Fjármagnsskömmtun Ásgeir Jónsson

Tvær tegundir af fjármagnsskömmtun Ytri fjármagnsskömmtun – Fjármagn er skammtað af pólítískum ástæðum, s.s. vegna hafta á vöxtum, mismunun eftir atvinnugreinum, landshlutum etc. eða jafnvel sem stjórntæki Innri fjármagnsskömmtun – Fjármagnsskömmtun er hluti af hagnaðarhámörkun bankans. Viðskiptavinir bankans geta ekki fengið alla þá fjármuni sem þeir vilja jafnvel þó þeir sú viljugir til þess að greiða uppsett verð. Bankinn mismunar lántakendum eftir einkennum þeirra.

1. Ytri fjármagnsskömmun Var mjög algeng á fyrri tíð og lauk raunar ekki fyrir en 2004 þegar bankarnir lögðu í samkeppni við Íbúðalánasjóð. Undirstöðuatvinnuvegirnir – landbúnaður og sjávarútvegur höfðu löngum forgang. Ákveðnir landshlutar höfðu einnig forgang í lánakerfinu. Sum fyrirtæki – SÍS – höfðu einnig forgang að fjármagni. Höft á vöxtum auk mikillar verðbólgu leiddi til þess að raunvextir urðu neikvæðir og gífurleg umframeftirspurn myndaðist eftir fjármagni 1960-70 og fjármagnsskömmtunin varð gríðarlega hörð hérlendis.

2. Innri fjármagnsskömmtun er hluti af starfsemi allra banka. Hækkun vaxta hefur tvö andstæð áhrif á hagnað bankans. Vaxtatekjur vaxa en útlánaáhætta vex á móti. Yfirleitt alltaf gert ráð fyrir því að vaxtatekjur vaxi línulega en áhætta ólínulega. Við einhvert vaxtastig verður áhættan af því að bjóða peninga til hæstbjóðenda að vega þyngra en hærri vaxtatekjur. Bankinn mun því halda sig við þetta vaxtastig en skammta viðskiptavinum lán eftir veðhæfi og ýmsum öðrum þáttum.

2. Hodgeman líkanið (1960) Líkur á gjaldþroti vaxa með stærð láns+vaxtagreiðslur Hugsum okkur verkefni sem borgar u ef allt gengur vel en l en allt fer á versta veg. l gæti t.d. Verið virði veða eða scrap value fyrirtækisins ef það fer á hausinn. Áhættan við útlánið hlýtur því að taka við sér um leið og lánið verður hærra en l/(1+k) þar sem k er millibankavextir eða fórnarkostnaður. Af því leiðir að framboðskúrfa bankalán verður bogin afturábak. Þetta skýrir þó aðeins fjármagnsskömmtun af týpu A.

2. Hvernig skammta bankar ólíkum lántekendum fé? Hér koma ósamhverfar upplýsingar (assymmetric information) til sögunnar, hrakval (adverse selection) hraklegar kenndir (adverse incentives og freistnivandi (moral hazard. Þessi vandamál verða til þess að hagkvæmasta lausn næst aldrei í fjármagnsviðskiptum. Góðir lántakendur fá of lítið en slæmir lántakendur of mikið vegna þess að bankar eiga erfitt með að greina á milli þeirra. Jaffee og Russell (1976) setja þetta fram með þeim hætti að nái fram áhættudreifni með því að búa til stór lánasöfn með góðum og slæmum lántakendum. Slæmu lántakendurnir auka áhættuna fyrir safnið í heild sinni og valda því að góðu lántakendunum er of naumt skammtað af fjármagni. Stiglitz og Weiss (1981) kjósa hins vegar að lýsa tengslum vaxta og áhættu með tvennum hætti. A) Hærri vextir draga að áhættusækna einstaklinga (adverse selection) B) Hærri vextir leiða einfaldlega til aukinnar áhættusækni samkvæmt hinum velþekktu tengslum vaxta og ávöxtunar.

2. Stiglitz og Weiss (1981) Hér sést hvernig að vaxtastigið rM skilar mestum hagnaði (πM) þrátt fyrir að töluverð umframeftirspurn er til staðar. En ef fullkomnar upplýsingar væru til staðar ætti bankinn að hækka vexti upp í C þar framboð og eftirspurn skerast. Þetta þýðir einfaldlega að bankinn skammtar fjármagn til lántakenda.

3. Skömmtun (rationing) eða sundurgerð (screening) Bankinn gæti mögulega áttað á sig á áhættusækni einstaklinga með því að meta vilja þeirra til þess að leggja veð fyrir láni. Áhættufælnir einstaklingar hljóta að vilja leggja fram hátt veð gegn lágum vöxtum en áhættusæknir einstaklingar vilja aftur á móti leggja fram lágt veð gegn háum vöxtum. Á mynd hér til hliðar sést isoprofit (sama-hagnaðar) kúrfa fyrir bankann og lántakendur skipa sér á hana eftir áhættusækni. Vilji til veðsetningar ætti því að vera til tæki sundurgerðar fyrir lánveitendur. Þetta sést í tölum (1990). Um 40% þeirra sem buðu ekki veð urðu síðar gjaldþrota en aðeins 14% af þeim sem buðu veð.

3. Hansen og Thatcher (1983) – er fjármagn skammtað? Fjármagnskostnaður veltur á millibankavöxtum + lánagæðum eða áhættu. Millibankavextir eru metnir sem r=r(Φ,θ) en lánagæði eru metin sem hlutfall af veði (collateral) L/C. Þegar r hækkar ættu lánin að minnka úr L0 í Lf en lántakendinn velur það hins vegar að taka minna lán það er L’f til þess að fá betri vaxtakjör. Það er fjármagnsskömmtun er í rauninni ekki til staðar. Lántakandinn vill einfaldlega takmarka lánveitingar sínar til þess að fá betri kjör.