H Xρήση Λεξικού Χατζηνικολάου Σοφία

H Xρήση Λεξικού Σύμφωνα με σύγχρονα πορίσματα για τη διδασκαλία του λεξιλογίου της μητρικής γλώσσας, η χρήση του λεξικού στη σχολική τάξη κατά το γλωσσικό μάθημα ή και τα άλλα μαθήματα είναι απαραίτητη, αλλά η συνειδητή ικανότητα των μαθητών στη χρήση του δεν είναι δεδομένη και απαιτείται εξάσκηση στον τρόπο χρήσης του.

ΣΕΝΑΡΙΟ Δεδομένα: Βαθμίδα: Δ΄, Ε΄ και Στ΄ τάξη Δημοτικού Σχολείου Μάθημα: Νεοελληνική Γλώσσα Υπάρχουσα κατάσταση – πρόβλημα: Ο δάσκαλος καλεί τους μαθητές να χρησιμοποιήσουν το λεξικό χωρίς να τους έχει εξασκήσει στον τρόπο χρήσης του και χωρίς να τους έχει εξηγήσει τη δομή και τα υποκεφάλαιά του. Αναφέρετε ενδεικτικά γενικές αρχές χρήσης του λεξικού στη τάξη και το σπίτι και τρόπους αξιοποίησής του κατά τη διδασκαλία μορφοσυντακτικών φαινομένων της ελληνικής γλώσσας.

Πρόταση διδασκαλίας με αξιοποίηση του λεξικού στην τάξη Προτείνω να χρησιμοποιήσουμε τα Λεξικά μέσα στην τάξη. Να υπάρχουν πάνω στο θρανίο του μαθητή την ώρα του μαθήματος. Να αξιοποιηθούν διδακτικώς μέσα από πολλαπλές προσεγγίσεις:

(α) Εννοιολογική προσέγγιση . Δεν υπάρχει πιο ελκυστικό εγχείρημα αλλά και πιο δύσκολη πνευματική δοκιμασία από το να δώσεις τον ορισμό μιας λέξης. Πώς όμως μπορεί να αξιοποιηθεί η διαδικασία του ορισμού μέσα στην τάξη; Φαντασθείτε π.χ. έναν δάσκαλο που ρωτάει τα παιδιά στην τάξη τι είναι «βαλίτσα» και πώς μπορούμε να ορίσουμε τη σημασία αυτής της λέξης.

ΒΑΛΙΤΣΑ Πιθανός ορισμός ενός παιδιού: «βαλίτσα είναι μια τσάντα που βάζουμε μέσα ρούχα και διάφορα αντικείμενα για να πάμε ταξίδι».

Σωστό είναι αυτό. Για να το δούμε όμως καλύτερα. Τι θα πει τσάντα; Είναι η τσάντα που κρατάει η μητέρα μας ή αυτή που πάμε να ψωνίσουμε; Ας βρούμε μια καλύτερη λέξη: Σάκος για ταξίδι, δηλαδή ταξιδιωτικός σάκος. Μιλάμε για πράγματα, για ρούχα κ.λπ., Πιο γενικό τρόπο να το πεις: Ατομικά είδη. Και όλα αυτά τι τα κάνουμε με τον ταξιδιωτικό σάκο; Τα μεταφέρουμε. Άρα: «βαλίτσα είναι ένας ταξιδιωτικός σάκος για τη μεταφορά ατομικών ειδών». Βλέπουμε δηλαδή ότι δάσκαλος και παιδί λένε το ίδιο πράγμα, αλλά βάζουμε το παιδί να σκεφτεί μέσα από έννοιες πιο γενικές, πιο περιεκτικές, πιο δηλωτικές. Και έτσι οικοδομείται σιγά-σιγά ο ορισμός, αυτή η δύσκολη κατεξοχήν πνευματική διεργασία στη γλώσσα μας.

Περαιτέρω, αν ένα λεξικό δίνει και άλλες πληροφορίες, όπως προκειμένου πάλι για τη σημασία «βαλίτσα», ότι είναι ένας ταξιδιωτικός σάκος που έχει παραλληλόγραμμο συνήθως σχήμα, που έχει σκληρά τοιχώματα, που έχει λαβή κ.ά. Αυτά μπορούν να προστεθούν. Αλλά αυτά είναι λεπτομερή στοιχεία. Τα βασικά στοιχεία είναι τα πρώτα. Αυτό που προέχει είναι να μάθει το παιδί πώς να δουλεύει με ορισμούς. Πώς μπορεί να το κάνει αυτό; Ζήτησε από τους μαθητές να ορίσουν μια λέξη. Μετά βάλε τους να διαβάσουν τον ορισμό που δίνει το λεξικό. Και συζήτησε μαζί τους. Γιατί το αναφέρουν έτσι; Άλλαξε αυτή τη λέξη, βάλε κάτι γενικότερο. Αυτή η διαδικασία διδασκαλίας του ορισμού μπορεί να γίνει μέσα από το λεξικό.

(β) Σημασιολογική προσέγγιση Το ρήμα «παίζω», που όλοι σας το χρησιμοποιείτε συνεχώς, πόσες σημασίες έχει;

Ένα παιδί θα πει τρεις, άλλο δύο, άλλο πέντε Ένα παιδί θα πει τρεις, άλλο δύο, άλλο πέντε. To λεξικό έχει 16 σημασίες! Ποιες είναι αυτές; Διαβάζουν τις σημασίες. «Μα αυτό δεν είναι σημασία, είναι πως χρησιμοποιούμε τη λέξη», θα παρατηρήσει ένα παιδί. Δίνεται τότε η ευκαιρία να επισημάνεις, ξεκινώντας από τον Βιτγκενστάιν, τι θα πει σημασία. Σημασία είναι η χρήση των λέξεων. Η χρήση ρυθμίζει τη σημασία: Η συγκεκριμένη λέξη έχει αυτές τις 16 σημασίες! Παράλληλα, αποκαλύπτεις στο παιδί τον κόσμο της γλώσσας. Καταλαβαίνει το παιδί, στην πράξη, τι θα πει οικονομία στη γλώσσα: ότι χρησιμοποιεί μία λέξη, για να πει πολλά πράγματα. Αν η γλώσσα δεν ήταν έτσι, τότε θα χρειάζονταν χιλιάδες, εκατομμύρια λέξεις, για να δηλώσουμε όλες τις σημασίες, για να επικοινωνήσουμε

Πρόκειται μάλιστα για σημασίες οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους, συνιστούν σημασιολογικές οικογένειες, με παρόμοια, τροποποιημένη ή αντίθετη σημασία, με ομοιότητες ή διαφορές, γι’ αυτό μπορεί και να τις μαθαίνει και να τις ανακαλεί στη μνήμη του, να τις θυμάται. Μαθαίνουμε, λοιπόν, παίζοντας. Θα άξιζε κανείς να πει ότι μία από τις λέξεις που εμφανίζονται πολύ νωρίς στην ελληνική γλώσσα είναι το ρήμα παίζω, αλλά με άλλη σημασία. Η πρώτη επιγραφή που έχουμε, η επιγραφή τού Διπύλου (η πρώτη ελληνική επιγραφή, του 8ου αιώνα) αναφέρει: «ὅς νυν ὀρχηστῶν πάντων ἀταλώτατα παίζει», όπου το «παίζει» για τους ορχηστές, τους «χορευτές», δεν σημαίνει «παίζει» αλλά «χορεύει». Η αρχική σημασία του παιδιού που χοροπηδάει, είναι η πρώτη σημασία. Μετά προχωρεί και στις άλλες σημασίες: παιδί-παιδεύω-παιδεία-παιδιά-παίζω, ένα σύνολο σημασιών-λέξεων που ο δάσκαλος μπορεί εύκολα να αξιοποιεί, αποκαλύπτοντας στους μαθητές τον κόσμο της γλώσσας.

(γ) Συνταγματική προσέγγιση (η λέξη μέσα στη φράση): Ανοίγουμε το λεξικό και πηγαίνουμε πάλι στο λήμμα παίζω και βλέπουμε τι φράσεις έχουμε με το παίζω.

Διαβάζουμε τις φράσεις και ακούνε τα παιδιά: Διαβάζουμε τις φράσεις και ακούνε τα παιδιά: «παίζω το παιχνίδι κάποιου», «παίζω άσχημο παιχνίδι», «παίζω σκοτεινά, βρώμικα, ύποπτα παιχνίδια εις βάρος κάποιου», «παίζω κάτι στα δάχτυλα», «παίζουμε τις κουμπάρες;», «παίζουμε την κολοκυθιά», «παίζω με τις λέξεις», «παίζω με τα λόγια», «παίζω όπως η γάτα με το ποντίκι», «παίζω με τα νεύρα κάποιου», «παίζω με τον πόνο κάποιου», «παίζω με τη φωτιά», «παίζω εν ου παικτοίς». Εδώ αρχίζει να ανεβαίνει το επίπεδο και πρέπει το παιδί να καταλάβει ότι υπάρχουν επίπεδα επικοινωνίας. Και σ’ ένα επίπεδο υψηλότερο μπορεί να χρησιμοποιήσει τέτοιες φράσεις. Και παρακάτω ακόμη θα ακούσει και το «παιδία παίζει».

«Παίζω ρόλο», «παίζω θέατρο», «παίξε γέλασε», «όχι παίζουμε» κ.λπ. Η φράση, δηλαδή η συνδυαστικότητα των λέξεων, η συνταγματική σχέση, είναι η κύρια σχέση των λέξεων της γλώσσας, εκεί που οι λέξεις συνδέονται μεταξύ τους, γιατί δεν υπάρχει γλώσσα με μια λέξη ή με μεμονωμένη λέξη, αλλά με σύνολο λέξεων που έχουν συντακτική και γραμματική δομή, αυτά που τα δένει. Όλα αυτά τα δείχνουμε μέσα από τη φράση, να καταλάβει το παιδί ότι δεν είναι η λέξη μόνη της αλλά συνδυασμένη και ότι δηλώνει πράγματα στη γλώσσα. Και κάθε στοιχείο στη γλώσσα έχει πολλές φράσεις, φραστικές σημασίες. Και με βάση αυτά διδάσκετε μ’ έναν τρόπο ζωντανό και ελκυστικό, που θα τον ανακαλύπτει το ίδιο το παιδί, ψάχνοντας το όποιο λεξικό. Θα το βρίσκει, θα το χαίρεται, θα το επισημαίνει και θα το μαθαίνει.

Το βιβλίο «Ελληνική Γλώσσα», που έχει ως ξεκίνημα όλες τις φράσεις, πράγμα χρήσιμο, αλλά άλλο αυτός ο καταιγισμός ο οποίος απωθεί και άλλο να τα βρίσκει το παιδί (να βρει μια φράση, να θυμηθεί μια άλλη). Έτσι ένα λεξικό μπορεί να βοηθήσει. Σήμερα στην εκπαίδευση μιλάμε για την περίφημη διαθεματική προσέγγιση. Πώς δηλαδή το παιδί θα δει κάτι σε διαφόρους χώρους, σε διάφορα γνωστικά πεδία, ώστε να ξέρει ότι η γνώση είναι ενιαία και δεν χωρίζεται σε ιστορία, σε φυσική, σε χημεία, σε βιολογία κ.λπ. Πάλι με το λεξικό, μ’ έναν απλό τρόπο μπορείς να τα δείξεις όλα αυτά

Ενθαρρύννετε το παιδί να ανοίξει ένα λεξικό στο λήμμα «δύναμη» . Ενθαρρύννετε το παιδί να ανοίξει ένα λεξικό στο λήμμα «δύναμη». Το ανοίγει και βλέπει εκεί, ότι πέρα από όσα λέμε για τη σημασία της λέξης, θα δει και στην Ιστορία π.χ. τις Μεγάλες Δυνάμεις, ποιες είναι οι Μεγάλες Δυνάμεις κ.λπ., θα δει πώς χρησιμοποιείται ο όρος στα Μαθηματικά π.χ. λέμε «δύναμη του αριθμού α», ορίζουμε τι θα πει αυτό κ.λπ., στη Φυσική πάλι κατεξοχήν μιλάμε για δυνάμεις π.χ. ηλεκτρομαγνητική δύναμη κ.λπ. Με όλα αυτά βλέπουμε πως συνδέονται κάποια πράγματα, πως η γλώσσα τα εκφράζει όλα, αυτή δηλαδή τη διαθεματική προσέγγιση η οποία δεν μπορεί να είναι θεωρία αλλά πρέπει να είναι πράξη και να φαίνεται μέσα από θέματα της γλώσσας.

Τα συνώνυμα. Η πολυτέλεια της ανθρώπινης σκέψης, η φινέτσα και η λεπτότητα είναι τα συνώνυμα. Τη λέξη «δύναμη», πώς αλλιώς το λέμε;

«ισχύς». Τι άλλο; «ρώμη» «ισχύς».. Τι άλλο; «ρώμη». Είναι το ίδιο η «ρώμη» με τη «δύναμη»; Η λέξη «ρώμη» είναι η σωματική δύναμη. Η λέξη «ισχύς», το «εξουσία» είναι το ίδιο με την «ρώμη»; Όχι. Το «ψυχικό σθένος» είναι το ίδιο; Πού διαφέρει; Πώς χρησιμοποιείται; Το λεπτό, επικοινωνιακό στοιχείο της γλώσσας το ανακαλύπτουμε μέσα από ένα λεξικό, όλα αυτά τα πράγματα αντιμετωπίζονται από όλα τα λεξικά με το δικό τους τρόπο. Έγινε μια προσπάθεια να τα αναδείξουμε ανάγλυφα, να τα συνδέσουμε και να τα συστηματοποιήσουμε καλύτερα για τη διδακτική πράξη.

(δ) Δομική προσέγγιση: το λήμμα «ουρανός». Ανοίγουμε το λεξικό και σου δίνει την πληροφορία: «ουρανός», πληθυντικός «ουρανοί» και «ουράνια». Στη γραμματική του σχολείου, στα ουσιαστικά και θα δούμε ότι όπως λέμε ουρανός, ουρανοί και ουράνια, το ίδιο λέμε ο λόγος, οι λόγοι, τα λόγια, ο χρόνος, οι χρόνοι, τα χρόνια και σε μερικές λέξεις υπάρχει διαφορά όπως ο καπνός, οι καπνοί, τα καπνά, ο δεσμός, οι δεσμοί, τα δεσμά. Εκεί, λοιπόν, μπορεί το παιδί πια να βλέπει πώς η δομή, η γραμματική της γλώσσας, είναι μια δυνατότητα για να διαφοροποιήσει ή να μην διαφοροποιήσει σημασιολογικά τις λέξεις. Και βεβαίως άλλο είναι οι ουρανοί κι άλλο τα ουράνια ως προς τη χρήση και το ύφος. Βλέπουμε δηλαδή ότι βγαίνουνε πάρα πολλά πράγματα για τη δομή τής γλώσσας, των λέξεων κ.λπ.

Μιλώντας για δομή, παράγωγα, παροτρύνουμε στο μαθητή να ανοίξει το λεξικό, να βρει, να σημειώσει και να γράψει τα παράγωγα και τα σύνθετα της λέξης «ουρανός». Θα ανοίξει λοιπόν το όποιο λεξικό και θα βρει το «ουρανός», το «ουράνιο τόξο», το «ουράνιος», το «ουρανίσκος» και θα καταλάβει γιατί λέγεται «ουρανίσκος», το «ουρανοκατέβατος», το «ουρανοξύστης», το «ουρανομήκης» κ.λπ. Έτσι, θα αρχίσει να καταλαβαίνει ότι η γλώσσα είναι ένα σύστημα το οποίο παράγει, συνθέτει και δημιουργεί. Κι αν ο δάσκαλος θέλει το λήμμα «ουρανός» να το κάνει δεύτερο συνθετικό, θα βρει το «επουράνιος», το «υπερουράνιος» κ.ο.κ. Σ’ αυτό το μικρό λεξικό δεν μπορούμε να βρούμε όλες τις λέξεις, γι’ αυτό καλό είναι να ανοίξουμε κι ένα μεγάλο λεξικό με πολλές περισσότερες λέξεις.

Σ’ ένα λεξικό ολόκληρης της Ελληνικής, στο Δημητράκο, θα βρει αρχαίες και μεσαιωνικές και νεότερες λέξεις. Το ίδιο και στον «Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα» που θα βρει ολόκληρης της γλώσσας. Να, λοιπόν, πώς μπορεί το παιδί από μόνο του να ανακαλύπτει, να επισημαίνει και να συνειδητοποιεί τα συστήματα τής γλώσσας μέσα από το λεξικό σύστημα. Και εκεί επάνω μπορείς να κάνεις και μια άλλη προσέγγιση, μια διαγλωσσική προσέγγιση. Φέρε παιδί μου εδώ ένα ξένο λεξικό, τής Αγγλικής (π.χ. Webster, Oxford κ.λπ.) και άνοιξε στη λέξη «ουρανός». Εκεί θα διαπιστώσει ότι έχουμε το “uranus” και το “urania” και το “uranian” και παρακάτω το “uranium” και το “uranic” (και μάλιστα το “uranic 1” και το “uranic 2”). Το “uranic 1” έχει να κάνει με το «ουράνιο».

Διότι η γλώσσα μπορεί να τα διακρίνει αυτά Διότι η γλώσσα μπορεί να τα διακρίνει αυτά. Από το «ουράνιο» το επίθετο είναι «ουρανιακός», ενώ από το «ουρανός» το επίθετο είναι «ουρανικός». Γι’ αυτό οι ξένοι φτιάχνουν το uranic1 και το uranic2, χωρίζοντάς τα με νούμερα. Μπορούμε ακόμη να δούμε το “uraninite”, “uranyl”, “uranography”, “uranology”, “uranometry” κ.ά. Και με όλα αυτά θα αρχίσει να καταλαβαίνει ο μαθητής τι πέρασε από την Ελληνική στις άλλες γλώσσες. Και πηγαίνοντας και σ’ ένα γαλλικό λεξικό (π.χ. του Robert) και γνωρίζοντας και το ελληνικό και το αγγλικό, θα δει ότι το γαλλικό έχει τις ίδιες λέξεις περίπου με τα άλλα δύο, αλλά οι Γάλλοι έφτιαξαν και το “uranifere”, το “uranoplastic”, το “uranoscope” καθώς και πολλές άλλες λέξεις, όλες από τα Ελληνικά.

Και άλλες λέξεις, όλες από τα ελληνικά, όπως και η σύγκριση, πώς είναι ο ουρανός, πώς είναι το ουράνιο, τι δίνει, κ.λπ., μέσα από τη χρήση ενός απλού λεξικού, πάνω στο γραφείο τού παιδιού, από έναν καταρτισμένο και ευαισθητοποιημένο δάσκαλο.

Σας ευχαριστώ…