H γνωστικο-εξελικτική προσέγγιση

Για το γνωστικό-εξελικτικό ψυχολόγο, η ανάπτυξη συντελείται στο πλαίσιο μιας ακολουθίας σταδίων, ποιοτικά διαφορετικών μεταξύ τους. Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα των σταδίων αποτελεί ουσιαστικό τους γνώρισμα.

Ο ρόλος του εξελισσόμενου ατόμου είναι ενεργητικός, δεν περιορίζεται δηλαδή στο να αντιδρά σε ερεθίσματα. Η γνωστικο-εξελικτική θεωρία αντιπροσωπεύεται κυρίως από τις έρευνες του Jean Piaget.

Jean Piaget: Εισαγωγή και βασικές έννοιες Εντόπισε τις ερευνητικές του προσπάθειες σε έναν ειδικό κλάδο της φιλοσοφίας, την επιστημολογία. Η επιστημολογία είναι η επιστήμη της γνώσης και του πώς αποκτάται η γνώση.

Τα ερωτήματα του Piaget Τι είναι μάθηση; Ποια είναι η διαδικασία μέσω της οποίας αποκτάται η γνώση; Ποιο ρόλο διαδραματίζει η άμεση εμπειρία; Ποιο ρόλο διαδραματίζει η έμφυτη ικανότητα για σκέψη;

Η γενετική επιστημολογία Ο Piaget δημιούργησε το δικό του επιστημολογικό κλάδο που ονομάστηκε γενετική επιστημολογία. Ο όρος «γενετική» υποδηλώνει την αναπτυξιακή πρόοδο από το ένα επίπεδο στο άλλο.

Γενετική επιστημολογία Οι έρευνες του Piaget για την επιστήμη της γνώσης ήταν αναπτυξιακές έρευνες που αφορούσαν τις διαδικασίες μετασχηματισμού της γνώσης κατά τη διάρκεια της ατομικής ανάπτυξης.

Η γενετική επιστημολογία δεν εισηγείται ούτε προδιαγράφει μια ορισμένη μέθοδο έρευνας ούτε καθορίζει τους παράγοντες που πρέπει να μελετηθούν. Καθορίζει όμως το εύρος ενός ερευνητικού πεδίου στο πλαίσιο του οποίου μπορούν να εφαρμοστούν αυστηρές και αντικειμενικές μέθοδοι.

Ορισμός της ανάπτυξης Σύμφωνα με τον Piaget, κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης η ατομική συμπεριφορά έχει ενεργητικό και όχι αντι-δραστικό χαρακτήρα. Η ανάπτυξη είναι μια πλατιά και αυθόρμητη διαδικασία που έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή προσθήκη ψυχολογικών δομών, την τροποποίηση και την αναδιοργάνωσή τους.

Ορισμός της ανάπτυξης Ο Piaget δίνει έμφαση στην έμφυτη ικανότητα του ατόμου να συμμετέχει ενεργητικά στην εξελικτική διαδικασία. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο εσωτερικό ατομικό σύστημα κινήτρων και στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος αποτελεί την ουσία της ανάπτυξης.

Ορισμός της ανάπτυξης Την προσπάθεια του ατόμου για την επίτευξη τάξης ή αρμονίας ο Piaget την ονόμασε εξισορρόπηση.

Η εξισορρόπηση Μέσω της διαδικασίας της εξισορρόπησης τα άτομα αναζητούν μια κατάσταση ισορροπίας ανάμεσα στις ψυχολογικές τους δομές και στο βαθμό αποτελεσματικότητας αυτών των δομών στο να ικανοποιήσουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες τους. Η εξισορρόπηση είναι η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης.

Η εξισορρόπηση Μερικές φορές τα αίτια που προκαλούν διαταραχή της γνωστικής ισορροπίας βρίσκονται στο περιβάλλον (π.χ., οι γονεϊκές προσταγές) και μερικές φορές βρίσκονται μέσα στο ίδιο το άτομο (π.χ., η πείνα).

Η εξισορρόπηση Και στις δυο περιπτώσεις, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: Λύση της σύγκρουσης και αντίστοιχη ποιοτική αλλαγή.

Η φύση της ανάπτυξης Οι παράγοντες που ορίζουν την ανάπτυξη είναι οι ακόλουθοι: Ωρίμανση Εμπειρία Κοινωνική μεταβίβαση Εξισορρόπηση

Ωρίμανση Είναι η διαδικασία μέσω της οποίας συντελείται η βιολογική αλλαγή. Ο πρωταρχικός της ρόλος εντοπίζεται στις νευρολογικές αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη φυσική ανάπτυξη και στη χρονική αλληλουχία των ποιοτικών αλλαγών.

Εμπειρία Αφορά στην αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Η εμπειρία μπορεί να είναι: Άμεση φυσική δραστηριότητα Οποιοδήποτε είδος νοερής δραστηριότητας (π.χ., αντίληψη, λύση προβλημάτων).

Κοινωνική μεταβίβαση Συντελείται όταν πληροφορίες, στάσεις και συνήθειες μεταβιβάζονται από μια ομάδα (π.χ. τους γονείς) σε μια άλλη (π.χ. τα παιδιά).

Εξισορρόπηση Η εξισορρόπηση ενοποιεί και ενεργοποιεί τους άλλους παράγοντες.

Η ανάπτυξη αποτελεί συνδυασμό Ανεξάρτητα από τη βαρύτητα που αποδίδεται σε οποιονδήποτε από τους τέσσερις παράγοντες, η ανάπτυξη είναι ελλιπής χωρίς τους άλλους τρεις. Π.χ., αν το παιδί δεν ωριμάσει βιολογικά στο βαθμό που απαιτεί η μάθηση ενός ορισμένου έργου, η εμπειρία δεν θα είναι επαρκής για μια τέτοια μάθηση.

Τα συστατικά στοιχεία της εξελικτικής διαδικασίας Σχήμα Οργάνωση Προσαρμογή Αφομοίωση Προσαρμοστικότητα Εγωκεντρισμός

Σχήμα O Piaget ισχυρίζεται ότι το άτομο επενεργεί στο περιβάλλον με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να οικοδομεί τη δική του αντίληψη για τον κόσμο. Οι αλλαγές που συντελούνται μέσω αυτής της διεργασίας είναι δομικές αλλαγές που αντανακλώνται σε ό,τι ο Piaget ονομάζει σχήματα.

Σχήμα Σχήμα είναι η στοιχειώδης μονάδα νοητικής οργάνωσης και η δομή μέσω της οποίας οι άνθρωποι προσαρμόζονται στο περιβάλλον. Τα πρωτοεμφανιζόμενα σχήματα (π.χ., ο θηλασμός και το γάντζωμα) ανήκουν στην κατηγορία των αντανακλαστικών.

Οργάνωση Είναι η τάση συνένωσης φυσικών ή/και ψυχολογικών διεργασιών σε ένα συνεκτικό σύνολο. Καθώς το βρέφος ωριμάζει και αρχίζουν να αλλάζουν οι βιολογικές και ψυχολογικές δομές, η οργάνωση τείνει να συντονίζει τα διαφορετικά σχήματα μεταξύ τους.

Οργάνωση Η οργάνωση δεν μαθαίνεται. Είναι ένα λειτουργικό, ζωτικό συστατικό στοιχείο ενός εν λειτουργία συστήματος.

Προσαρμογή Προσαρμογή είναι η εξομάλυνση των τριβών που έχει το άτομο με το περιβάλλον. Είναι πολυσύνθετη διαδικασία που περιλαμβάνει την τροποποίηση του ατόμου ή του περιβάλλοντος για να αντιμετωπισθούν οι ατομικές ανάγκες.

Προσαρμογή Περιλαμβάνει δύο συμπληρωματικές διαδικασίες: την αφομοίωση την προσαρμοστικότητα

Αφομοίωση Είναι η διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο ενσωματώνει καινούργιες εμπειρίες σε ήδη υπάρχοντα σχήματα ή δομές. Κατά την αφομοίωση, το σχήμα μέσα στο οποίο αφομοιώνεται το καινούργιο γεγονός ή η εμπειρία, μεγεθύνεται χωρίς να αλλάζει ποιοτικά.

Αφομοίωση Υπάρχουν τρία είδη αφομοίωσης: Αναπαραγωγική ή λειτουργική αφομοίωση Γενικεύουσα αφομοίωση Αναγνωριστική αφομοίωση

Αναπαραγωγική αφομοίωση Είναι η τάση επανάληψης συγκεκριμένων πράξεων.

Γενικεύουσα αφομοίωση Η χρήση ενός σχήματος γενικεύεται σε περισσότερα του ενός αντικείμενα.

Αναγνωριστική αφομοίωση Το παιδί κάνει διάκριση ανάμεσα σε ερεθίσματα που του είναι χρήσιμα ή που βοηθούν στην προσαρμογή του και σε εκείνα που δεν έχουν τέτοια χρησιμότητα.

Προσαρμοστικότητα Είναι η διαδικασία τροποποίησης υπαρχόντων σχημάτων για την ικανοποίηση των απαιτήσεων μιας νέας εμπειρίας. Με την προσαρμοστικότητα δημιουργούνται νέα σχήματα. Όταν το παιδί προσαρμόζεται, συντελείται ποιοτική αλλαγή στη μορφή των σχημάτων.

Προσαρμοστικότητα Είναι η διαδικασία μέσω της οποίας οι αλλαγές στη νοητική ανάπτυξη του παιδιού βρίσκουν αντιστοιχία με την πραγματικότητα.

Σχέση μεταξύ αφομοίωσης και προσαρμοστικότητας Είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. Οι δύο διαδικασίες δεν είναι διαδοχικές αλλά ταυτόχρονες. Τα στοιχεία μιας νέας εμπειρίας αφομοιώνονται και προσαρμόζονται την ίδια στιγμή.

Σχέση μεταξύ αφομοίωσης και προσαρμοστικότητας Οι άνθρωποι, γενικά, δεν προσέχουν εκείνα τα πράγματα που παρουσιάζουν καθαυτά λίγο ενδιαφέρον, ούτε κατανοούν εκείνα που βρίσκονται απόμακρα από τα ήδη υπάρχοντα πρότυπα συμπεριφοράς.

Σχέση μεταξύ αφομοίωσης και προσαρμοστικότητας Η αφομοίωση και η προσαρμοστικότητα συνθέτουν τη διαδικασία της προσαρμογής.

Η προσαρμογή και η οργάνωση ονομάζονται λειτουργικές σταθερές (ή σταθερές λειτουργίες) για να υποδηλωθεί ότι οι λειτουργίες αυτές είναι αποτελεσματικές σε όλα τα εξελικτικά επίπεδα και ότι ποτέ δεν αλλάζει ο γενικός τους σκοπός.

Εγωκεντρισμός Είναι η έλλειψη ικανότητας για διαφοροποίηση του υποκειμένου από το αντικείμενο. Ο εγωκεντρισμός υποβοηθεί την αφομοίωση παρά την προσαρμοστικότητα. Το παιδί συγκεντρώνεται στις σκέψεις ή τα συναισθήματά του και χρησιμοποιεί τη δική του γνώση ως υποστήριγμα μιας λειτουργίας.

Εγωκεντρισμός Το εγωκεντρικό παιδί δεν μπορεί να υπολογίσει την προοπτική ενός άλλου προσώπου και «αφομοιώνει τις γενικότερες εμπειρίες του από τον κόσμο σε σχήματα που αποκτήθηκαν από το δικό του άμεσο κόσμο, εξετάζοντας το καθετί σε σχέση με τον εαυτό του».

Η διάσταση της ακολουθίας O Piaget περιέγραψε ένα σύνολο από ποιοτικά διαφορετικά αλλά ενδοσυσχετιζόμενα στάδια. Τόνισε τη διαδικασία που συντελείται σε κάθε στάδιο και όχι το περιεχόμενο του σταδίου. Καθώς η ανάπτυξη προχωρεί, η αναπτυξιακή διαδικασία τείνει να συνοδεύεται από ολοένα και πιο σύνθετες δομικές αλλαγές.

1. Το άτομο βρίσκεται αρχικά σε κατάσταση διαταραχής της γνωστικής ισορροπίας. Υπάρχει ασυμφωνία ανάμεσα σε αυτό που μπορεί να κάνει και σε ό,τι το περιβάλλον προσδοκά από αυτό.

2. Οι καταστάσεις εξισορρόπησης δε διαρκούν όσο οι καταστάσεις διαταραχής της γνωστικής ισορροπίας.

3. Ο οργανισμός δεν παραμένει σε κατάσταση εξισορρόπησης ή διαταραχής για ίσο χρονικό διάστημα σε κάθε στάδιο. Επίσης, ο ρυθμός εξελικτικής προόδου από το ένα στάδιο στο άλλο δεν είναι σταθερός.

4. Αποτέλεσμα της διαταραχής της γνωστικής ισορροπίας είναι η δομική αλλαγή.

5. Από την αρχή της δομικής αλλαγής μέχρι το τέλος της επόμενης περιόδου γνωστικής διαταραχής, η αναπτυξιακή φορά κατευθύνεται από τη μέγιστη σταθερότητα στη μέγιστη ανάπτυξη.

6. Η σειρά των σταδίων είναι σταθερή.

7. Επιμέρους στάδια της ανάπτυξης δεν μπορούν να υπερπηδηθούν ή να παραλειφθούν από την εξελικτική ακολουθία.

8. Τα διαδοχικά στάδια είναι ποιοτικώς διαφορετικά μεταξύ τους και τα μεταγενέστερα στάδια στηρίζονται στα γνωρίσματα και τις εμπειρίες των προηγούμενων σταδίων.

Τα διαφορετικά στάδια της ανάπτυξης Το αισθησιοκινητικό στάδιο Το στάδιο της προλογικής σκέψης Το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης Το στάδιο της τυπικής λογικής σκέψης

Το αισθησιοκινητικό στάδιο 0-2 ετών Η ευφυΐα στηρίζεται σε αντιληπτικές εμπειρίες

Αντανακλαστικό υποστάδιο 0-1 μηνός Τα αντανακλαστικά γίνονται πιο αποτελεσματικά-έλλειψη διαφοροποίησης

Πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις 1-4 μηνών Επανάληψη συγκεκριμένων μορφών συμπεριφοράς που προκαλούν ευχαρίστηση-διαμόρφωση συνηθειών-συντονισμός αντανακλαστικών

Δευτερογενής κυκλικές αντιδράσεις 4-10 μηνών Εμπρόθετη επανάληψη γεγονότων που διαπιστώθηκαν τυχαία, αίσθηση αιτίας-αποτελέσματος

Συντονισμός δευτερογενών σχημάτων 10-12 μηνών Εφαρμογή παλιών σχημάτων σε νέες συνθήκες, σταθερότητα αντικειμένου, πρώτα σαφή δείγματα ευφυΐας, συντελεστική δραστηριότητα

Τριτογενείς κυκλικές αντιδράσεις 12-18 μηνών Ανακάλυψη νέων μέσων επίτευξης και νεωτερισμός στις επαναληπτικές λειτουργίες, πειραματισμός για διαπίστωση σχέσεων αιτίας-αποτελέσματος, έλεγχος υποθέσεων

Συμβολική αναπαράσταση 18-24 μηνών Εσωτερίκευση πράξεων, εμφάνιση νοητικής λειτουργίας πριν από την πράξη, αναπαράσταση αντικειμένων και νοερών εικόνων με τη φαντασία, επινόηση νέων ιδεών

Προλογικό στάδιο 2-7 χρονών Εμφάνιση επεξεργασμένου γλωσσικού συστήματος, εξωκεντρική σκέψη, η αντίληψη δεσμεύει τη σκέψη

Η σημασία των λογικών λειτουργιών Λογική λειτουργία είναι μια πράξη κατά την οποία κάποιο αντικείμενο ή κάποια εμπειρία που έχει μετασχηματιστεί μπορεί να επιστρέψει στην αρχική της μορφή. Οι λογικές λειτουργίες είναι αντιστρέψιμες και επιτελούνται νοερά. Το παιδί του προλογικού σταδίου δεν είναι ικανό να πραγματοποιήσει τέτοιες λογικές λειτουργίες.

Διαφορετικές μορφές διατήρησης Διατήρηση αριθμού Διατήρηση της μάζας Διατήρηση υγρών Το παιδί του προλογικού σταδίου δεν κατέχει την έννοια της διατήρησης ούτε μπορεί να κατανοήσει ότι η αλλαγή μιας διάστασης της εμπειρίας δεν επιφέρει αναγκαστικά αλλαγές και σε άλλες διαστάσεις της.

Ο εγωκεντρισμός στο προλογικό στάδιο Το έργο των τριών βουνών

Στάδιο συγκεκριμένης λογικής σκέψης 7-11 χρονών Αντιστρέψιμη σκέψη, ανάπτυξη ικανότητας για λύση συγκεκριμένων προβλημάτων. Εμπέδωση της έννοιας της διατήρησης, ανάπτυξη λογικών λειτουργιών, η σκέψη στηρίζεται στην εμπειρία

Το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης Ταξινόμηση Λογικές λειτουργίες Είναι αντιστρέψιμες Η ικανότητα κατανόησης εννοιών διατήρησης είναι παρούσα Δεν υφίσταται από μόνη της Είναι εσωτερικευμένες ενέργειες Σειροθέτηση

Στάδιο τυπικών λογικών λειτουργιών 11-ενηλικίωση Διαμόρφωση και έλεγχος υποθέσεων, αφαιρετική σκέψη, επαγωγική, υποθετικο-επαγωγική σκέψη, αποδέσμευση της σκέψης από την αντίληψη