7η Διάλεξη: Ανήλικοι παραβάτες Αλλοδαποί και εγκληματικότητα Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μαρία Σμυρνάκη, Ψυχολόγος MSc στις Εξαρτήσεις PhD Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη 7η Διάλεξη: Ανήλικοι παραβάτες Αλλοδαποί και εγκληματικότητα

Ανήλικοι παραβάτες Ανήλικοι παραβάτες: εννοούνται σύμφωνα με το ισχύον ελληνικό ποινικό δίκαιο αυτοί που είναι από 7 έως 17 ετών. Όσοι έχουν ηλικία έως το 12ο έτος τους συμπληρωμένο ονομάζονται ΠΑΙΔΙΑ και οι υπόλοιποι ΕΦΗΒΟΙ. Οι ανήλικοι υποβάλλονται σε αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα ή σε ποινικό σωφρονισμό. Οι ανήλικοι αποτελούν συχνά θύματα ορισμένων εγκλημάτων, αλλά παρουσιάζουν και οι ίδιοι παραβατικές συμπεριφορές. Η διαφοροποίηση της αντιμετώπισης του ανηλίκου σε σχέση με τους ενήλικες εγκληματίες, στηρίζεται στο ότι δεν έχει ακόμη κοινωνικοποιηθεί πλήρως και δεν έχει την απόλυτη ευθύνη των πράξεών του.

Ανήλικοι παραβάτες Η προσωπικότητά του βρίσκεται σε μια εξελικτική φάση προς την ενηλικίωσή του και την πλήρη ένταξή του στην κοινωνία. Ο ανήλικος βρίσκεται σε σχέση εξάρτησης από την οικογένειά του και από το κοινωνικό του περιβάλλον. Ακριβώς γι’ αυτό επηρεάζεται σημαντικά από την κατάσταση την οποία βρίσκεται η οικογένειά του και τις εμπειρίες που βιώνει σ’ αυτήν και στο κοινωνικό του περιβάλλον. Η διαφοροποίηση των ανήλικων παραβατών από τους ανηλίκους που δεν είναι παραβάτες οφείλεται συχνά σε διαταραχές του οικογενειακού και του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο ζουν.

Ανήλικοι παραβάτες Η γενική εικόνα του οικογενειακού περιβάλλοντος των παραβατικών ανηλίκων, χαρακτηρίζεται από έλλειψη οικογενειακών συνθηκών σταθερότητας, ασφάλειας, κύρους, πειθαρχίας και της αναγκαίας για την ανάπτυξη στοργής και φροντίδας. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, ένα υψηλό ποσοστό νέων με παραβατική σεξουαλική δραστηριότητα, είχε αδιάφορες (ως προς την αγωγή τους) μητέρες. Οι υπερπροστατευτικές μητέρες μεγαλώνουν ένα υψηλό ποσοστό γιων με παραβατικότητα βίαιης μορφής (κατά της ζωής και σωματικής ακεραιότητας).

Ανήλικοι παραβάτες Bennet (1959): στα παραβατικά παιδιά παρατηρούνται συνήθως οι παρακάτω συνθήκες: Διακεκομμένες σχέσεις πατέρα-παιδιού. Διακεκομμένες σχέσεις μητέρας-παιδιού. Ασταθή νοικοκυριά, συχνές μετακομίσεις (όταν γίνονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού, επηρεάζουν όλη τη διαδικασία της προσαρμογής και της κοινωνικοποίησής του). Ο χωρισμός των γονέων. Η ζωή σε θετή οικογένεια. Οι πολυπληθείς οικογένειες. Διαταραγμένες σχέσεις πατέρα-μητέρας. Πατέρας ή μητέρα με ηθικά ασταθή ή αντικοινωνική προσωπικότητα. Ασυνεπείς τρόποι επιβολής πειθαρχίας στα παιδιά.

Ανήλικοι παραβάτες Τα εγκλήματα που διαπράττουν ανήλικοι δράστες διαφέρουν ως προς το είδος, την αιτία, τον τρόπο διάπραξής τους από αυτά των ενηλίκων, επειδή σχετίζονται με την προσωπική τους ανάπτυξη και συχνά απορρέουν από καταστάσεις σύγκρουσης της ηλικίας τους. Ενδεικτικά, το ποσοστό συμμετοχής των ανηλίκων στη γενική εγκληματικότητα σύμφωνα με στοιχεία του έτους 1996, το 6% περίπου των ατόμων αναλογούσε σε παιδιά και εφήβους ηλικίας 7-17 ετών, και το 9,33% σε νέους ηλικίας 18-20 ετών. Ο μεγαλύτερος αριθμός αυτών των αδικημάτων αφορά αδικήματα που σχετίζονται με την τροχαία κίνηση και ακολουθούν αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας.

Ανήλικοι παραβάτες Προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε τα αίτια της παραβατικότητας των ανηλίκων χρειάζεται να λάβουμε υπόψη μας ότι μεγάλο μέρος αυτής έχει παροδικό και επεισοδιακό χαρακτήρα και σχετίζεται με τη διαδικασία ωρίμανσης και μετάβασης στην ενηλικίωση, παρά με μια σοβαρή ένδειξη ότι αποτελεί την αφετηρία μιας εγκληματικής σταδιοδρομίας. Κάποιοι ανήλικοι έρχονται σε σύγκρουση με το νόμο, γιατί μπορεί να αγνοούν ότι η συγκεκριμένη ενέργεια απαγορεύεται ή γιατί θέλουν να ενοχλήσουν τους γονείς τους, να προκαλέσουν την προσοχή για κάποιο λόγο, να επικοινωνήσουν ή να «καθιερωθούν» στην ομάδα συνομηλίκων κ.α.

Ανήλικοι παραβάτες Εξελικτική πορεία αντικοινωνικής/παραβατικής συμπεριφοράς: Πρώιμη έναρξη από την προσχολική ηλικία: πιο σοβαρή, συνήθως επιμένει μέσα στο χρόνο και εξελίσσεται κατά την εφηβεία και την ενηλικίωση σε σοβαρά προβλήματα προσαρμογής και αντικοινωνική συμπεριφορά. Όψιμη έναρξη, εκδηλώνεται στα χρόνια της εφηβείας και συνήθως υποχωρεί με το πέρας αυτής (Frick, 2006).

Ανήλικοι παραβάτες Ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει την παραβατικότητα των ανηλίκων είναι η οικογένεια. H διατήρηση του θεσμού της οικογένειας και της γειτονιάς, το ενδιαφέρον των γονέων και η ουσιαστική σχέση και επικοινωνία με τα παιδιά τους μπορούν να εξισορροπήσουν τα εξωτερικά ερεθίσματα τα οποία τείνουν να αλλοιώσουν την κοινωνία μας και να προστατέψουν τους νέους από αρνητικές επιδράσεις. Σε πολλές έρευνες αποδεικνύεται ότι οι αδιάφοροι γονείς, εκείνοι π.χ. που δεν ξέρουν και δεν ενδιαφέρονται για το που είναι τα παιδιά, με ποιους είναι και τι κάνουν, βρίσκονται πολύ συχνά γονείς παιδιών με παραβατική συμπεριφορά.

Ανήλικοι παραβάτες Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους αντικοινωνικές συμπεριφορές ανηλίκων με περισσότερο συλλογικές και οργανωμένες μορφές. Οι περιθωριακές ομάδες ανηλίκων συχνά προβαίνουν σε αντικοινωνικές ενέργειες ως μέσο αντίδρασης στις δυσκολίες προσαρμογής και επικοινωνίας. Επιπλέον, προκύπτουν λόγω της ανάγκης των παιδιών και των εφήβων να ανήκουν κάπου. Και αν δεν καταφέρουν να βρουν τη θέση τους στη ζωή με ένα θετικό τρόπο, θα διεκδικήσουν τη θέση τους στη ζωή με έναν αρνητικό τρόπο (π.χ. Fight Club). Σημαντική ευθύνη για την ένταξη των ανηλίκων έχουν οι ενήλικες, γονείς και εκπαιδευτικοί.

Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Ένα σημαντικό ζήτημα στην αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων είναι τα μέτρα που χρειάζονται να λαμβάνονται για αυτούς. Πολύ σημαντικό ρόλο στα μέτρα που θα ληφθούν διαδραματίζουν τα αίτια που προκαλούν κάθε φορά τη συγκεκριμένη παραβατική συμπεριφορά. Άλλοτε είναι καταλληλότερες οι συμβουλές, η ενημέρωση των γονέων, η απλή επίπληξη και σε άλλες είναι αναπόφευκτα βαρύτερα μέτρα, όπως η επιβολή αναμορφωτικών/θεραπευτικών μέτρων ή ο ποινικός σωφρονισμός.

Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Κατά κανόνα στην Ελλάδα όλοι οι ανήλικοι εγκληματίες, υποβάλλονται σε αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα ασφαλείας, επειδή εκτιμάται ότι η παραβατικότητα των δραστών αυτών, που δεν έχουν ωριμάσει ακόμα βιολογικά και ψυχοπνευματικά, δεν οφείλεται ασφαλώς στην ενσυνείδητη ροπή τους προς το έγκλημα, αλλά αποτελεί έκφραση των αρνητικών οικογενειακών και κοινωνικών συνθηκών, που πλαισιώνουν τη ζωή τους. Είναι συνεπώς δικαιολογημένη η αντιμετώπιση της εγκληματικής δράσης τους με αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα.

Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας Τα θεραπευτικά μέτρα λαμβάνονται όταν η κατάστασή τους απαιτεί την ιδιαίτερη θεραπευτική τους μεταχείριση, όταν π.χ. οι ανήλικοι πάσχουν από κάποια ψυχική ασθένεια, είναι εξαρτημένοι ή εμφανίζουν καθυστέρηση στην πνευματική τους ανάπτυξη. Τα αναμορφωτικά μέτρα αποτελούν τον κανόνα στη σωφρονιστική μεταχείριση των ανηλίκων εγκληματιών και έχουν αναπληρωματικό χαρακτήρα έναντι της ποινής.

Επιμελητής ανηλίκων Οι ειδικές ανάγκες που δημιουργούνται για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων απαιτούν εξειδικευμένες παρεμβάσεις από ειδικευμένο προσωπικό σε όλα τα στάδια της εφαρμογής των ποινικών κυρώσεων σε βάρος ανηλίκων. Έτσι ιδρύθηκαν τα Δικαστήρια Ανηλίκων και σχεδόν ταυτόχρονα εμφανίζεται σε διεθνή κλίμακα και ο θεσμός του Επιμελητή Ανηλίκων. Καθήκοντα Επιμελητή Ανηλίκων: η διενέργεια της κοινωνικής έρευνας, η άσκηση του κυριότερου αναμορφωτικού μέτρου της επιμέλειας και η επιτήρηση στα πλαίσια της προστατευτικής επίβλεψης. Γενικότερα φέρνει το μεγαλύτερο βάρος στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας ανηλίκων, τόσο στην πρόληψη, όσο και στην καταστολή της.

Επιμελητής ανηλίκων Ο Επιμελητής Ανηλίκων ασχολείται με την ανθρώπινη συμπεριφορά και τις ανθρώπινες σχέσεις, χρησιμοποιώντας τις βασικές αρχές της ψυχολογίας. Συνεργάζεται με όλες τις συναρμόδιες αρχές (Αστυνομία, Δικαστήρια κ.λ.π) με στόχο την αντιμετώπιση και τη θεραπεία της εγκληματικότητας των ανηλίκων. Η εργασία του διακρίνεται σε δύο στάδια στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους: το διαγνωστικό, που αποβλέπει στην διερεύνηση της προσωπικότητας και των συνθηκών διαβίωσης (οικογενειακών, κοινωνικών κ.α.) και το αναμορφωτικό, που αποβλέπει στην υποβοήθηση επίλυσης των προβλημάτων, στην ένταξη του ανηλίκου κ.α.

Δικαστήρια ανηλίκων Κύριος συντελεστής και φορέας της σωφρονιστικής μεταχείρισης των νεαρών παραβατών είναι τα Δικαστήρια Ανηλίκων με άμεσο συνεργάτη την Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων. Άλλοι βοηθητικοί παράγοντες είναι οι Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων, τα Αναμορφωτικά (ιδρύματα αγωγής) και τα Σωφρονιστικά Καταστήματα. Η αντιμετώπιση της νεανικής παραβατικότητας πραγματοποιείται είτε σε ιδρύματα με εσωτερική υποχρεωτική διαβίωση των ανηλίκων, είτε εξωιδρυματικά με παρακολούθηση και επιμέλεια της διαβίωσής τους με απώτερο στόχο την προστασία τους από την περαιτέρω παραβατική τους επιβάρυνση.

Δικαστήρια ανηλίκων Στην αρμοδιότητα των Δικαστηρίων Ανηλίκων ανήκουν κυρίως οι υποθέσεις των νεαρών ατόμων, παιδιών 7- 12 και εφήβων 13-17 χρόνων που παραβιάζουν μια ποινική διάταξη. Επίσης, εκείνων που εμφανίζουν παραβατική συμπεριφορά με τη μορφή αντικοινωνικών εκδηλώσεων χωρίς την τέλεση «αδικήματος», όπως το καθορίζει ο νόμος ή βρίσκονται στο λεγόμενο «ηθικό κίνδυνο».

Αλλοδαποί και εγληματικότητα Το φαινόμενο της μετανάστευσης έχει γίνει ιδιαίτερα οξύ τα τελευταία χρόνια. Υπάρχει συνεχής αύξηση παγκοσμίως του αριθμού των μεταναστών και ταυτόχρονα αύξηση του αριθμού των «λαθρομεταναστών» σε σχέση με τους νόμιμα μεταναστεύοντες. Αυτό οφείλεται στις ολοένα και πιο έντονες οικονομικές ανισότητες και στην αύξηση του αριθμού των φτωχών σε συνδυασμό με τους ολοένα και πιο αυστηρούς περιορισμούς που επιβάλλονται στις χώρες υποδοχής για την είσοδο και νομιμοποίηση των μεταναστών.

Αλλοδαποί και εγληματικότητα Η ξαφνική εμφάνιση του φαινόμενου, δημιούργησε σημαντικά προβλήματα και συγκρούσεις στην ελληνική κοινωνία, μέσα στην οποία οι δυσκολίες προσαρμογής και ένταξης των μεταναστών, σε συνδυασμό με την επιφυλακτικότητα απέναντι στους «ξένους», καλλιεργήθηκε η εντύπωση ότι οι αλλοδαποί εκδηλώνουν αυξημένη εγκληματικότητα. Η εικόνα αυτή μάλιστα αρκετά συχνά προβλήθηκε από τα ΜΜΕ, συμβάλλοντας περαιτέρω στη δημιουργία αρνητικής εικόνας των μεταναστών σε σχέση με την εγκληματικότητα.

Αλλοδαποί και εγληματικότητα Οι αλλοδαποί δεν παρουσιάζουν γενικά αυξημένη εγκληματικότητα με βάση τα στατιστικά στοιχεία που τηρούνται. Παρουσιάζουν μόνο αυξημένα ποσοστά συμμετοχής σε ορισμένες κατηγορίες εγκλημάτων, όπως πλαστογραφίες, επαιτεία, λαθρεμπόριο κ.α. Η καταγγελία, η ενοχοποίηση, η παραπομπή σε δίκη και η καταδίκη ενός αλλοδαπού είναι πιο πιθανή/συνηθισμένη. Οι αλλοδαποί που βρίσκονται σε καθεστώς μη νόμιμης παραμονής στη χώρα, εξαιτίας της περιθωριοποίησής τους είναι πιο πιθανόν να βιώσουν θυματοποίηση. Ωστόσο, η περιθωριοποίηση είναι μια παράμετρος που μπορεί να συμβάλλει μετέπειτα στην παραπτωματική συμπεριφορά.