Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Τυπολογία Καθεστώτων: Απολυταρχικά καθεστώτα Διδάσκων: Μάνος Τσατσάνης

Τα απολυταρχικά καθεστώτα Στην ιστορία των πολιτικών καθεστώτων, το δημοκρατικό πολίτευμα αποτελεί μικρή μειοψηφία Οι κυρίαρχες μορφές πολιτικής οργάνωσης στην ανθρώπινη ιστορία υπήρξαν φυλαρχίες, μοναρχίες, αυτοκρατορίες, δικτατορίες, και λοιπά μη δημοκρατικά καθεστώτα Ακόμη και σήμερα σχεδόν ο μισός πληθυσμός του πλανήτη ζει σε χώρες με πλήρως ανελεύθερα καθεστώτα

Ολοκληρωτικά καθεστώτα Μία δημοφιλής διάκριση υπήρξε μεταξύ απολυταρχισμών (ή αυταρχισμών) και ολοκληρωτισμών Στόχος ο απόλυτος έλεγχος της κοινωνίας Παρέμβαση στην ιδιωτική σφαίρα και σκέψη Έντονα ιδεολογικά χαρακτηριστικά - η νομιμοποίηση είναι στόχος Στήριξη σε συλλογικό μηχανισμό (π.χ. πολιτικό κόμμα)

Εξουσία και νομιμοποίηση Η έννοια της εξουσίας συναπαρτίζεται από δύο βασικά στοιχεία: Δυνατότητα διαμόρφωσης συμπεριφοράς μέσω της απειλής βίας Ιδεολογία που προσπαθεί να θεμελιώσει το δικαίωμα του εξουσιαστή πάνω σε αντιλήψεις με κοινωνική αναφορά Νομιμοποιημένη εξουσία υπάρχει όταν η ιδεολογία που επικαλείται ο φορέας της εξουσίας ταυτίζεται με ευρύτατα αποδεκτές αντιλήψεις και αξίες

Απολυταρχικά καθεστώτα Η ηγεσία είναι υπεράνω του νόμου/διαμορφώ́νει τον νόμο κατά το δοκούν Έλεγχος των βασικών εργαλείων καταστολής και πληροφόρησης (στρατός, δυνάμεις ασφαλείας, μέσα ενημέρωσης) Κλειστή διαχείριση εξουσίας (ομάδα, φυλή, συγγενείς, κόμμα) Ιδεολογικές, παραδοσιακές κλπ. επικλήσεις για τη νομιμοποίηση της εξουσίας τους, αλλά η επιβίωση των καθεστώτων βασίζεται πρωτίστως στον εξαναγκασμό και την υλική εξαγορά στήριξης (στρατός/πελατειακά δίκτυα) Χαμηλά επίπεδα νομιμοποίησης και πολιτικής κινητοποίησης

Τύποι απολυταρχικών καθεστώτων Δεσποτικά/Νεοπατριμονιαλιστικά Μοναρχίες Μονοκομματικές δικτατορίες Στρατιωτικές δικτατορίες Θεοκρατίες Στην πράξη τα καθεστώτα συνδυάζουν στοιχεία από αυτούς τους ιδεότυπους ή/και μεταβαίνουν από τον ένα σε άλλο τύπο χώρις να έχουν αλλάξει απαραίτητα τα πρόσωπα στην ηγεσία

Γιατί υπάρχουν ακόμη απολυταρχικά καθεστώτα; Εξαναγκασμός και επιτήρηση Υπανάπτυξη και ανισότητα Η παγίδα των φυσικών πόρων Ατροφική κοινωνία πολιτών Πολιτική κουλτούρα Διεθνείς παράγοντες Προσεταιρισμός Λατρεία της προσωπικότητας

Εξαναγκασμός, αποκλεισμός και επιτήρηση Φυλακίσεις αντιφρονούντων Αστυνομικό κράτος Εξόντωση ή απέλαση αντιπολίτευσης Εμπόδια στην επικοινωνία με τον έξω κόσμο

Υπανάπτυξη και ανισότητα Οι φτωχές και υπανάπτυκτες χώρες τείνουν να έχουν υψηλούς δείκτες ανισότητας Οι κατέχοντες έχουν ισχυρό κίνητρο να μονοπωλήσουν την πολιτική εξουσία προκειμένου να αποτρέψουν ριζική ανακατανομή πλούτου Barrigton Moore: «χωρίς μεσαία τάξη, δεν υπάρχει δημοκρατία»

Η παγίδα των φυσικών πόρων (resource trap) Παράδοξο: πολλές χώρες με πλούσιο υπέδαφος (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, διαμάντια) τείνουν να έχουν μη δημοκρατικά ή υβριδικά καθεστώτα (π.χ. μοναρχίες του κόλπου, Ιράν, χώρες της υποσαχάριας Αφρικής, Ρωσία, Βενεζουέλα, κλπ.) Αν και φέρνουν πλούτο, οι πόροι δημιουργούν αντικίνητρα στον εκσυγχρονισμό της οικονομίας και την ανάπτυξη Απουσία φορολόγησης, μείωση απαιτήσεων για εκδημοκρατισμό/άνοιγμα του πολιτικού συστήματος Αντιστάθμισμα φορολόγησης με εκπροσώπηση

Ατροφική κοινωνία των πολιτών Πολλά απολυταρχικά καθεστώτα χαρακτηρίζονται από απουσία ενδιάμεσων θεσμών μεταξύ κράτους και πολιτών (κοινωνία πολιτών) Αυτό οδηγεί είτε σε κοινωνική απάθεια και χαμηλά επίπεδα κοινωνικής εμπιστοσύνης (κοινωνικό κεφάλαιο) είτε σε πόλωση μέσω του στόχου κατάληψης του κράτους ως τη μοναδική μορφή πολιτικής οργάνωσης Εναλλακτικά, η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών μπορεί να λάβει αντιδημοκρατικά χαρακτηριστικά (π.χ. φονταμενταλιστικές Ισλαμικές οργανώσεις στη Μέση Ανατολή)

Πολιτική κουλτούρα Σε αρκετά μέρη του κόσμου, οι κυρίαρχες αξίες δίνουν έμφαση στις ιεραρχικές δομές και την ένταξη/υπακοή στην κοινότητα έναντι της ατομικότητας και της ελευθερίας Παραδοσιακή νομιμοποίηση της εξουσίας Παραδείγματα: Ισλαμική κουλτούρα και δημοκρατία (σαρία), Κομφουκιανισμός και ασιατικές αξίες (κομφορμισμός, έμφαση στην συναίνεση και την κοινωνική αρμονία, σεβασμός στις κοινωνικές ιεραρχίες)

Διεθνείς παράγοντες/Κληρονομιά της αποικιοκρατίας Στήριξη μη δημοκρατικών καθεστώτων από τρίτες χώρες (π.χ. ΗΠΑ και Σαουδική Αραβία, Συρία και Ρωσία, Κίνα και Κονγκό ή Βόρεια Κορέα, κλπ.) Σε άλλες περιπτώσεις, η κληρονομιά της αποιοκιοκρατίας (π.χ. σύνορα νέων κρατών που αντιστοιχούν στα παλιά σύνορα αποικιοκρατικής διοίκησης, βλ. συμφωνία Sykes-Picot) έχει ενσωματώσει ανταγωνιστικές εθνοτικές ομάδες στο ίδιο κράτος, που αδυνατούν να συνυπάρξουν δημοκρατικά και ειρηνικά

Προσεταιρισμός Πελατειακά δίκτυα: Υλική εξαγορά υποστήριξης (κρατικά συμβόλαια, θέσεις εργασίας, θέσεις εξουσίας, υψηλοί μισθοί, κλπ.) – Δημιουργία προσοδοθηρικού κράτους Κορπορατισμός: επιλεκτική νομιμοποίηση ομάδων συμφερόντων (π.χ. αγρότες, φοιτητές, θρησκευτικές οργανώσεις) και στήριξή τους από τον κρατικό μηχανισμό, Αποκλεισμός όλων των άλλων

Λατρεία της προσωπικότητας Χαρισματική νομιμοποίηση της εξουσίας Ο έλεγχος των μέσων μαζικής ενημέρωσης και ο αποκλεισμός εισερχόμενων εικόνων, βασικό εργαλείο καλλιέργειας της λατρείας της προσωπικότητας (personality cult)

Δεσποτικά/ Νέοπατριμονιαλιστικά καθεστώτα Απόλυτα προσωποκεντρικά καθεστώτα Ο ηγέτης δεν οφείλει υποταγή σε κανένα θεσμό και κυβερνά μέσω του φόβου και των ανταμοιβών Στελέχωση του κρατικού μηχανισμού από άτομα εμπιστοσύνης (μέλη οικογένειας ή φυλής) Απουσία θεσμοποιημένων μηχανισμών διαδοχής Η εναλλαγή εξουσίας γίνεται σχεδόν πάντα με βίαιο τρόπο (π.χ. πραξικόπημα, εμφύλιος πόλεμος, κλπ.) Πολύ χαμηλό επίπεδο νομιμοποίησης

Νεοπατριμονιαλισμός Shmuel Eisenstadt (1973) Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει καθεστώτα όπου οι επίσημοι θεσμοί του κράτους συνυπάρχουν με μία άτυπη, προσωποκεντρική και πελατειακή οργάνωση της πολιτικής Το αρχετυπικό μοντέλο της πατριμονιαλιστικής εξουσίας ήταν η Αρχαία Αίγυπτος (Βέμπερ) Ολόκληρο το κράτος μπορούσε να λογιστεί ως ένας μεγάλος οίκος εξουσιαζόμενος από τον Φαραώ Όλα τα μέλη της πολιτικής ελίτ είναι ευθέως εξαρτώμενα από τον ηγέτη Η στρατολόγηση και ανέλιξή τους είναι κυρίως αποτέλεσμα της αφοσίωσής τους προς τον ηγέτη Ο ηγέτης-πάτρωνας εγγυάται προστασία και παραχωρεί υλικά αγαθά, υπηρεσίες ή αξιώματα προς πελάτες με αντάλλαγμα τη στήριξη και την αφοσίωσή τους

Περίπτωση: Jean-Bédel Bokassa (ΚΑΔ), 1965-1979 Ηγήθηκε πραξικοπήματος και έριξε το μονοκομματικό καθεστώς το 1965 (5 χρόνια μετά την ανεξαρτησία) Το 1976 αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας με στήριξη της Γαλλίας, η οποία τον απομάκρυνε το 1979 «Κάθε καπρίτσιο του γινόταν πολιτική. Κράτησε 12 διαφορετικά υπουργικά χαρτοφυλάκια και αναμιγνυόταν σε όλα. Οι ανασχηματισμοί ήταν συνεχείς, μέχρι 6 φορές τον χρόνο για να μη γίνουν απειλή οι υπουργοί του…Τους επέτρεπε να πλουτίζουν αλλά όχι όσο αυτός. Ο στρατός απολάμβανε προνομίων γιατί είχε ανάγκη την αφοσίωσή του για την παραμονή στην εξουσία. Γέμισε την προεδρική φρουρά με μέλη της φυλής του (Mbaka), κυρίως από το χωριό του» (Μ. Meredith, The State of Africa, 2005, p. 225-6)

Μοναρχίες Σύγχρονα παραδείγματα: τα κράτη του Περσικού κόλπου Παραδοσιακή νομιμοποίηση της εξουσίας (Βέμπερ) Την εξουσία κατέχει ο μονάρχης και όχι μία πιο αφηρημένη οντότητα (π.χ. το κόμμα) Η διαδικασία διαδοχής είναι θεσμοθετημένη Θεσμοί αντιπροσώπευσης συχνά υπάρχουν αλλά είναι εξαιρετικά αδύναμοι Κάποιες μοναρχίες όπου το παλάτι διατηρεί σημαντικές εξουσίες αποτελούν υβριδικά καθεστώτα (π.χ. Μαρόκο, Ελλάδα μεταπολεμικά) Σύγχρονα παραδείγματα: Οι μοναρχίες του Περσικού κόλπου

Παράδειγμα: Οι μοναρχίες του Περσικού κόλπου Οι προκαπιταλιστικές οικονομικές δομές και ο έντονος φυλετικός χαρακτήρας των περιοχών ευνόησαν παραδοσιακές μορφές νομιμοποίησης (πατριαρχική/θρησκευτική) Η εκάστοτε κυρίαρχη φυλή κέρδιζε την εύνοια των αποικιοκρατών και αναλάμβανε την εξουσία μετά την αποαποικιοποίηση Η ανακάλυψη αποθεμάτων πετρελαίου στον περσικό κόλπο και η απότομη άνοδος της πετρελαϊκής τιμής την περίοδο 1973-74, δημιούργησε το φαινόμενο των προσοδοθηρικών μοναρχιών (rentier monarchies): Απόλυτη οικονομική εξάρτηση από το κράτος Τα χαμηλά επίπεδα φορολογίας λόγω εισροής προσόδων αποτρέπουν την εγκαθίδρυση μηχανισμών πολιτικής λογοδοσίας και αντιπροσώπευσης που δημιουργούνται όταν τα κράτη αποσπούν χρήματα από τους πολίτες τους Ασυμβατότητα Ισλαμ και δημοκρατίας;

Μονοκομματικές δικτατορίες Παραδείγματα: Κομμουνιστικά καθεστώτα, Φασιστικά καθεστώτα, «Επαναστατικοί» μονοκομματισμοί (Μέση Ανατολή) Η εξουσία ασκείται από το μοναδικό νόμιμο ή ικανό να ελέγξει την κυβέρνηση πολιτικό κόμμα που συχνά συνοδεύεται από ένα ισχυρό προσωπικό αξίωμα (π.χ. πρόεδρος ή γενικός γραμματέας κόμματος) ή/και ισχυρά ανώτερα κομματικά όργανα Έντονα ιδεολογικά χαρακτηριστικά/ λιγότερο προσωποκεντρικά Δυσδιάκριτα όρια μεταξύ κράτους και κόμματος Ολοκληρωτισμός (π.χ. Ναζιστική Γερμανία, Σοβιετική Ένωση) Οι μονοκομματικές δικτατορίες βρίσκονται σε υποχώρηση ενώ αυτές που επιβιώνουν για μεγάλο διάστημα συνήθως χάνουν τα ολοκληρωτικά/ιδεολογικά τους χαρακτηριστικά-μοναδικός στόχος γίνεται η παραμονή στην εξουσία

Το πολιτικό σύστημα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας Το Εθνικό Λαϊκό Κογκρέσο είναι το βασικό νομοθετικό σώμα της Κίνας και (ονομαστικά) ο υπέρτατος κρατικός θεσμός (περίπου 3000 μέλη που εκλέγονται από περιφερειακά συμβούλια και τις ένοπλες δυνάμεις). To ΕΘΛ εκλέγει τον πρωθυπουργό του Συμβουλίου του Κράτους, τον Πρόεδρο, ενώ και η δικαστική εξουσία είναι υπόλογη στο κοινοβούλιο Το Συμβούλιο του Κράτους αποτελεί το κορυφαίο εκτελεστικό όργανο της ΛΔΚ. Ο πρωθυπουργός θεωρείται αρχηγός της κυβέρνησης και επιβλέπει το έργο των υπουργών καθώς και το έργο των περιφερειακών και τοπικών κυβερνήσεων (επαρχίες, αυτόνομες περιοχές, αυτοδιοικούμενοι μεγάλοι δήμοι)

Η κυριαρχία του κόμματος: Η σημασία της Μόνιμης Επιτροπής του Politburo Τα μέλη του εκλέγονται από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚ αν και η εκλογή ουσιαστικά επιβεβαιώνει ειλημμένες αποφάσεις Η πραγματική εξουσία βρίσκεται στα χέρια της ολιγομελούς Μόνιμης Επιτροπής του Politburo, που λειτουργεί ως σκιώδες υπουργικό συμβούλιο και με πλήρη μυστικότητα Η επιλογή των μελών της Μόνιμης Επιτροπής γίνεται με αδιαφανή κριτήρια που αφορούν κυρίως την εξέλιξη εντός του κόμματος και τη στήριξη από πάτρωνες Τα μέλη της μοιράζονται συνήθως τα βασικά αξιώματα στη χώρα (Γενικός Γραμματέας ΚΚ, Πρωθυπουργός του Συμβούλιου του Κράτους, Πρόεδρος του Εθνικού Λαϊκού Κογκρέσου, Πρόεδρος του Λαϊκού Πολιτικού Συμβουλευτικού Συνεδρίου, Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής Πειθαρχικής Επιθεώρησης)

Στρατιωτικά καθεστώτα Η «χούντα» αποτελεί τη κύρια θεσμική έκφραση (συνήθως αρχηγοί ένοπλων ) Ο στρατός μπορεί να διοικεί το κράτος ευθέως ή να αποτελεί «θεματοφύλακα» ή παίκτη αρνησικυρίας (veto player) (λχ. Πακιστάν, Ονδούρα) αντί να ασκεί άμεσα εξουσία (βλ. Μιανμάρ) Συχνά τα αίτια πραξικοπήματος αφορούν τη δυσαρέσκεια αξιωματικών (π.χ. χρηματοδότηση, προαγωγές) και όχι βαθύτερους πολιτικούς/ιδεολογικούς λόγους Έλλειψη σαφούς πολιτικού προγράμματος και ικανότητας διακυβέρνησης Απουσία κοινωνικών ερεισμάτων, νομιμοποίησης Κυρίως ψυχροπολεμικό φαινόμενο, επίσης σε υποχώρηση

Θεοκρατικά καθεστώτα Μετά την πτώση των Ταλιμπάν, το Ιράν μοναδικό παράδειγμα (και οι περιοχές υπό την κατοχή του Ισλαμικού Κράτους) Ταύτιση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας Οι νόμοι του κράτους πηγάζουν από θρησκευτικά κείμενα (βλ. σαρία στα Ισλαμικά κράτη) Όπως και ο στρατός, οι θρησκευτικοί ηγέτες μπορεί να λειτουργούν ως παίκτες αρνησικυρίας (veto players) (βλ. 12μελές Συμβούλιο των Θεματοφυλάκων στο Ιράν) Οι εκλεγμένοι ηγέτες (π.χ. πρόεδροι) και τα νομοθετικά σώματα ελέγχονται από σώματα κληρικών, οι οποίοι και εγκρίνουν τους υποψηφίους Στοιχεία ολοκληρωτισμού

Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή και αναδημοσίευση Το παρόν υλικό διατίθεται προς αποκλειστική χρήση ως συμπληρωματικό υλικό στους φοιτητές του μαθήματος της Εισαγωγής στη Συγκριτική Πολιτική του τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών Διευκρινίζεται ότι οι επιλεγμένες διαφάνειες είναι ενδεικτικές και δεν καλύπτουν σε καμία περίπτωση το σύνολο της ύλης αυτής της ενότητας που πρόκειται να εξεταστεί