Από Την Αναζήτηση Στην Παραγωγή Νοήματος Εκδοχές, παραλλαγές και επεκτάσεις του ερμηνευτικού κύκλου

Τα Νέα Δεδομένα Το κείμενο ως ανοιχτό σύστημα που αλληλ-ενεργεί διαφορετικά με κάθε αναγνώστη Ο μαθητής όχι ως «αντικειμενικός» παρατηρητής ή εξηγητής του κειμένου αλλά ως υποκείμενο που κομίζει τη δική του ευαισθησία στη συνάντηση με το κείμενο  το νόημα δεν είναι κάτι που πρέπει να εξηγηθεί, αλλά που πρέπει να ξαναζήσει.

Ερμηνευτικός κύκλος 1/ ΟΛΟΝ – 2/ ΜΕΡΗ – 3/ ΟΛΟΝ 1/ ΟΛΟΝ: Προσέγγιση της συνολικής αίσθησης που αφήνει το κείμενο (όχι του νοήματος). 2/ ΜΕΡΗ: Συσχετισμοί κειμενικών στοιχείων που παράγουν ερμηνευτικές υποθέσεις, χωρίς να χάνεται η σύνδεση με την ολότητα. 3/ ΟΛΟΝ: Επιστροφή στην ολότητα, αλλά σε υψηλότερο επίπεδο κατανόησης.

Ο ερμηνευτικός κύκλος ως διδακτική πορεία 1/ Ενεργοποίηση των βιωματικών ανταποκρίσεων των μαθητών: ανάγνωση άμεση, αισθητική που αφήνει ανοιχτές προσδοκίες νοήματος και οικοδομεί ερμηνευτικές υποθέσεις. 2/ Ανάγνωση πιο αποστασιοποιημένη, έγκυρη και κριτική: α) Σαφείς αναγνωστικές οδηγίες, ώστε οι μαθητές να στηρίζουν τις κρίσεις τους στη γλώσσα του κειμένου, β) Ένταξη του κειμένου στα ιστορικο-φιλολογικά του συμφραζόμενα. γ) Έλεγχος ερμηνευτικών υποθέσεων. 3/ Συζήτηση για τα θέματα του κειμένου: οι μαθητές τοποθετούνται, διαλέγονται, συνδέουν τα θέματα του κειμένου με τον δικό τους κόσμο ή δημιουργούν κάτι νέο.

1η φάση: Στρατηγικές ενεργοποίησης βιωματικών ανταποκρίσεων Ανταπόκριση στον τίτλο Το νόημα ως εικόνα Το νόημα ως ανάπτυξη μιας ρηματικής πρότασης Η πλήρωση κενών απροσδιοριστίας ή διακοπτόμενη ανάγνωση Ο συνεχής διάλογος των μαθητών με τα κείμενα

Ανταπόκριση στον τίτλο Υποθέσεις για το περιεχόμενο, την εξέλιξη, το είδος, το χρόνο συγγραφής κλπ, μπορούν να αρχίζουν από τον τίτλο  α) αναδεικνύουν τις πρώτες διαφορές στην πρόσληψη, β) υπόσχονται από την αρχή ενεργητικό ρόλο στους μαθητές, γ) μέσω των συνειρμών που δημιουργεί ο τίτλος, οι μθ ανακαλούν την προσωπική και αναγνωστική τους εμπειρία (αυτoπροσδιορισμός).

Το νόημα ως εικόνα «το διαμορφωμένο κείμενο συνιστά έναν τύπο, έναν δομημένο οδηγό που κατευθύνει τη φαντασία του αναγνώστη. Άρα το νόημα δεν είναι δυνατόν να συλληφθεί παρά ως εικόνα. Η εικόνα προσφέρει το γέμισμα όσων οι τυπικές δομές του κειμένου αφήνουν απέξω. Αυτό το γέμισμα συνιστά έναν βασικό όρο επικοινωνίας…» (Iser, 1976,σ. 30)

Το νόημα ως εικόνα/ 2 Οι «εικόνες» των μαθητών γίνονται ερμηνευτικές υποθέσεις που, στη συνέχεια, μπορούν να ελεγχθούν: α) Οι συμμαθητές ή ο Δ κάνουν ερωτήσεις: «τι από το κείμενο σε οδήγησε σ’ αυτή την εικόνα», β) ομαδοποιούνται οι εικόνες-σημασίες, γ) ελέγχονται ενδοκειμενικά ή με αναγνωστικές οδηγίες (στη β’ φάση).

Το νόημα ως ανάπτυξη μιας ρηματικής πρότασης Οι μαθητές καλούνται να υποθέσουν ποιας ρηματικής πρότασης ανάπτυξη μπορεί να αποτελεί το κείμενο. Οι ρηματικές προτάσεις των μαθητών γίνονται ερμηνευτικές υποθέσεις που θα ελεγχθούν στη δεύτερη φάση (όπως και στην προηγούμενη περίπτωση). Ο διδάσκων δημιουργεί ερμηνευτικές υποθέσεις συνθήκες που αναδεικνύουν κάποιο πρόβλημα ή ερώτημα.

Η πλήρωση κενών απροσδιοριστίας ή διακοπτόμενη ανάγνωση Η πλήρωση κενών απροσδιοριστίας ή διακοπτόμενη ανάγνωση Προκύπτουν από την προσέγγιση του Iser (σταδιακή αποκάλυψη του κειμενικού ρεπερτορίου μέσω της πλήρωσης των κενών απροσδιοριστίας). Συνδυάζονται και με άλλες προσεγγίσεις, λ.χ. τα λειτουργικά σχήματα της αφηγηματολογίας (αρχική κατάσταση –διαδικασία μετασχηματισμού- τελική κατάσταση).

Ο συνεχής διάλογος των μαθητών με τα κείμενα Το να θέτει κανείς τους μαθητές μέσα στο κείμενο και όχι απέναντι σ’ αυτό ... δεν πρέπει να περιορίζεται στο ρόλο της προκαταρκτικής στρατηγικής, αλλά να διατρέχει όλη τη διδασκαλία.

Παραδείγματα Στο ανθολογημένο απόσπασμα από την Αργώ του Γ. Θεοτοκά υπάρχει ο εξής διάλογος ανάμεσα στον Αλέξη και το Λίνο: «Αλέξης: “…Τις μόνες στιγμές ευτυχίας που γνώρισα τις χρωστώ στα βιβλία”. Λίνος “…παρηγοριέστε διαβάζοντας τη ζωή που δε ζείτε ή γράφοντάς την. Μα ο μόνος σκοπός της ζωής είναι να τη ζει κανείς όσο μπορεί, όσο βαστά πιο δυνατά και πιο πλούσια”». Πιθανές [εναλλακτικές] διδακτικές ενέργειες του καθηγητή: – Είστε μέλος της παρέας. Συμμετέχετε στη συγκεκριμένη συζήτηση. Ο Λίνος γυρίζει προς το μέρος σας περιμένοντας τη γνώμη σας. Τι λέτε; – Έχετε συζητήσει ή θα συζητούσατε ποτέ σε αυτή τη βάση μ’ έναν φίλο σας; [Αν ναι]: Τι υπερασπιζόταν ο καθένας; – Με ποιο πρόσωπο νιώσατε μεγαλύτερη οικειότητα; Ή, ποιο από τα πρόσωπα σας δημιουργεί την πιο ζωηρή εικόνα; – Πώς φαντάζεστε το μέλλον του Λίνου και πώς του Αλέξη;

Παραδείγματα Αντιγόνη, Β΄ Λυκείου Η Ισμήνη εκφράζει την άποψη ότι πρέπει να υπακούμε και σ’ αυτά κ σε χειρότερα ακόμη. Δ: Εσείς πιστεύετε ότι η Αντιγόνη θα δεχτεί αυτή την άποψη; Μαθ: Αποκλείεται να τη δεχτεί [Τι επιδιώκει ο Δ θέτοντάς την ερώτηση;] Δ: Τι σε κάνει να το λες αυτό; Μαθ: … [παραπέμπει σε κειμενικά στοιχεία που αναδεικνύουν το χαρακτήρα της Αντιγόνης. Τεκμηριώνει] Δ: Εσύ θα τη δεχόσουν; [Τι επιδιώκει ο Δ θέτοντάς την ερώτηση; Τι καλεί το μαθητή να κάνει;]

2η φάση/ Η αποστασιοποιημένη ανάγνωση Από την πολλαπλότητα των ανταποκρίσεων στην έγκυρη ερμηνεία Αναγνωστικές οδηγίες για μεθοδική παρατήρηση Επικύρωση ερμηνευτικών υποθέσεων Παραλλαγή του πειράματος του Richards Πλαισίωση του κειμένου με παράλληλα χωρία Σύγκριση διαφορετικών ερμηνειών που έχουν ήδη δοθεί ή διαφορετικών ερμηνευτικών πλαισίων.

Αναγνωστικές οδηγίες για μεθοδική παρατήρηση Υποδείξεις/Οδηγοί δράσης των κειμενικών ενδείξεων που πρέπει να εντοπιστούν και να συσχετισθούν, ώστε α) να παραχθεί ένα νόημα, να απαντηθεί ένα ερώτημα, β) να μελετηθούν οι συγκινησιακές επιπτώσεις του κειμένου στον αναγνώστη. Εδώ οι κειμενοκεντρικές θεωρίες συμπλέουν με τα πορίσματα της γνωστικής ψυχολογίας(για την κατανόηση οποιουδήποτε κειμένου ο αναγνώστης πρέπει να παροτρύνεται να προσέξει και να συσχετίσει ορισμένα μόνο σημεία. Έτσι δεν χάνεται στο σύνολο των πληροφοριών). Οι αναγνωστικές οδηγίες μπορούν να είναι επίσης ειδολογικές, υφολογικές, θεματικές & διαρθρωτικές

Έλεγχος- Επικύρωση Ερμηνευτικών Υποθέσεων Οι υποθέσεις που διατυπώθηκαν στην πρώτη φάση της ανάγνωσης (όλον) γίνονται σημείο εκκίνησης για την αναζήτηση των ενδείξεων. Οι μαθητές, χωρισμένοι σε ομάδες με κριτήριο την αρχική τους υπόθεση, συλλέγουν ενδείξεις για να τις επιβεβαιώσουν Γίνεται αποδεκτή η υπόθεση που συγκεντρώνει τη σύγκλιση των περισσότερων ενδείξεων. Πιθανόν να νομιμοποιηθούν περισσότερες της μιας ερμηνευτικές υποθέσεις.

Έλεγχος- Επικύρωση Ερμηνευτικών Υποθέσεων/ Συνέχεια Έλεγχος- Επικύρωση Ερμηνευτικών Υποθέσεων/ Συνέχεια Ν. Κάσδαγλη, Σοροκάδα. Διατυπώνονται οι εξής υποθέσεις/ ρηματικές προτάσεις: 1.Η κακοκαιρία ρίχνει στα βράχια το αμερικάνικο πλοίο. 2. Η αλαζονεία του καπετάνιου προκαλεί ένα ναυάγιο. 3. Η σοροκάδα τιμωρεί την αλαζονεία των Αμερικανών.

Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Συνεισφέρουν στην κατασκευή αναγνωστικών οδηγιών & ερωτήσεων καθώς και στον έλεγχο των ερμηνευτικών υποθέσεων που δημιουργήθηκαν στην α΄ φάση της αναγνωστικής διαδικασίας. * Νέα Κριτική: Εξέταση των κειμένων χωρίς τη συνδρομή εξωτερικών πληροφοριών. Πλησία ή «εκ του σύνεγγυς ανάγνωση» (close reading): συγκεκριμένη χρήση της γλώσσας του κειμένου, ανάδειξη της σχέσης ανάμεσα στην ιδέα και στη συγκεκριμένη χρήση της γλώσσας του κειμένου και σε στοιχεία της δομής (πλοκή, ύφος, χαρακτήρες).

Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Φορμαλισμός: έννοια της ανοικείωσης. Η ανοικείωση είναι η χειραφέτηση των λέξεων από την τετριμμένη τους σημασία και η παραγωγή μιας νέας σημασίας μέσα από μια νέα μορφή, ιδιαίτερα μια δυσπρόσιτη, μια αποκλίνουσα μορφή (Sklovskij, ό.π.: 31). Αυτή η νέα σημασία είναι που ενεργοποιεί τη δυνατότητα της λογοτεχνίας να ζωντανεύει τα πράγματα και να αποκαθιστά μέσα μας «την εμπειρία της ζωής».

Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Συμβολή των κειμενοκεντρικών θεωριών στις ερμηνευτικές διαδικασίες Τα θεμελιώδη θεωρήματα της σημειωτικής μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για την κατασκευή αναγνωστικών οδηγιών: 1) Ο κόσμος δεν συνίσταται από πράγματα αλλά από σχέσεις → τα πράγματα αποκτούν σημασία μόνο μέσα από τις σχέσεις και τις αλληλεξαρτήσεις τους. 2) Η γλώσσα προηγείται του νοήματος → η γλώσσα δεν είναι μια απλή ονοματοθεσία των πραγμάτων αλλά παράγει το νόημα τους. 3) Verum Factum: η αλήθεια κατασκευάζεται (Τζιόβας 1987: 42).

Η ερμηνευτική ως ανάδειξη της σχέσης μορφής - περιεχομένου Παραδείγματα 1. Πώς αποδίδεται με συγκεκριμένα λεκτικά σύμβολα η διάσταση ανάμεσα στο συγγραφέα κ το περιβάλλον του; 2.Αν συσχετίσετε τα χ, ψ, μοτίβα κ σύμβολα, τι υπόθεση κάνετε για τη διάθεση του αφηγητή απέναντι στο κοινωνικό του περιβάλλον;»

Ο τρόπος που τίθενται οι ερωτήσεις Ακατάλληλος τρόπος Ερωτήσεις που δεν προσανατολίζουν κάπου την προσοχή, ώστε να αξιώνουν μια ακριβή απάντηση, αλλά ούτε και διατυπώνονται με αρκετή ελευθερία, ώστε να απαντηθούν με ανάλογη ελευθερία Π.χ. Τι εννοεί εδώ το κείμενο (ή ο ποιητής;) Τι σημαίνει αυτή η φράση (ή η εικόνα, το σύμβολο, ο στίχος); Ποιο είναι το θέμα του κειμένου; Τι σκέφτεστε γι’ αυτό το κείμενο;

Ο τρόπος που τίθενται οι ερωτήσεις Κατάλληλος τρόπος Ερωτήσεις που δηλώνουν με σαφήνεια ότι ζητούν μόνο την υποκειμενική αίσθηση των μθ Λ.χ. «Μιλήστε μου για τον τρόπο που καταλαβαίνετε το …» (αναγνωρίζουν και νομιμοποιούν περισσότερους από έναν τρόπους κατανόησης). Ερωτήσεις – αναγνωστικές οδηγίες (που υποδεικνύουν τι πρέπει να προσέξουν ή να συσχετίσουν οι μθ για να απαντήσουν, Λ.χ. «Αν συσχετίσετε τα σύμβολα χ και ψ με την εικόνα …, κάνετε κάποια υπόθεση για τη διάθεση του αφηγητή απέναντι στο κοινωνικό του περιβάλλον;» (καλλιεργούν την ικανότητα των μαθητών να αναγνωρίζουν τις μορφές και να συγκροτούν σημασίες και αξιολογήσεις).

Τα Ιστορικοφιλολογικά Δεδομένα Ως Ερμηνευτικά Εργαλεία Αφότου οι μαθητές βοηθηθούν με σαφείς αναγνωστικές οδηγίες να στηρίζουν τις κρίσεις τους στη γλώσσα του κειμένου, και αφότου φανούν τα όρια της ενδοκειμενικής αυτής ανάγνωσης, …. το εντάσσουμε στα ιστορικοφιλολογικά του συμφραζόμενα. Έτσι, αυτά παύουν να εμφανίζονται ως «πληροφορίες» και μετατρέπονται σε εργαλεία που επιτρέπουν την ολοκλήρωση της ερμηνευτικής διαδικασίας.

3η φάση: Συζήτηση για τα θέματα του κειμένου 3η φάση: Συζήτηση για τα θέματα του κειμένου Παράθεση 2 ή περισσότερων απόψεων της κριτικής για το ίδιο θέμα  ποια τους «μιλάει» περισσότερο, ποιο βρίσκουν πιο επίκαιρη .. Ερωτήματα & δραστηριότητες που μας μεταφέρουν από το κείμενο στην ανάγνωση & κατανόηση του δικού μας κόσμου. Αντιπαραβολή του λογοτεχνικού κειμένου με άλλο είδος λόγου κοινής θεματικής (λ.χ. σκηνή πολέμου στη λογοτεχνία κ σε κείμενο πολεμικού ανταποκριτή). Δραματοποιήσεις που «απαντούν» ταυτόχρονα σε κάποιο ερώτημα.