Ψυχοπαιδαγωγική του Αναδυόμενου Γραπτού Λόγου Εαρινό εξάμηνο 2018-19 Γρηγοράκης Γιάννης

Παράγοντες ανάδυσης του γραμματισμού Παράγοντες ανάδυσης του γραμματισμού Το παιχνίδι Ο περιβάλλων γραπτός λόγος Το οικογενειακό πλαίσιο Η ανάγνωση ιστοριών- παραμυθιών

Το οικογενειακό πλαίσιο Η πρώιμη ανάπτυξη των δεξιοτήτων γραφής και ανάγνωσης είναι αποτέλεσμα της χρήσης του γραπτού λόγου στα πλαίσια της καθημερινής οικογενειακής και κοινωνικής ζωής Το ενδιαφέρον στρέφεται στις ενέργειες των ατόμων του οικογενειακού περιβάλλοντος που προωθούν την ανάπτυξη του γραμματισμού Ενισχύεται η αναγνώριση της σημαντικής συνεισφοράς της συμμετοχής των γονέων στη διαδικασία γραμματισμού των παιδιών τους

Για την ανάπτυξη του γραμματισμού φαίνεται να συνηγορούν 3 παράγοντες: Γονείς που συμμετέχουν με κέφι σε κάθε αναγνωστικό γεγονός με τα παιδιά τους Παιδιά που με δική τους πρωτοβουλία εμπλέκονται σε δραστηριότητες γραμματισμού ή ανταποκρίνονται στις σχετικές πρωτοβουλίες των ενηλίκων Περιβάλλον, στο οποίο τα πλούσια ερεθίσματα γραπτού λόγου είναι μέρος της καθημερινής ζωής

Οικονομική κατάσταση ή πολιτιστικο-μορφωτικό κεφάλαιο της οικογένειας Οι ίδιοι οι γονείς φαίνεται ότι έχουν πλέον συνειδητοποιήσει τη βαρύτητα της δικής τους συνδρομής Ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη του γραμματισμού στα παιδιά τους στην προσχολική ηλικία Παρέχουν πλούσια αναγνωστικά υλικά και υλικά γραφής Αφιερώνουν πολύ χρόνο για να συμμετέχουν σε σχετικές δραστηριότητες μαζί τους

Η ανάγνωση ιστοριών-παραμυθιών Θεωρείται ως η σημαντικότερη δραστηριότητα που αναπτύσσει την απαραίτητη γνώση για τη μετέπειτα επιτυχία στην ανάγνωση και έχει επανειλημμένα διαπιστωθεί η θετική σχέση της με την πρώιμη κατάκτηση της προφορικής γλώσσας και του γραμματισμού Παρέχει μια αφθονία ευκαιριών για απόκτηση γνώσεων σχετικά με την ανάγνωση και τη γραφή Διευκολύνει τη συμμετοχή των παιδιών σε ψυχαγωγικές δραστηριότητες που διαμεσολαβούνται από τον κόσμο του γραπτού λόγου Διαμόρφωση θετικών αναγνωστικών στάσεων

Αρχικά παρέχει μια γενική συνολική εικόνα του τι είναι ανάγνωση Η ανάγνωση ιστοριών στα παιδιά συμβάλλει στην προώθηση του γραμματισμού υπό πολλές έννοιες Αρχικά παρέχει μια γενική συνολική εικόνα του τι είναι ανάγνωση Εξοικειώνει τα παιδιά με την πολιτιστική, γλωσσική κληρονομιά και με συγκεκριμένα πρότυπα, στάσεις και αξίες Συμβάλλει ώστε τα παιδιά που δεν επικεντρώνονται πρωταρχικά στις πληροφοριακές όψεις του κειμένου, να μυηθούν στην εκφραστική ανάγνωση Επηρεάζει σημαντικά τη γνωστική τους ανάπτυξη

Προσαρμόζονται με το ρυθμό και τη δομή της γραπτής γλώσσας Εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο και διευρύνουν τους γνωστικούς τους ορίζοντες Αποδεσμεύουν σταδιακά το γραπτό λόγο από το συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο Εξοικειώνονται με τη στοχαστική, αφηρημένη σκέψη που θα αντιμετωπίσουν αργότερα στη σχολική εργασία

Κίνητρα εμπλοκής των παιδιών σε δραστηριότητες γραπτού λόγου σε διάφορα πλαίσια Το κίνητρο των μικρών παιδιών να εμπλακούν σε δραστηριότητες γραμματισμού σε διάφορα πλαίσια είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη των ικανοτήτων του αναδυόμενου γραμματισμού και των αναδυόμενων συμπεριφορών ανάγνωσης και γραφής

ως προς την παρακάτω διαφάνεια ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ως προς την παρακάτω διαφάνεια

Αναδυόμενη ανάγνωση Η αναδυόμενη ανάγνωση περιλαμβάνει οποιαδήποτε μορφή συμπεριφοράς εμφανίζει το παιδί όταν προσποιείται ότι διαβάζει, ή όταν “διαβάζει” με έναν ολικό τρόπο τον περιβάλλοντα έντυπο λόγο Σε αυτές τις περιπτώσεις τα μικρά παιδιά προσποιούνται ότι διαβάζουν ένα αγαπημένο τους βιβλίο ή γενικότερα ένα έντυπο (π.χ. τον κατάλογο από ένα εστιατόριο, ένα διαφημιστικό φυλλάδιο), που βρίσκεται συχνά στο οικείο τους περιβάλλον, και συνήθως εντάσσουν αυτή τη συμπεριφορά μέσα στο παιχνίδι τους

Κατά την προσποιητή αυτή ανάγνωση τα παιδιά μπορεί να αναφέρουν ό,τι θυμούνται από την αγαπημένη τους ιστορία ή μπορεί να αναφέρουν μια δική τους εκδοχή για την ιστορία του βιβλίου κάνοντας πως το διαβάζουν, με έναν τρόπο που δείχνει ότι γνωρίζουν πώς γίνεται η πράξη της ανάγνωσης βιβλίων Η συμπεριφορά αυτή από τα παιδιά μπορεί να έχει τις εξής μορφές: τα παιδιά ξεφυλλίζουν το έντυπο (π.χ. βιβλίο, περιοδικό) ανά τακτά διαστήματα κατά τη διάρκεια της προσποιητής ανάγνωσης, δείχνουν με το δάχτυλό τους στις σειρές των προτάσεων, διαβάζουν ολικά ορισμένες λέξεις που έχουν συναντήσει σε άλλα κείμενα

Δεν εκδηλώνουν όλα τα παιδιά αυτή τη συμπεριφορά, αφού ένας σημαντικός αριθμός παιδιών αρνούνται να επιχειρήσουν να προσποιηθούν ότι διαβάζουν, ενώ, όσα παιδιά το επιχειρούν, εφαρμόζουν μια ποικιλία στρατηγικών και συμπεριφορών κατά την προσποιητή ανάγνωση. Η συμπεριφορά της προσποιητής ανάγνωσης προϋποθέτει σε έναν βαθμό ότι το παιδί έχει αρχίσει να έχει κάποιες εννοιολογικές γνώσεις σχετικά με τον έντυπο λόγο και αρχίζει να πειραματίζεται εφαρμόζοντας αυτές τις γνώσεις

Αναδυόμενη γραφή Η συμπεριφορά που εμφανίζουν τα παιδιά όταν προσπαθούν να γράψουν ή να προσποιηθούν ότι γράφουν για να μεταδώσουν ένα μήνυμα αναφέρεται ως αναδυόμενη γραφή Η έννοια της αναδυόμενης γραφής περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ενέργειες που κάνει ένα παιδί όταν αποτυπώνει στο χαρτί (ή σε άλλο μέσο γραφής – π.χ. μία ταμπλέτα [όπως ένα ipad], έναν πίνακα, κ.ά.) “σημάδια” που δείχνουν ότι έχει κατανοήσει ότι η γραφή είναι μια μορφή επικοινωνίας. Τα “σημάδια” αυτά μπορούν να έχουν τη μορφή ακανόνιστων σχημάτων, γραμμών, μορφών που μοιάζουν με γράμματα του αλφάβητου, “αληθινών” γραμμάτων, ανάμειξη γραμμάτων με άλλα σύμβολα (π.χ. αριθμούς), σύνθεση γραμμάτων σε τυχαία ή συστηματική τοποθέτηση ώστε να μοιάζει με γραπτή λέξη

Η συμπεριφορά της αναδυόμενης γραφής είναι πολυδιάστατη και περιλαμβάνει τις αρχικές γνώσεις και αντιλήψεις των μικρών παιδιών για την ορθογραφική δομή της γλώσσας τους, για τη σύνθεση γραπτού κειμένου, καθώς και γραφοκινητικές δεξιότητες Κατά την αναδυόμενη γραφή, τα παιδιά αναγνωρίζουν σταδιακά ότι οι γραμμές έχουν συγκεκριμένη μορφή, για να δηλώσουν έναν ήχο (γράμματα), και διαφοροποιούνται από άλλα σύμβολα, όπως είναι οι εικόνες ή οι αριθμοί

Επίσης, στο πλαίσιο της αντίληψής τους για το ορθογραφικό σύστημα αναγνωρίζουν, κατά την εκδήλωση της συμπεριφοράς της αναδυόμενης γραφής, ότι ένας ήχος έχει μία ή περισσότερες συγκεκριμένες γραφικές παραστάσεις (γράμματα, γραφήματα) και ότι τα γράμματα τοποθετούνται σε συγκεκριμένα σημεία κατά τη γραφή μιας λέξης Τα παιδιά, κατά τη φοίτησή τους στο νηπιαγωγείο, συχνά επιδεικνύουν μία συμπεριφορά “επινοημένης” γραφής, κατά την οποία επιχειρούν να γράψουν ό,τι ακούν, έχοντας πλέον συνειδητοποιήσει ότι οι ήχοι του προφορικού λόγου μετατρέπονται σε γράμματα και το αντίστροφο

Οι πρώτες ιδέες των παιδιών για τη σύνθεση του γραπτού κειμένου μπορεί να εκδηλωθούν με τις εξής μορφές συμπεριφοράς: (α) Γράφουν ή κάνουν σκαριφήματα από τα αριστερά προς τα δεξιά και, όταν τελειώσει μία σειρά, γράφουν στην παρακάτω σειρά (β) Γράφουν με διαφορετικά γραφικά υλικά (μαρκαδόρους, μολύβια, κηρομπογιές) για να δηλώσουν ότι γράφουν ένα “κείμενο” με διαφορετική λειτουργία (π.χ. να υπογράψουν τη ζωγραφιά τους, να προσποιηθούν ότι γράφουν μία λίστα με ψώνια) (γ) Αφήνουν κενό μεταξύ των λέξεων ή ψευδολέξεων που γράφουν ή προσποιούνται ότι γράφουν

Η πορεία εξέλιξης της συμπεριφοράς της αναδυόμενης γραφής απαιτεί αρχικά τον συντονισμό ματιού-χεριού, την ανάπτυξη των λεπτών κινητικών δεξιοτήτων, ώστε να είναι δυνατός ο χειρισμός των υλικών γραφής, για να μπορούν τα παιδιά να εκδηλώσουν τα πρώτα σκαριφήματα

Η οικογένεια ως πλαίσιο για την ανάπτυξη ικανοτήτων γραπτού λόγου Αντιλήψεις και τρόποι με τους οποίους το οικογενειακό περιβάλλον καθορίζει τις εμπειρίες του παιδιού για την ανάγνωση και τη γραφή (τρεις κατηγορίες): Οι επιδράσεις του φυσικού περιβάλλοντος της οικογένειας (εκπ/κό και οικονομικό επίπεδο και παρακίνηση από τη διάταξη του περιβάλλοντος της οικογένειας) Η διαπροσωπική αλληλεπίδραση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας (εμπειρίες που ανατροφοδοτούν τις ήδη υπάρχουσες εμπειρίες του παιδιού για το γραπτό λόγο) Το συναισθηματικό και παρωθητικό κλίμα της οικογένειας, που αφορά τις σχέσεις στο σπίτι (θετικές ή αρνητικές εμπειρίες των γονέων με γραπτό λόγο και φιλοδοξίες για τα παιδιά τους)

Άτυπες και τυπικές δραστηριότητες γραμματισμού Οι εμπειρίες που προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον διακρίνονται σε δύο ευρείες διαστάσεις: τις “άτυπες” και τις “τυπικές” δραστηριότητες γραμματισμού” στο σπίτι Στις άτυπες δραστηριότητες γραμματισμού περιλαμβάνονται εμπειρίες όπως: η ανάγνωση βιβλίων προς τα παιδιά, η ανάγνωση βιβλίων ή άλλου έντυπου υλικού (π.χ. εφημερίδα) από τους γονείς για προσωπική ευχαρίστηση, οι επισκέψεις σε βιβλιοθήκες η παρακολούθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην τηλεόραση ή σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Βασικό κριτήριο αυτού του τύπου δραστηριοτήτων είναι η προσφορά των εμπειριών από τους ενήλικες που είναι στο σπίτι (συνήθως από τους γονείς) χωρίς να είναι αναγκαία ή ενεργός συμμετοχή του ίδιου του παιδιού

Οι “τυπικές” δραστηριότητες στο σπίτι μπορούν να περιλαμβάνουν την ενεργό ενασχόληση του γονέα με το παιδί, ώστε να του παρουσιάσει τα γράμματα του αλφάβητου να του “διδάξει” την αλφαβητική αρχή να προσπαθήσουν να γράψουν ή να διαβάσουν μαζί εστιάζοντας σε δομικά στοιχεία (γράμματα, λέξεις, σημεία στίξης) και λειτουργίες του γραπτού λόγου Οι διαστάσεις αυτές θεωρούνται ανεξάρτητες μεταξύ τους και καθεμία από αυτές φαίνεται να συμβάλλει με διαφορετικό τρόπο στον αναδυόμενο γραμματισμό

Η από κοινού ανάγνωση βιβλίων Οι αναγνωστικές εμπειρίες ξεκινούν από νωρίς μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, όπου τα παιδιά αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι τα βιβλία μπορεί να είναι πηγή ευχαρίστησης Απολαμβάνουν τους ήχους και τη ζεστή επαφή με τα άτομα που τους διαβάζουν ιστορίες Ανακαλύπτουν τη λειτουργική σημασία της ανάγνωσης από πολύ νωρίς, καθώς επωφελούνται από την ενασχόληση των ενηλίκων με τα βιβλία, ιδιαίτερα όταν οι μεγάλοι τους διαβάζουν ιστορίες Ανακαλύπτουν πολύ νωρίς την επικοινωνιακή σημασία του εντύπου και αντιλαμβάνονται την ανάγνωση ως πηγή ευχαρίστησης, επικοινωνίας και πρόσκτησης πληροφοριών

Συναισθηματικά φορτισμένη ατμόσφαιρα Διάχυτη συναισθηματικά φορτισμένη ατμόσφαιρα ανάμεσα σε γονιό και παιδί κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας αυτής, όπου η συναίσθηση της αμφίπλευρης συμμετοχής κυριαρχεί Η ανάγνωση του κειμένου και η σημασία του δομείται μέσα από μία συνεργατική συζήτηση-διαπραγμάτευση μεταξύ παιδιού και ενήλικου Τα παιδιά χωρίς άγχος μπορούν να ξεκινήσουν τις εξερευνήσεις τους στον κόσμο του γραπτού λόγου Το παιδί αισθάνεται ασφαλές, συνδυάζει ουσιαστική γνώση και δυναμικά συναισθηματικά στοιχεία

Αλληλεπίδραση γονιού-παιδιού κατά την ανάγνωση Η ανάγνωση ιστοριών από τους γονείς που αρχίζει από πολύ νωρίς, περιλαμβάνει όψεις και του προφορικού και του γραπτού λόγου Καθώς τα παιδιά κερδίζουν σε εμπειρία, η ανάγνωση ιστοριών γι’ αυτά προσομοιάζει ολοένα και περισσότερο με τις συμβατικές αντιλήψεις για τη γραπτή γλώσσα Οι αρχικές επαφές του παιδιού με τα βιβλία διαμεσολαβούνται από ενήλικους Τέλος, η ανάγνωση ιστοριών γίνεται ένα έργο, που το ίδιο το παιδί εκτελεί για κάποιον άλλο ή για τον εαυτό του

Προσδοκίες ανάδυσης των ικανοτήτων γραπτού λόγου Οι γονείς που παρέχουν στα παιδιά τους υλικά, πρότυπα και σημαντικές αλληλεπιδράσεις, αξιολογούν θετικά μ’ αυτόν τον τρόπο και προωθούν την κατάκτηση του γραμματισμού Κοινό γνώρισμα η ποικιλία των τρόπων με τους οποίους η οικογένεια χρησιμοποιεί τη γραφή και την ανάγνωση Το οικογενειακό περιβάλλον τροποποιεί τη δράση του ως προς τις εμπειρίες που παρέχει προς το παιδί ανάλογα και με την ανατροφοδότηση που δέχεται από το ίδιο το παιδί Τυπικές δραστηριότητες γραμματισμού από Έλληνες γονείς αυξήθηκαν όταν τα παιδιά εκδήλωναν χαμηλές επιδόσεις σε δεξιότητες φωνολογικής επίγνωσης

Η οργάνωση του περιβάλλοντος του σπιτιού για την παροχή ερεθισμάτων γραπτού λόγου Το οικογενειακό περιβάλλον, όπως και το ευρύτερο κοινωνικό, παρέχει καθημερινά πλήθος ευκαιριών στα παιδιά να αναπτύξουν πρώιμα μια μεταγλωσσική συνείδηση για το γραπτό λόγο Αυξάνεται με αυτόν τον τρόπο η πιθανότητα, εκτός από την πρώιμη μύηση των παιδιών στους σκοπούς και τις λειτουργίες των γραπτών κειμένων Αριθμός των βιβλίων που έχει το παιδί στο σπίτι Χρόνος που αφιερώνεται για δραστηριότητες γραμματισμού Τρόπος με τον οποίο διαβάζονται τα βιβλία στα παιδιά Διαλογική ανάγνωση Ο ενήλικος παρεμβαίνει διακριτικά για να συγκεντρώσει το κατάλληλο αναγνωστικό υλικό με την ελπίδα ότι τα παιδιά θα χρησιμοποιήσουν αρκετό από αυτό

Παροχή παιχνιδιών και δραστηριοτήτων που συνδέονται με το γραπτό λόγο Παραγωγή μιας λίστας για ψώνια ή μιας επιστολής Εφοδιασμός του χώρου παιχνιδιού με το αντίστοιχο αναγνωστικό υλικό, το συμβολικό παιχνίδι των παιδιών είναι πολύ πιθανό να συμπεριλάβει και αναγνωστικές δραστηριότητες Βιβλία συνταγών, μπλοκ σημειώσεων και μολύβια Λογαριασμοί ΟΤΕ, ΔΕΗ….. Ημερολόγια τοίχου, διαφημιστικά για φαγητό Απομιμήσεις χαρτονομισμάτων

Το σχολικό περιβάλλον ως πλαίσιο για την ανάπτυξη ικανοτήτων γραπτού λόγου Ένα δεύτερο σημαντικό πλαίσιο, εκτός από την οικογένεια, για την ανάπτυξη του γραμματισμού είναι η προσχολική εκπαίδευση που περιλαμβάνει τόσο το Νηπιαγωγείο όσο και τα εκπαιδευτικά περιβάλλοντα πριν από το Νηπιαγωγείο Δύο μεγάλες κατηγορίες προγραμμάτων διδασκαλίας ή παρέμβασης αναγνωρίζονται Η μία κατηγορία παρέμβασης σχετίζεται με τις ικανότητες που συνδέονται με τον κώδικα (διδακτικές δραστηριότητες για την ανάπτυξη της φωνολογικής επίγνωσης, των ονομάτων και των ήχων των γραμμάτων και των λέξεων) Η δεύτερη κατηγορία αφορά παρεμβάσεις που σχετίζονται με τις ικανότητες που συνδέονται με το νόημα (διδακτικές δραστηριότητες για την ανάπτυξη του λεξιλογίου, της αφηγηματικής δεξιότητας)

Υπαγόρευση ιστοριών από τα παιδιά προς τον εκπαιδευτικό Η επίδραση της φοίτησης σε εκπαιδευτικά πλαίσια πριν από το Νηπιαγωγείο φαίνεται να είναι σημαντική για την ανάπτυξη τόσο συμβατικών ικανοτήτων του γραμματισμού όσο και αρχικών ικανοτήτων του γραμματισμού Ανάγνωση ιστοριών Υπαγόρευση ιστοριών από τα παιδιά προς τον εκπαιδευτικό Συνομιλίες εκπαιδευτικού με το παιδί (λεξιλόγιο-ικανότητες προφορικού λόγου) Η εκμάθηση της γραφής του ονόματος Ο συνδυασμός της διδασκαλίας των ήχων και των γραμμάτων Η διδασκαλία και η γνώση των κεφαλαίων γραμμάτων, ώστε τα παιδιά να βοηθηθούν στην εκμάθηση των πεζών

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα Επιδιώκεται να αναπτυχθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε τα παιδιά να έρχονται αβίαστα σε επαφή με διαφορετικές εκδοχές του γραπτού λόγου, να τις αναγνωρίζουν, να υιοθετούν τις βασικές συμβάσεις που τον διέπουν, να συνειδητοποιούν την κοινωνική και επικοινωνιακή τους διάσταση, να ενθαρρύνονται να γράφουν όπως μπορούν και να παράγουν δικά τους γραπτά κείμενα Σε μελέτες όπου εξετάζεται η ανταπόκριση της συμμετοχής σε δραστηριότητες ενίσχυσης δεξιοτήτων αναδυόμενου γραπτού λόγου από παιδιά σε κίνδυνο (at risk) για εκδήλωση δυσκολιών μάθησης του γραπτού λόγου, έχει βρεθεί ότι η ωφέλεια στο επίπεδο των δεξιοτήτων του συμβατικού γραμματισμού ήταν σημαντική