Бөлім 1. Электр барлаудың негізгі түсініктері МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Геофизика кафедрасы Электр барлау (пән) Бөлім 1. Электр барлаудың негізгі түсініктері Дәріс №1 1 академиялық сағат Умирова Гульзада Кубашевна (мұғалімнің аты жөні)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ ЛЕКЦИЯ ЖОСПАРЫ 1.1. Геоэлектрлік қима 1.2. Электр барлаудың тура және кері есебі 1.3. Геологиялық ортаның электр қасиеттері 1.4. Электр барлау әдістерін жіктеу ГЛОССАРИЙ: 1. Анизотропия – меншікті электр кедергінің қабат бойымен немесе оған перпендикуляр әр түрлігіне байланысты қабаттық тау жыныстардың қасиеті 2. құрылымдық элементтер 3. флексура – қабат екі рет иілген тектоникалық құрылым N. __________________________

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Кіріспе Электр барлау (Электр метрия) – Жердің геосферасындағы пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау үшін электр және электромагниттік өрістердің жер қойнауында таралуын зерттеуге негізделген. Электр барлаудың физикалық мағынасы электрмагниттік өрісінің (жаратылыс немесе жасанды) геологиялық ортаның электр (кей кезде магниттік) қасиеттеріне тәуелділігін зерттеуге негізделген. Электр барлау жұмыстарын жүргізу жағдайына сәйкес оны жер беті, теңіздік, жер ішкі (шахта мен ұнғымада) және ауа электр барлауға бөледі Зерттеу нысанына сәйкес электр барлау рудалық, құрылымдық және инженерия-геологиялық түрлеріне бөлінеді

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Зерттеулер үшін электр барлауда табиғисы әр түрлі электромагниттік өрістерін пайдаланады Пайда болуына сәйкес оларды бөледі: Ионосферадағы күйінды токтар мен найзағайлардың Жермен әсерлескенде пайда болатын жаратылыс магниттік теллуриялық өріс Жасанды электр өрістері. Оларды жерге орнатылған (заземленные) және айнымалы/тұрақты тоқ көзіне бекітілген сызықтар, жерге орнатылмаған (незаземленные) контурлар және антенна көмегімен қоздырады

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Электрмагниттік өрісін қоздырудың бір неше тәсілдері бар:  гальваникалық тәсіл – тоқ көзі ретінде екі жағынан жерге орнатылған (заземленная) көректіруші сызық;  индукциялық – айнымалы электрмагниттік өрісті қоздыратын және жерге орнатылмаған айнымалы ток контуры;  аралас – айнымалы ток генераторымен көректенетін жерге орнатылған ұзын сызық 5

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 1.1 Геоэлектрлік қима Әр зерттелетін геологиялық қимаға оның моделі сәйкес келеді. Оны геоэлектрлік қима деп атайды. Геологиялық және геоэлектрлік қималар 1 – саздар, 2 – әқтастар, 3 – долериттер, 4 – рудалық дене

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Геоэлектрлік қима Белгілі қиманы құрайтын тау жыныстар мен рудалардың электрлік және геометриялық сипатаммалырының жиынтығы; Геоэлектрлік қимада электрмагниттік қасиеттері ерекшеленетін тау жыныстарды бөлетін негізгі шеқаралары анықталған

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Назар аударыңыз Белгілі геологиялық қимаға тек бір ғана геоэлектрлік қима сәйкес келеді, бірақ далалық жұмыстар негізінде тұрғызылған геоэлектрлік қима нақты геологиялық қимаға сәйкес келмеуге де мүмкін; Себебі: әр түрлі тау жыныс пен рудалардың физикалық қасиеттері бірдей болып, бірақ құрамы бойынша ерекшеленген болуы мүмкін; Сондықтан, геоэлектрлік қимадан геологиялық қимаға ауысу үшін аудан бойынша бұрыннан белгілі (априорлық) геологиялық және петрофизикалық ақпараттар бар болуы қажет.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Геоэлектрлік қиманы тереңдікке қарай зерттегендегі жұмыстарды зондылау дейді; Геоэлектрлік қиманы горизонталь бағытында зерттегендегі жұмыстары профильдеу деп аталады

1.2 Электрбарлаудың тура және кері есебі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 1.2 Электрбарлаудың тура және кері есебі Белгілі ток көзінің алғышқы өрісіне қосылған геоэлектрлік қиманының екінші өрісі тұдыратын бір ғана суммаланған электрмагниттік өрісін анықтауды электр барлаудың тура есебі деп атайды; Өлшенген электрмагниттік өрісі бойынша геоэлектрлік қиманың (модельдің) параметрлерін анықтауды электр барлаудың кері есебі деп атайды; Электр барлаудың есебін шешуі таңдалған модельдің шегінде жүргізіледі.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Модель – бұл тура және кері есептерді шешудегі таңдалған оңайлатулары мен жорамалдардың жиынтығы. Модельдер бөлінеді: Бірөлшемді (1D) модель - өріске тек осы нүктедегі тау жыныстары әсер етеді. Олардың қасиеттері вертикаль бойымен өзгереді; Екіөлшемді 2,5D модель – электрмагниттік өріске вертикаль және горизонталь (латераль) бойымен орналасқан тау жыныстары әсер етеді; Үшөлшемді (4D немесе 3Dt) – кеңістіктің үш геометриялық сипаттамаларынан басқа уақытты ескертеді. Үшөлшемді модельдерде тау жыныстардың кеңістіктегі әсері қарастырылады.

1.3 Ортаның электрлік қасиеттері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 1.3 Ортаның электрлік қасиеттері Ортаның негізігі электрлік қасиеттерімен болады: меншікті электр кедергі – электр барлаудың көптеген әдістері үшін негізгі ақпараттық параметр; Жаратылыс және жасанды поляризация ; Салыстырмалы және абсолюттік диэлектрлік өтімділік Салыстырмалы және абсолюттік магниттік өтімділік . . Жалпы ол электрлік қасиет емес, бірақ электрмагниттік өріске қатты әсер етеді; Пьезоэлектрлік модуль.

Коллектор тесіктерін толтыратын заттың меншікті электр кедергісі; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Геологиялық ортаның электрлік қасиеттері мынандай петрофизикалық факторларға тәуелді: Минералды құрам; Кеуектілік; Суға қанығу; Коллектор тесіктерін толтыратын заттың меншікті электр кедергісі; Тау жыныстың құрылымы мен текстурасы; Температура; давление.

Меншікті электрлік кедергі (МЭК) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Меншікті электрлік кедергі (МЭК) Кез-келген тау жыныстың өзінен электр ток өткізбеуге қабілеті; Электр тоқті өткізбеу қабилеті әр түрлі зарядталған бөлшектердің жылулық қозғалуымен және басқа бөлшектермен әсерлесу процессінен тұындайды; МЭК атомның электронды оболочкасының құрылысына, минералдардың кристалды-химиялық құрылымына және суда еріген тұздардың ионизация қасиеттеріне тәуелді. Мұндағы S – дененің көлденең қимасы, R – кедергі, l – дене ұзындығы

Меншікті электрлік кедергі (МЭК) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Меншікті электрлік кедергі (МЭК) МЭК – бұл тау жыныстың бірлік көлемінің (1 м3) оның екі жағына параллель таралатын электр токті өткізбеу қабилеті. МЭК-тің өлшем бірлігі Ом*м; Егер тау жыныстың бірлік көлемінің кедергісі x, y, z бағыттарында бірдей болса, онда ортаны изотропты дейді; Керісінше жағдайда орта анизотропты болады; Ортаның анизотропиясы тау жыныстың жарықшақтығымен, микроқабаттылығымен анықталады. Анизотропты орта оны сипаттайтын қасиеттерінің таралу бағытына тәуелді; Анизотропты ортаның ең кең таралатын түрі – осьтік анизотропиясымен орта (трансверсальдық-изотроптық).; Осьтік анизотропиясымен ортаның меншікті электрөткізгіштігі екі параметрлерімен анықталады: n – анизотропия өсі бойымен (қабаттардың шеқаралары мен жарылымдардың бағыттарына ортогональды) және t – n осіне нормальды болатын t бағыты бойымен; Осындай ортаны МЭК-тің екі мәндерімен сипаттауға болады: көлденең және құма:

Меншікті электрлік кедергі (МЭК) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Меншікті электрлік кедергі (МЭК) Анизотропияның сандық мәні анозотропия коэффициенті деп аталады: Мұндағы - жарықшақтық жүйесіне перпендикуляр орналасқан тау жыныстардың МЭК-і; - жарылым-бұзылыстарға перпендикуляр жатқан тау жыныстардың МЭК-і. МЭК-ке кері мәнді меншікті электрлік өткізгіштік деп атайды; Оның өлшем бірлігі Сименс/м, См/м:

Поляризация Поляризацияның екі түрі бар: жаратылыс және жасанды; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Поляризация Поляризацияның екі түрі бар: жаратылыс және жасанды; Жаратылыс поляризация – бұл тау жыныстың немесе рудалардың сүзгіштік, диффузия-адсорбциялық, тотығу-тотықсыздану процесстер әсерінен электр өрісті туындату қабилеті; Оны Uпс деп белгілейді, мВ Жасанды поляризация – бұл сыртқы электр өріс әсер еткендегі тау жыныс немесе рудалардың екінші (вторичное) электр өрісті туындату қабилеті; Оны Uвп деп белгілейді, мВ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Поляризациялылық Поляризациялылық () – бұл Uвп поляризация ЭДСінің сыртқы өрістің потенциал айырмасына қатынасы; Ол бірлік бөлшегімен немесе пайызбен (%) өлшенеді. =(Uвп/Uсыртқы)*100%

Диэлектрлік өтімділік ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Диэлектрлік өтімділік Оны салыстырмалы және абсолюттік түрлеріне бөледі; Абсолюттік диэлектрлік өтімділік - бұл өрістің D электрлік индукциясының өрістің E электрлік кернеулігіне қатынасы: Оның өлшем бірлігі Фарада/метр, Ф/м.

Диэлектрлік өтімділік ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Диэлектрлік өтімділік Салыстырмалы диэлектрлік өтімділік ( вакууммен салыстырғанда белгілі бір ортадағы электрлік зарядтар арасындағы әсерлесу күші қаншаға азаятынын көрсетеді; Электрлік зарядтар арасындағы әсерлесу күшінің өзгеруі электр өріс әсерінен заттың поляризациясына байланысты; Конденсатордағы ауаны кез келген затқа ауыстырсақ конденсатордың сиымдылығы қаншаға үлкеетінін εсалыстырмалы көрсетеді -тің өлшем бірлігі жоқ

Диэлектрлік өтімділік ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Диэлектрлік өтімділік Абсолюттік және салыстырмалы диэлектрлік өтімділіктер мынандай теңдеумен байланасқан: Мұндағы -вакуумның абсолюттік диэлектрлік өтімділігі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Магниттік өтімділік Магниттік өтімділік салыстырмалы және абсолюттік болады; Абсолюттік магниттік өтімділік μа өрістің B магниттік индукциясының магниттік өрістің H кернеулігіне қатынасына тең: Оның өлшем бірлігі Генри/метр, Гн/м.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Магниттік өтімділік Салыстырмалы магниттік өтімділік μсалыстырмалы орта магниттелгенде магниттік өріс вакууммен салыстырғанда қаншаға өськенін көрсетеді; Салыстырмалы магниттік өтімділіктің μсалыстырмалы өлшем бірлігі жоқ. Абсолюттік және салыстырмалы магниттік өтімділіктер мынандай теңдеумен байланыста Мұндағы μ0 – магниттік тұрақты немесе вакуумның абсолюттік магниттік өтімділігі:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Өздік дайындалуға арналған сұрақтар: 1. Электрлік барлаудың тура жөне кері есептері 2. Электромагниттік өрістің негізгі сипаттамасы 3. Таужыныстарының электромагниттік қасиеттері

4. Хмелевской В. К. Основной курс электроразведки М И Н И С Т Е Р С Т В О О Б Р А З О В А Н И Я И Н А У К И Р Е С П У Б Л И К И К А З А Х С Т А Н КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ имени К.И. САТПАЕВА ИНСТИТУТ ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯ Әдебиеттер мен интернет ресурсқа сілтемелер: 1.«Электрлік барлау әдістері» пәнінен «5В070600─ 2 Геология және пайдалы кен орындарын барлау мамандығына арналған»1,2,3 курс, Сырттай – қашықтықтан оқыту формасы 2. Самарханов Г. Г. «Электрлік барлау әдістері» Оқу құралы – Алматы: Каз ҰТУ 2010. 270бет. 3. Якубовский Ю.В., Ренард И.В. Электроразведка. 3-е изд. Матвеев Б.К. Электроразведка при поисках месторождений полезных ископаемых. М.Недра. 1982.М.Недра. 1991. 4. Хмелевской В. К. Основной курс электроразведки