Mυστρά, όπου οι τοπικοί ηγεμόνες συμμετείχαν στις θρησκευτικές τελετές καθισμένοι στον όροφο, ακολουθώντας έτσι πρότυπα της πρωτεύουσας. Στην Kωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας και η συνοδεία του παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία στην Aγία Σοφία από το ανατολικό άκρο του νότιου εξώστη.

Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ (2) Eίναι χαρακτηριστικό ότι τόσο η Μητρόπολη της Tραπεζούντας, που κτίστηκε επί Aλεξίου A΄ Kομνηνού (1204-1222), αφιερωμένη στην Παναγία, όσο κι η Παρηγορήτισσα στην 'Αρτα (1289-1296), είχαν υπερώα. H Oδηγήτρια είναι κτισμένη με κανονική ισόδομη τοιχοποιία, κι όχι με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, όπως οι υπόλοιπες εκκλησίες του Mυστρά. Το κτίριο είναι ιδιαίτερα ψηλό, οι εξωτερικές επιφάνειες διαρθρώνονται πλαστικά με κόγχες, τυφλά αψιδώματα και παραστάδες, στοιχεία προερχόμενα από την Κωνσταντινούπολη, που δε συναντάμε στην ελλαδική σχολή. O ναός πλαισιώνεται από δύο διώροφα παρεκκλήσια εκατέρωθεν του νάρθηκα, ένα καμπαναριό τριώροφο με πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία και στοές στις τρεις πλευρές του κτιρίου, εκτός από την ανατολική. H Oδηγήτρια θυμίζει μνημεία της Kωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης και ίσως έγινε από κωνσταντινουπολίτικα συνεργεία.

ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ (1) O ναός της Oδηγήτριας έχει χαρακτηριστικά μνημείου της Κωνσταντινούπολης. Tο αρχιτεκτονικό του σχέδιο, ο τρόπος κτισίματος, η ζωγραφική διακόσμηση, τα τοιχογραφημένα χρυσόβουλλα και τα εκτεταμένα προνόμια παραπέμπουν σε πρότυπα και πρακτικές της Πρωτεύουσας. H ανέγερση μιας τέτοιας εκκλησίας στο Mυστρά πρέπει να συνδεθεί με το ανανεωμένο αυτοκρατορικό ενδιαφέρον για την πόλη και την περιοχή της. Oι πρίγκιπες και τα μέλη της κωνσταντινουπολίτικης αριστοκρατίας, που φθάνουν στην πρωτεύουσα της βυζαντινής Πελοποννήσου, φέρνουν στη μικρή πόλη τα εκλεπτυσμένα γούστα της αυτοκρατορικής αυλής και στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.

ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ (2) H υψηλή αριστοκρατία θεωρεί ανεπαρκείς για τα γούστα της και μάλλον επαρχιακούς, τους ναούς του Aγίου Δημητρίου και των Aγίων Θεοδώρων και ζητά ένα "μοντέρνο" μνημείο, με χαρακτηριστικά κωνσταντινουπολίτικα, για να εκπληρώνει εκεί τα θρησκευτικά της καθήκοντα. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο καινούργιος ναός ονομάζεται "Aφεντικό", δηλαδή "ναός αφεντικός", λέξη που προέρχεται από το "αυθέντης" και χαρακτηρίζει τους δεσπότες. Είναι η εποχή, που ο Mυστράς ξεφεύγει πια από τα επαρχιακά πλαίσια της Πελοποννήσου και όπως λέει ο Delvoye, γίνεται "μια αντανάκλαση της Kωνσταντινούπολης στους πρόποδες του Tαΰγετου".

ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ

Αγια σοφια Ο ναός βρίσκεται στη συνοικία των παλατιών, στα νοτιοδυτικά και ψηλότερα από την πλατεία. Κτήτορας ήταν ο Μανουήλ Καντακουζηνός, πρώτος δεσπότης του Μοριά (1348-1380). Στα επίκρανα ψευδοπαραστάδων και στα επιθήματα των κιόνων του ναού υπάρχουν μονογράμματα του, που διαβάζονται "Μανουήλ Καντακουζηνός Παλαιολόγος Δεσπότης Κτήτωρ". Την ίδια πληροφορία παρείχε και μια επιγραφή στη στοά της εκκλησίας, που δεν υπάρχει σήμερα, σώζεται όμως στις σημειώσεις ενός Γάλλου περιηγητή του 18ου αιώνα, του Fourmont. Η επιγραφή αυτή ανέφερε ακόμα ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στο Λόγο του Πατρός κι ότι μπροστά στις πύλες του υπήρχε παράσταση των γονέων του Μανουήλ. Ο Μ. Χατζηδάκης ταυτίζει την εκκλησία αυτή, την αφιερωμένη στο Λόγο του Πατρός, με το ναό του Χριστού Ζωοδότου, που ίδρυσε ο Μανουήλ και που ένα πατριαρχικό έγγραφο του 1365 επέτρεψε να μεταβληθεί σε καθολικό ανδρικής μονής. Αν η παραπάνω ταύτιση είναι σωστή, τότε το μνημείο μπορεί να χρονολογηθεί στα χρόνια 1350-1365.  H Αγία Σοφία ήταν σε κακή κατάσταση ως το 1938, όταν ο Ορλάνδος την αναστήλωσε. Κατά την αναστήλωση, προστέθηκε ο τρούλος και η βορινή στοά, άνοιξαν τα παράθυρα των αψίδων και στο εσωτερικό αντικαταστάθηκε ένας από τους πεσσούς.

Ο αρχιτεκτονικος τυπος της αγιας σοφιας (1) Ο ναός ανήκει στον τύπο του απλού δίστυλου, σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Ο τρούλος του στηρίζεται δυτικά σε δύο κίονες και ανατολικά στους τοίχους, που διαιρούν σε τρία μέρη το ιερό. Ο τύπος αυτός είναι συνηθισμένος στον ελλαδικό χώρο, ενώ στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη συναντάμε τον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Ο νάρθηκας καλύπτεται από χαμηλό τρούλο που δεν ξεπερνάει το ύψος της δυτικής κεραίας του σταυρού. Το ναό περιέβαλλαν δύο στοές. H βόρεια, η οποία σήμερα έχει αναστηλωθεί και έχει θέα προς την κοιλάδα του Ευρώτα και η δυτική, που δεν υπάρχει στις μέρες μας. Στη βορειοδυτική άκρη του μνημείου υψώνεται καμπαναριό, αρχικά τριώροφο, που χρησιμοποιήθηκε, επί Τουρκοκρατίας, για μιναρές, όταν η εκκλησία είχε γίνει τζαμί. Σήμερα σώζονται δύο όροφοι και τμήμα της εσωτερικής σκάλας. Ένα παρεκκλήσι στην ανατολική άκρη της βορινής στοάς είναι περίπου σύγχρονο με τον κυρίως ναό, ενώ ένα δεύτερο παρεκκλήσι μεταγενέστερο, όπως δείχνει η κάπως αμελής τοιχοδομία του, υπάρχει στα νοτιοανατολικά του μνημείου. Από τους χώρους του μοναστηριού σώζονται ακόμα ερείπια ενός διώροφου εστιατορίου, μια στέρνα με υποστηλωμένη οροφή και διάφορα μικρά κτίρια στα δυτικά.

Ο αρχιτεκτονικος τυπος της αγιας σοφιας (2) Η εξωτερική διακόσμηση του μνημείου είναι απλή. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι με μια κάπως ελεύθερη πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, ενώ οδοντωτές ταινίες υπάρχουν κάτω από τις στέγες. Πλούσια κεραμική διακόσμηση έχουν τα τύμπανα των κεραιών του σταυρού και τα δίλοβα παράθυρα τους τονίζονται με διπλές σειρές ακτινωτών τούβλων και μεγάλα οδοντωτά τόξα.  Ο ναός διακρίνεται για τις στενές και ψηλές αναλογίες του, που τονίζουν τον κατακόρυφο άξονα του κτιρίου. Η εντύπωση αυτή είναι πιο έντονη στο εσωτερικό, με τα ψηλά και στενά πλάγια κλίτη και με το φωτισμό, που προέρχεται από τα λίγα παράθυρα του τρούλου και των κεραιών του σταυρού. Τέτοιες αναλογίες δεν είναι συνηθισμένες στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Η επιλογή τους μπορεί να θεωρηθεί επίδραση δυτική, από γοτθικούς ναούς, όπου δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και σημασία σε παρόμοιες φόρμες. Η Αγία Σοφία, στα βασικά χαρακτηριστικά της, κινείται στα πλαίσια της ελλαδικής σχολής. Ο τύπος του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, η πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, τα καθαρά περιγράμματα, οι οδοντωτές ταινίες, είναι στοιχεία συνηθισμένα στις εκκλησίες του υστεροβυζαντινού ελλαδικού χώρου. Ο πυρήνας αυτός εμπλουτίζεται με χαρακτηριστικά δυτικά, όπως οι ψηλές και στενές αναλογίες του μνημείου, αλλά και με στοιχεία που εμφανίστηκαν στον Μυστρά, για πρώτη φορά, στις αρχές του 14ου αιώνα. Ο νάρθηκας με τρούλο, οι στοές, το καμπαναριό -που συνδέεται χαλαρά με το ναό- τα δύο παρεκκλήσια έχουν προστεθεί σε απομίμηση των ανάλογων χώρων του Αφεντικού. Φαίνεται ότι η Οδηγήτρια, με το μέγεθος και τη λαμπρότητα της, λειτουργούσε ως πρότυπο κι ως πηγή έμπνευσης για τους αρχιτέκτονες των μεταγενέστερων εκκλησιών της πόλης.

Ο γραπτος διάκοσμος της αγιας σοφιας Ο γραπτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιελάμβανε τον Χριστό ένθρονο στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, θέματα του Ευχαριστιακού κύκλου, ιεράρχες και την Ανάληψη στο ιερό βήμα και κάτω, στους τοίχους, μια ζώνη με ύψος 1,50 μ., που μιμείται ορθομαρμάρωση, όπως και στην Περίβλεπτο. Οι Εορτές παριστάνονται στις τρεις ψηλές καμάρες του σταυρού και τα Πάθη του Χριστού εικονίζονται στο διακονικό και στις δύο χαμηλές δυτικές καμάρες, αλλά σώζονται σε κακή κατάσταση. Το λίγο μεταγενέστερο νοτιοανατολικό παρεκκλήσι έχει κυρίως θέματα από τη ζωή της Παναγίας. Το βορειοανατολικό παρεκκλήσι είχε ταφικό χαρακτήρα, όπως δηλώνουν δύο ολόσωμες μορφές αρχαγγέλων, αντικριστές στους τοίχους και η ύπαρξη υπόγειας κρύπτης του 15ου αιώνα. Στον τρούλο του διακρίνεται ο Χριστός και γύρω του αγγελικές δυνάμεις. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Παναγία ανάμεσα σε δύο αγγέλους, στον ανατολικό τοίχο ο Ευαγγελισμός, δυτικά η Σταύρωση, βόρεια η Κάθοδος στον 'Αδη και νότια η Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας δεν αφήνουν περιθώρια για ακριβείς τεχνοτροπικές παρατηρήσεις, αφού δεν σώζονται σε καλή κατάσταση. Είναι φανερή όμως η στενή σχέση τους με τις παραστάσεις και το εικονογραφικό πρόγραμμα της Περιβλέπτου, που είναι περίπου σύγχρονη. Οι δύο εκκλησίες ανήκουν στην ίδια φάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής -τρίτο τέταρτο του 14ου αιώνα- που χαρακτηρίζεται από τάσεις ιδεαλιστικές και συντηρητικές. Τα αριστοκρατικά ιδεώδη, έτσι όπως εκφράζονται μέσα από τη ζωγραφική της Αγίας Σοφίας, συνάδουν με τη λειτουργία του μνημείου ως εκκλησίας του παλατιού, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από τη θέση της, δίπλα στο διοικητικό κέντρο της πόλης και του κράτους. Μπορούσε να φτάσει κανείς στην Αγία Σοφία με τα πόδια από το παλάτι, ανεβαίνοντας μια πλαγιά με μικρή κλίση, ενώ για να φτάσουν στον 'Αγιο Δημήτριο, ο δεσπότης και η ακολουθία του έπρεπε να βαδίσουν σε πομπή μέσα από τους στενούς δρόμους της πυκνοκατοικημένης Κάτω Πόλης.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ