Επιστημονικός συνεργάτης ΙΟΒΕ ΙΔΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τ. Καρατάσσου 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977, www.iobe.gr 11 T. Karatassou Str., 117 42 Athens, Greece, Tel.: (+30) 210 92 11 200-10, Fax: (+30) 210 92 33 977 Η κρίση, η ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας και το παράδειγμα της Ιρλανδίας Ελληνο-Ιρλανδικό Φόρουμ Το παράδειγμα ΤΗΣ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ στην έξοδο από την κρίση Αθήνα 4 Ιουνίου 2013 Νίκος Ζόνζηλος Επιστημονικός συνεργάτης ΙΟΒΕ

Τα οικονομικά των νομισματικών ενώσεων πριν από την κρίση δεν ήταν επαρκώς ανεπτυγμένα Τα οικονομικά των νομισματικών ενώσεων πριν από την κρίση δεν ήταν επαρκώς ανεπτυγμένα όπως εκ των υστέρων φάνηκε. Υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός λανθασμένων αντιλήψεων και πεποιθήσεων που επικρατούσαν σε όλα τα επίπεδα των κέντρων αποφάσεων και ειδικότερα του χρηματοπιστωτικού τομέα. Σταχυολογώ δύο από αυτές τις λανθασμένες αντιλήψεις, διότι νομίζω ότι αυτές συνδέονται με την σημερινή μας συζήτηση αλλά και διότι αφορούν ιδιαίτερα την Ελλάδα στην οποία και θα εστιάσω: Ηκ΄λ 2

Οι δύο λανθασμένες αντιλήψεις Όταν μια χώρα εκδίδει χρέος σε νόμισμα που δεν ελέγχει τότε το σχετικό ομόλογο εξακολουθεί να είναι μηδενικού κινδύνου, όπως και σε μια χώρα με ανεξάρτητη νομισματική πολιτική. Το ζήτημα αυτό αναδείχθηκε κυρίως από τον καθηγητής P. De Grauwe. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών δεν αποτελεί πρόβλημα και περιοριστικό παράγοντα όταν μια χώρα ανήκει σε νομισματική ένωση. Ο ισχυρισμός αυτός ήταν μια γενικώς επικρατούσα λανθασμένη αντίληψη που σχεδόν κανείς δεν αμφισβητούσε τουλάχιστον για μια δεκαετία. Το λάθος απεδείχθη εκ των πραγμάτων όταν, οι χώρες με μεγάλα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών αποκλείστηκαν από τις αγορές με την αύξηση του πιστωτικού κινδύνου του εξωτερικού χρέους, τα περίφημα spreads. 3

Οι αγορές και οι ανισορροπίες βορρά νότου Οι αγορές που σύμφωνα με την επικρατούσα νεοφιλελεύθερη διανόηση αναλύουν όλες τις πληροφορίες αποτελεσματικά, γνωρίζουν και προεξοφλούν τα πάντα και δεν κάνουν λάθη σχεδόν ποτέ αυτή τη φορά έκαναν. Αγνόησαν, ή δεν αξιολόγησαν επαρκώς τους κινδύνους που απορρέουν από τους δυο λανθασμένους ισχυρισμούς και άρχισαν να δανείζουν την Ελλάδα και άλλες χώρες της περιφέρειας με εξαιρετικά χαμηλό επιτόκιο. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν τεράστιες ανισορροπίες μεταξύ του ευρωπαϊκού πυρήνα και των χωρών της περιφέρειας με μεταφορά κεφαλαίων που μεταφράστηκαν σε έντονες ανισορροπίες των εθνικών ισοζυγίων, τρεχουσών συναλλαγών και δημοσίων οικονομικών και τελικά εξαιρετικά επώδυνων επιδράσεων στην πραγματική οικονομία. Αναφέρομαι βέβαια στη δραματική άνοδο της ανεργίας. 4

Το δώρο των χαμηλών επιτοκίων Ο αδικαιολόγητα φθηνός δανεισμός ήταν ένα δώρο για την Ελλάδα. Τα δώρα ανεξάρτητα από τη μορφή που παίρνουν είναι αβέβαιο αν κάνουν πάντα καλό στις οικονομίες που τα δέχονται. Βέβαια, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα υπέρογκα και μη διατηρήσιμα δίδυμα ελλείμματα, δημοσιονομικό και τρεχουσών συναλλαγών, δημιουργήθηκαν από την χωρίς μέτρο και φειδώ συμπεριφορά του Ελληνικού Δημοσίου αλλά και των Ελλήνων καταναλωτών. 5

Το δώρο των χαμηλών επιτοκίων Όμως, δημόσιος και ιδιωτικός τομέας χρηματοδοτήθηκαν από το τραπεζικό σύστημα του πυρήνα που εκ των υστέρων φάνηκε ότι δεν έδειξε την δέουσα προσοχή στις επιδεινούμενες μακροοικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα και επιπλέον δεν ήταν κάτω από επαρκή εποπτεία. Ένα μέρος της ευθύνης για την τρέχουσα κατάσταση αναλογεί και στο διεθνές τραπεζικό σύστημα καθώς και στους εθνικούς και υπερεθνικούς οργανισμούς εποπτείας. 6

Η Ολλανδική ασθένεια (Dutch Disease) Όμως το ζήτημα δε σταματά εδώ, το αναπάντεχο και πρωτόγνωρο δώρο των χαμηλών επιτοκίων ήταν για την Ελλάδα κάτι που μπορεί να συγκριθεί με την ανακάλυψη ενός φυσικού πλουτοπαραγωγικού πόρου. Δώρα τέτοιου τύπου εμπεριέχουν πολλές φορές τον υιό της Ολλανδικής ασθένειας (Dutch Disease), η Ελλάδα τον κόλλησε με αποτέλεσμα να υποστεί σοβαρό πλήγμα η ήδη αδύναμη μεταποιητική της βάση, ιδιαίτερα δε η εξαγωγική και της υποκατάστασης των εισαγωγών. Εξηγούμαι: 7

Πως όμως η Ολλανδική ασθένεια διάβρωσε την ελληνική μεταποίηση; Η Ολλανδική ασθένεια περιγράφει καταστάσεις όπου η ανακάλυψη ενός φυσικού πλουτοπαραγωγικού πόρου (πχ. κοίτασμα φυσικού αερίου) συνδέεται πολλές φορές με μια τάση αποβιομηχάνισης της χώρας λόγω απώλειας ανταγωνιστικότητας. Στη δικιά μας περίπτωση τα αδικαιολόγητα χαμηλά επιτόκια παίξανε αυτό το ρόλο. Η επιπλέον αγοραστική δύναμη που δημιουργήθηκε, χωρίς την αντίστοιχη προστιθέμενη αξία από την αντίδραση της εγχώριας προσφοράς αγαθών, στράφηκε στη ζήτηση αγαθών που παράγονται στον τομέα των μη εμπορευσίμων (κυρίως υπηρεσίες και οικοδομική δραστηριότητα) και σε εισαγωγές. Οι τιμές των μη εμπορευσίμων ανέβηκαν και βέβαια ακολούθησαν σταδιακά και οι μισθοί αυτών των τομέων. 8

Πως όμως η Ολλανδική ασθένεια διάβρωσε την ελληνική μεταποίηση; (συν) Οι επιχειρήσεις του τομέα των μη εμπορευσίμων πέρασαν χωρίς πρόβλημα το αυξημένο μισθολογικό κόστος στις τιμές, πυροδοτώντας τη διαδικασία της πραγματικής ανατίμησης του ευρώ στην Ελλάδα. Οι επιχειρήσεις όμως του τομέα των διεθνώς εμπορευσίμων βρέθηκαν σε μεγάλη δυσκολία διότι ανταγωνίζονται διεθνώς και δεν μπορούσαν να αναπροσαρμόσουν τις τιμές τους σύμφωνα με το αυξημένο κόστος. Στην όλη διαδικασία συνέτεινε και ο δημόσιος τομέας που γενικά είναι στραμμένος προς τη ζήτηση μη εμπορευσίμων, ενώ ο εύκολος και φθηνός δανεισμός επέτρεπε την άνετη επέκτασή του. Τελικό αποτέλεσμα: Αύξηση της συμμετοχής του τομέα των υπηρεσιών και οικοδομών στην ελληνική προστιθέμενη αξία και περαιτέρω συρρίκνωση του μεταποιητικού τομέα. 9

Μια ουσιαστική διαφορά με την Ιρλανδία Εδώ νομίζω έχουμε μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ Ελλάδας και Ιρλανδίας. Τα χαμηλά επιτόκια πυροδότησαν τη φούσκα των ακινήτων στην Ιρλανδία που ακολούθως μετεξελίχθη σε τραπεζική και δημοσιονομική κρίση. House prices in Ireland and the US

Η Ιρλανδία Ολλανδική ασθένεια δεν έπαθε από τα χαμηλά επιτόκια Η Ολλανδική ασθένεια όμως δεν προσέβαλε την Ιρλανδία, παρά την μείωση των επιτοκίων. Στην Ιρλανδία η συμμετοχή της μεταποίησης στην προστιθέμενη αξία παρέμεινε σχετικά σταθερή, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 22%. Αντίθετα, στην Ελλάδα η συμμετοχή της μεταποίησης υποχωρεί σταθερά και τώρα είναι στο 9% της προστιθέμενης αξίας. Γυρίζω στα δικά μας.

H Ολλανδική ασθένεια εξακολουθεί να επηρεάζει την ελληνική οικονομία. Η Ολλανδική ασθένεια εξακολουθεί να επηρεάζει δυσμενώς την ελληνική οικονομία H Ολλανδική ασθένεια εξακολουθεί να επηρεάζει την ελληνική οικονομία. Με την ενίσχυση του τομέα των υπηρεσιών και την εξασθένιση του μεταποιητικού τομέα που επέφερε, δυσχεραίνει τώρα την έξοδο της χώρας από την κρίση. Η Ολλανδική ασθένεια διαβρώνει την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης και αυξάνει υπερβολικά το κόστος της ελληνικής οικονομικής προσαρμογής σε όρους απασχόλησης και προϊόντος. Το κόστος της ελληνικής οικονομικής προσαρμογής γίνεται εξαιρετικά υψηλό εξαιτίας της Ολλανδικής ασθένειας

Ευκαμψία τιμών και μισθών. Πολιτική εσωτερικής υποτίμησης με αδύνατο εξωτερικό τομέα, η περίπτωση της Ελλάδας Η πολιτική της εξισορρόπησης του εξωτερικού ισοζυγίου με εργαλείο πολιτικής τον ονομαστικό μισθό (πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης) για να είναι επιτυχής προϋποθέτει: Ευκαμψία τιμών και μισθών. Υψηλή συμμετοχή των εξαγωγών στο ΑΕΠ και εξαγωγές με υψηλή εγχώρια προστιθέμενη αξία. Επαρκή παραγωγική βάση διεθνώς εμπορευσίμων για την απαραίτητη υποκατάσταση εισαγωγών. Η Ελλάδα δεν πληροί επαρκώς αυτές τις προϋποθέσεις. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το ισοζύγιο να εξισορροπηθεί σχεδόν αποκλειστικά από την επίδραση του περιορισμού της τελικής ζήτησης. Ο εξωτερικός τομέας δεν ήταν επαρκώς ανεπτυγμένος για να τραβήξει την οικονομία. Το αποτέλεσμα, ασταθής ισορροπία στο εξωτερικό ισοζύγιο σε ενδεχόμενη άνοδο της ζήτησης και υπερβολική ύφεση. Ο εξωτερικός τομέας δεν ήταν επαρκώς ανεπτυγμένος για να τραβήξει την οικονομία προς τα πάνω

Στον εξωτερικό τομέα η σύγκριση της Ελλάδας με την Ιρλανδία είναι εντυπωσιακή και δείχνει το ακραίο των δύο χωρών μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι αρχικές συνθήκες, αλλά και η διάρθρωση της οικονομίας σαφώς ευνοούσαν μια ταχύτερη έξοδο της Ιρλανδίας από την κρίση, πράγμα που έγινε. 14

Συμμετοχή των εξαγωγών στο ΑΕΠ το 2011 Ελλάδα: 25% Ιρλανδία: 105% Η διαφορά της συμμετοχής των εξαγωγών στο ΑΕΠ μεταξύ Ελλάδας και Ιρλανδίας ήταν 80 εκατοστιαίες μονάδες το 2011 Συμμετοχή των εξαγωγών στο ΑΕΠ το 2011 Ελλάδα: 25% Ιρλανδία: 105%

Μέση εγχώρια προστιθέμενη αξία στις εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών στις χώρες της Ε.Ε. Επιπλέον, η Ιρλανδία είναι μια από τις χώρες με τις μεγαλύτερες εξαγωγές υπηρεσιών στον κόσμο ιδιαίτερα ΙΤ. Η σύγκρισης Ελλάδας Ιρλανδίας είναι καταλυτική, Ιρλανδία 45% Ελλάδα 11%, οι χώρες βρίσκονται στα δυο άκρα της κατανομής

Αλλά και στον τομέα της ευκαμψίας των αγορών, Ελλάδα και Ιρλανδία βρίσκονται στα δυο άκρα σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ (2008) Στην αρχή της κρίσης η Ιρλανδία ήταν σε μια σαφώς ευνοϊκότερη θέση από την Ελλάδα στον τομέα της απελευθέρωσης των αγορών. Υπερέβαινε ακόμη και τις Ην. Πολιτείες. Η Ελλάδα στον τομέα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στην αγορά εργασίας έκανε μεγάλη πρόοδο τα δυο τελευταία χρόνια

Η έξοδος της Ιρλανδίας από την κρίση έγινε με οδηγό των εξωτερικό τομέα Είναι φανερό ότι η Ιρλανδία πληρούσε τις προϋποθέσεις (ευκαμψία αγορών και μεγάλη εξωστρεφής βιομηχανική υποδομή) για μια αποτελεσματική πολιτική εξόδου από την κρίση με οδηγό τον εξωτερικό τομέα και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας. Η Ιρλανδία βγήκε από την κρίση, έριξε δραματικά τις αποδόσεις των ομολόγων και γύρισε σε θετικούς ρυθμούς ανόδου από τον εξωτερικό τομέα και όχι με την εγχώρια ζήτηση. Βέβαια υπάρχει και ο ρόλος των πολυεθνικών, αυτό όμως είναι ζήτημα προς συζήτηση.

Η Ελλάδα στο νέο αναπτυξιακό πρότυπο και το παράδειγμα της Ιρλανδίας Η Ελλάδα έχει κάνει τεράστια πρόοδο το τελευταίο διάστημα, ιδίως στον δημοσιονομικό τομέα και τον τομέα των μεταρρυθμίσεων στην αγορά εργασίας. Το κόστος όμως ήταν υψηλό. Το αναπτυξιακό πρότυπο στο οποίο στηρίχτηκε η πρόοδος της ελληνικής οικονομίας μεταπολεμικά είναι πλέον εντελώς ανεπαρκές και ακατάλληλο για τις τρέχουσες συνθήκες. Απαιτείται ένα νέο υπόδειγμα ανάπτυξης της οικονομίας και όχι η ενίσχυση και βελτίωση των υπαρχόντων μηχανισμών μεγέθυνσης των βασικών μακροοικονομικών μεγεθών.

Η Ελλάδα στο νέο αναπτυξιακό πρότυπο και το παράδειγμα της Ιρλανδίας Στο νέο αναπτυξιακό πρότυπο που πρέπει να ακολουθηθεί θα απαιτηθεί: Τεράστια μεταφορά ανθρωπίνων και φυσικών πόρων από τον τομέα των διεθνώς μη εμπορευσίμων αγαθών στον τομέα των εμπορευσίμων. Αυξημένη ροή εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων στους κλάδους που οδηγεί σε ενίσχυση παραγωγικότητας. Ανακατανομή πόρων μέσα στους παραγωγικούς κλάδους από τις υφιστάμενες επιχειρήσεις, προς τις νέες και καινοτόμες επιχειρήσεις. Η διαδικασία έχει όλα τα στοιχεία της ανάπτυξης με ‘δημιουργική καταστροφή’.

Ο «Κέλτικος Τίγρης» παράδειγμα για την Ελλάδα Η Ιρλανδία τα τελευταία είκοσι χρόνια εφήρμοσε ένα ευρύ φάσμα πολιτικών ενίσχυσης της παραγωγικότητας (εκπαίδευση, εξωστρεφής βιομηχανική πολιτική με άμεσες ξένες επενδύσεις). Οι πολιτικές αυτές, που αποσκοπούσαν στη βελτίωση της προσφοράς της οικονομίας, ήταν επιτυχείς και δημιούργησαν τον Κέλτικο Τίγρη. Ας πάρουμε και εμείς μερικές ιδέες από τους φίλους μας για να δημιουργήσουμε κάτι ανάλογο για τη Μεσόγειο.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!