Ορθολογικότητα στη φιλοσοφία και τις επιστήμες

Η ορθολογικότητα ως γενικό εννοιολογικό μόρφωμα Η ορθολογικότητα ως γενικό εννοιολογικό μόρφωμα. Δεν μπορεί να δοθεί ορισμός με μια διατύπωση σε κάποια πρόταση αλλά μπορεί να θεωρηθεί σύνθεση ή σύζευξη των τρόπων λειτουργίας του σε επιμέρους κλάδους του ελλόγως πράττειν.

Επιστήμες Τρεις τουλάχιστον περιοχές εκδήλωσης της ορθολογικότητας Α) Λογικός εξοπλισμός Λογικά έγκυροι τύποι (υποσύνολο των οποίων είναι οι ταυτολογίες), οι συμπερασματικοί κανόνες και θεωρήματα όπως πχ. το θεώρημα πληρότητας, θεώρημα συμπάγειας. Συμπερασματική παραγωγή.

Β) Μια άλλη περιοχή της ορθολογικότητας αφορά τα αξιώματα ή τις πρώτες αρχές μιας επιστήμης. Η επιλογή των αξιωματικών αρχών δεν είναι μονοσήμαντα καθορισμένη. Επιλογή μεταξύ μη ισοδύναμων αξιωματικών συστημάτων (κριτήριο η αποτελεσματικότητα)

Παράγοντες που αφορούν ανάγκες επανεννοιολόγησης – επέκτασης – ευρύτητας – ενσωμάτωσης νέων δεδομένων Τα όρια της ορθολογικότητας στο Β) είναι πιο ρευστά από εκείνα στο Α). Δηλαδή, είναι πιο ρευστά στην περίπτωση της επιλογής θεωρητικού/μεθοδολογικού πλαισίου από ότι στην περίπτωση των καθαρώς λογικών εργαλείων και μεθόδων.

Δύο διαφορετικές επιλογές είναι δυνατόν να θεωρούνται ορθολογικά ισοδύναμες, αρκεί να «σώζουν τα φαινόμενα».

Γ) η τρίτη περιοχή εκδήλωσης της ορθολογικότητας αφορά το δίπολο «θεωρητικό πλαίσιο-πείραμα» στις φυσικές επιστήμες. Πρόκειται για «ημιεπαγωγικού» χαρακτήρα διαδικασία (είναι μετάβαση από το ειδικό στο γενικό αλλά δεν είναι μονοσήμαντη) Τα θεωρητικά πλαίσια υπάρχουν ως εγγενείς δυνατότητες του ελλόγου όντος για γενίκευση είτε ενεργεία, ως εννοιολογικά μορφώματα στην περιρρέουσα πολιτισμική ατμόσφαιρα.

Ο σχεδιασμός των πειραματικών διατάξεων στις φυσικές επιστήμες εξαρτάται από το δεδομένο θεωρητικό πλαίσιο σε εξαιρετικό βαθμό, ώστε η πειραματική διαδικασία να μην παίζει τον επιθυμητό ρόλο του ανεξάρτητου ελεγκτή (theory laden). Αυτοαναφορικότητα: το θεωρητικό πλαίσιο καθορίζει το ίδιο τους τρόπους ελέγχου της ορθότητάς του. Ευτυχώς, όχι με απόλυτο τρόπο.

Αμφισβητήσεις της σταθερότητας του πλαισίου Α) Η αρχή της αποκλείσεως του τρίτου αμφισβητήθηκε από τους ιντουισιονιστές: δεν μπορεί να έχει γενική ισχύ γιατί αποτελεί ανεπίτρεπτη γενίκευση από τον χώρο του πεπερασμένα ελέγξιμου στον χώρο του μη πεπερασμένα ελέγξιμου. «Κάθε άνθρωπος είναι θνητός ή κάποιος άνθρωπος είναι αθάνατος» Ισχυρίζονται ότι σε κάθε περίπτωση αυτό θα σήμαινε πεπερασμένη ελεγξιμότητα είτε ενός δυνητικά απείρου συνόλου θνητών περιπτώσεων είτε μιας τουλάχιστον περίπτωσης αθανασίας.

Δ) Η περιοχή των μαθηματικών Διαφέρουν από τις φυσικές επιστήμες γιατί, για τον έλεγχο της ορθότητας των πρώτων αρχών και των συνεπειών τους, δεν απαιτείται εμπειρικός έλεγχος. Επιλογή αξιωμάτων Παραγωγική απόδειξη Έλεγχος συνέπειας

Ε) Η περιοχή των κοινωνικών και ιστορικών επιστημών Ρευστότητα ορίων της ορθολογικότητας Εγγενής αδυναμία ελέγχου όλων των παραγόντων διαμόρφωσης ενός ιστορικού συμβάντος (το ανεπανάληπτο της εμφάνισης του ιστορικού συμβάντος) Δημιουργία εξομοιωτικών μοντέλων Ιστορικός χρόνος ντετερμινιστικά δομημένος ή μη.

ΣΤ) Η φιλοσοφία Στο παρελθόν, περιοχές που ανήκαν στη φιλοσοφία εκχωρήθηκαν στις νεογέννητες επιστήμες και δεν διεκδικήθηκαν έκτοτε από τη φιλοσοφία. Οντολογία – γνωσιολογία Η φιλοσοφία γειτνιάζει προς τα μαθηματικά γιατί ούτε αυτή δεν χρησιμοποιεί εμπειρικές διαδικασίες ελέγχου

Η εγγύτητα φιλοσοφίας και μαθηματικών Οι τύποι ορθολογικότητας της φιλοσοφίας είναι παρόμοιοι με τους τύπους ορθολογικότητας των μαθηματικών: Η ημιεπαγωγική μέθοδος κατασκευής θεωρητικών συστημάτων Αξιώματα Δραστηριότητα επιχειρηματολογική Επιδίωξη συνοχής Η μη χρήση εμπειρικών μεθόδων

Δύο τρόποι εκδήλωσης της ορθολογικότητας στη φιλοσοφία 1. Περιλαμβάνει τον συνήθη λογικό εξοπλισμό (λογικά έγκυρους τύπους, συμπερασματικούς κανόνες κλπ) 2. Δημιουργία ή επιλογή φιλοσοφικών αξιωματικών ή πρώτων αρχών Το μετα-φιλοσοφικό κανονιστικό επίπεδο αποτελεί ένα επιπλέον προσιδιάζον τμήμα του συγκεκριμένου φιλοσοφικού συστήματος.