Θεοδοσιόπολη (Ερζερούμ): η γη των Ρωμιών – η πόλη του ορίου Του καθ. Μουχάμαντ Σαμσαντίν (πρώην Κοσμά) Μεγαλομμάτη

Αρχικά δημοσιευμένο στο Ανεξήγητο, στη σειρά Το Βυζάντιο στην Ανατολή, Γ’ άρθρο, Ιούνιος-Ιούλιος 1986, σελ. 188-189

Πρόσφατα επαναδημοσιευμένο στο μπλογκ: http://www. technova Πρόσφατα επαναδημοσιευμένο στο μπλογκ: http://www.technova.gr/technova/index.php/2012-06-21-03-15-38/istoria/1905-byzantio-stin-anatoli?showall=&start=2

Ερζερούμ: Η Θρησκευτική Σχολή του Διπλού Μιναρέ

Ο συμβολισμός της πόλης-ορίου από το Μόνον Δένδρον, όπως σώζεται μέχρι σήμερα σ' ένα τοίχο στη σελτζουκική Θρησκευτική Σχολή Γιακουτίγιε.

Χριστιανορωμαϊκός αργυρός σταυρός του 11ου αιώνα. Μουσείο Ερζερούμ

Οι τρεις προηγούμενες φωτογραφίες δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Ανεξήγητο. Όλες οι φωτογραφίες ανήκουν στο προσωπικό αρχείο του κ. Μεγαλομμάτη.

Όταν μια πόλη βρίσκεται κοντά σε οριακά σημεία, αποκτά μια αίσθηση μοναδικότητας. Το Μόνο Δένδρο είναι λίγο πιο πέρα και χαρακτηρίζει τα όρια του πολιτισμένου κόσμου.

Η Θεοδοσιόπολη, η πόλη του βορειοανατολικού χριστιανορωμαϊκού ορίου, είναι "ακόμη" ρωμέϊκη.

Προχωρώντας ανατολικά από τη Σεβαστεία για 450 χλμ, και πάντοτε στα βόρεια σημεία της Ανατολής, αφού διασχίσουμε κοιλάδες ή φαράγγια εκεί όπου "συν δυο δεν περπατούν και συν τρεις δεν τριγυρνάνε", …

... αφού τυλιχτούμε στα πλοκάμια των πηγών του Ευφράτη, θα δούμε να ξεπροβάλλει μπροστά μας μια πόλη δεκαεξαίωνης ιστορίας: όχι ότι στον τριγύρω χώρο δεν υπάρχουν απ' τα δείγματα πολιτισμού αρκετών χιλιετιών.

Εδώ όπου ήταν πολύ βόρεια για τους Ασσυρίους, άλλοι λαοί ανέλαβαν να διαδώσουν ό,τι μπόρεσαν να εννοήσουν από την αρχαία Μεσοποταμία:

οι Ουραρτού (Προ-Αρμένιοι), οι Κιμμέριοι, οι Σκύθες, επιδρομείς ανελέητοι, είναι εδώ παρόντες.

Όμως η μεγάλη πολιτεία εμφανίζεται εδώ αργά: μόνον κατά την πρώϊμη χριστιανο-ρωμαϊκή περίοδο. Λόγω ασάφειας πηγών, θα αφήσουμε δυο αυτοκράτορες να διαπληκτίζονται για την ονομασία της πόλης: ποιος λοιπόν τιμάται εδώ;

Ο Θεοδόσιος Α' ή ο Θεοδόσιος Β'; Παρά την ύπαρξη πολλών πόλεων προς τιμήν κάποιου Θεοδοσίου (ήδη τρεις πόλεις στην Αίγυπτο!), η μεγάλη ρωμέϊκη πολιτεία του Βορρά αποδόθηκε στο Θεοδόσιο το Μικρό.

Χτίστηκε γύρω στο 420 και αμέσως χρειάστηκε τη συνοδεία πολλών διευκρινίσεων: μια άλλη Θεοδοσιόπολη στις νότιες εκτάσεις της Ανατολής υπήρχε από τότε, η οποία σύντομα ονομάστηκε Αναστασιούπολη (σήμερα Δάρα).

Το Ερζερόμ, πόλη-σύνορο της Τουρκίας προς την πλευρά της Περσίας, κάθεται στο άκρο μιας μεγάλης πεδιάδας, περιτριγυρισμένη από καλά χωριά και περιστοιχισμένη από ψηλά βουνά. ...

... Εάν συμπεριλάβουμε τα περίχωρα και το κάστρο, μπορεί να περάσει για μια μεγάλη πόλη. J. B. Tavernier – Έξι ταξίδια στην Τουρκία και την Περσία, Βιβλίο Ι, κεφ. ΙΙ

Τα πολλά ονόματα της Θεοδοσιόπολης αναδεικνύουν καλύτερα τον έντονο χαρακτήρα αυτής της πόλης- άκρου της Ρωμιοσύνης: Θεοδοσιόπολις Αρμενίας λοιπόν, εφόσον ...

... οι ανατολικές εκτάσεις της Ρωμανίας (του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους) έφταναν μέχρι το αρμενικό βασίλειο.

Θεοδοσιόπολις Μεγάλης Αρμενίας, διότι, αργότερα, ένα άλλο –νοτιώτερο – αρμενικό βασίλειο είχε ονομαστεί Μικρά Αρμενία.

Σε αντιπαράθεση με την μετονομασμένη σε Αναστασιούπολη, αρχικά ονομαζόταν Θεοδοσιούπολη η ετέρα!

Ο Ανατόλιος, στρατιωτικός μάγιστρος της Ανατολής (Magister militum per Orientem), εκτελώντας διαταγές του Θεοδόσιου Β', ανήγειρε τη μεγάλη αυτή πολιτεία στη θέση ενός παλιού αρμενικού χωριού:

Καρνόϊ Καγιάκ, όπως οι Αρμένιοι συνέχισαν να καλούν την πόλη Καρνόϊ Καγιάκ, όπως οι Αρμένιοι συνέχισαν να καλούν την πόλη. Μία παραφθορά διασώζεται στα ελληνικά: Καρηνών κώμη. Άλλωστε όλη η περιοχή ονομαζόταν Καρηνίτις.

Ο Μιχαήλ Σύρος στις περιηγητικές αναμνήσεις του - σε συριακά (δηλ Ο Μιχαήλ Σύρος στις περιηγητικές αναμνήσεις του - σε συριακά (δηλ. σε ύστερα αραμαϊκά) – διατείνεται ότι οι Ρωμιοί ονόμαζαν την πόλη Καλονικαλά.

Αν αυτό έχει πράγματι έτσι, ο Σημίτης περιηγητής διασώζει μια περίλαμπρη έκφραση για τη Θεοδοσιόπολη: "καλών η Καλή". Θα ήταν επομένως από τις καλύτερες ρωμέϊκες πόλεις!

Ποια κατάσταση επικρατούσε όμως εκεί στις προς Αρμενία και Περσία εσχατιές της Ρωμιοσύνης; Εκτάσεις χωρίς πραγματικά φυσικά όρια, τα συνεχή οροπέδια (μέσου ύψους 2000-3000 μ.) και οι αλληλοδιαδεχόμενες οροσειρές ...

... άφηναν τους Ρωμιούς, τους Πέρσες και τους Αρμένιους να μετακινούνται ανεμπόδιστα. Μόνον οι καιρικές συνθήκες δημιουργούσαν δυσκολίες.

Οι πόλεμοι ήταν αρκετά συχνοί, αλλά πάντοτε τους αντιμετώπιζαν σαν προσωρινές καταστάσεις. Η ανέγερση του κάστρου Αρταλέσων από τον Ιουστινιανό είχε ωστόσο θέσει φραγμό στο ανεξέλεγκτο εμπόριο.

Η πρόσκαιρη κατάληψη της πόλης από τον Σασανίδη Πέρση Καβάδη (502) δημιούργησε πιο ώριμες σκέψεις! Ο Αναστάσιος και ο Ιουστινιανός επισκεύασαν τα τείχη.

Στις θρησκευτικές απασχολήσεις του Ιουστινιανού περιλαμβάνεται και η ανέγερση μιας εκκλησίας της Παναγίας και του Μοναστηριού των 40 Μαρτύρων.

Η έντονη θρησκευτική χροιά της πόλης φαίνεται στην παρουσία του επισκόπου της στο συνέδριο της Χαλκηδόνας (451: ούτε τριάντα χρόνια παρελθόν δεν είχε τότε η πόλη!) και στην ιδιαίτερη σύνοδο του 632, όπου οι Αρμένιοι δέχτηκαν την ορθοδοξία.

Σε πλειοψηφία οι άνθρωποι ακολουθούν την πίστη του Ιησού Χριστού, αν και μεταξύ τους υπάρχουν πολλά αιρετικά άτομα ως προς τα διάφορα άρθρα της πίστης. Άλλες πόλεις είναι ...

το Αρζιρόν (παραφθορά του Ερζερούμ και ανυπόσταση ετυμολογία ... το Αρζιρόν (παραφθορά του Ερζερούμ και ανυπόσταση ετυμολογία!) που είναι αχανές και εκεί κοντά εξορύσσουν μεγάλες ποσότητες αργύρου (!) .... Μάρκο Πόλο – Βιβλίο Ι, κεφ. ΧΧΙΙ

Οι Μουσουλμάνοι (655) έφεραν το Ισλάμ και ένα άλλο ακόμη όνομα: Αρζ αρ-Ρουμ, το οποίο παραφθαρμένο σε Ερζερούμ έφτασε στις μέρες μας και σημαίνει "Γη των Ρωμηών"

(Ρουμ στα αραβικά σημαίνει διαδοχικά: Ρώμη, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και "Βυζαντινοί" σημαίνει κυριολεκτικά: Ρωμηοί).

Η διαμάχη Αλί κατά Μωαβιά επέτρεψε στους Ρωμιούς να επανακαταλάβουν την πόλη (657) για να την ξαναχάσουν και επανακτήσουν (751) με τον Κωνσταντίνο Ε', τη στιγμή των συγκρούσεων Αβασιδών (Βαγδάτης) κατά Ομεϋαδών (Δαμασκού).

Παρά το έντονο ρωμέϊκο χρώμα της, καταλήφθηκε πάλι από τους Μουσουλμάνους, για ένα μικρό χρονικό διάστημα από τους Αρμένιους, και ύστερα οι Ρωμιοί την έχασαν τελικά μετά την ήττα στους στο Μαντζικέρτ από τους Σελτζούκους (1071).

Ερειπωμένη σύμφωνα με τον Βέρβερο γεωγράφο Ιμπν Μπατούτα (1333), καταστράφηκε ακόμη από τον Ταμερλάνο (1400). Οθωμανική έγινε τελικά μόνο το 1515, για να χρησιμεύσει τέσσερις αιώνες αργότερα στο πρώτο συνέδριο του Μουσταφά Κεμάλ.

Τα πιο εντυπωσιακά μνημεία είναι κυρίως σελτζουκικής εποχής: η θρησκευτική σχολή με τον Διπλό Μιναρέ (1253), η Γιακουτίγιε θρησκευτική σχολή (1308), το Κάστρο και αρκετοί τύμβοι. Το Λάλα Μουσταφά Πασά τζαμί είναι οθωμανικό (1563).

Κτηνοτροφία, γεωργία, ταπητουργία είναι χαρακτηριστικές σημερινές δραστηριότητες των κατοίκων. Το εμπόριο είναι ιδιαίτερα ζωηρό σ' αυτά τα σημεία, από τα οποία μας ξεπροβοδίζουν προς την Περσία (5 ώρες οδικώς τα σύνορα).

Ο μέσος κάτοικος του Ερζερούμ είναι σχετικά ψηλός, γεροδεμένος, μελαχρινός και ιδιαίτερα σκληραγωγημένος.

Στα βαθιά αυτά μέρη το χειμώνα σκοτεινιάζει στις 4 το απόγευμα (η ίδια ώρα με την Ισταμπούλ: 1350 χλμ. δυτικώτερα σε ευθεία σχεδόν γραμμή) και το θερμόμετρο κατεβαίνει στους -25ο C!

Ο θρησκευτικός χαρακτήρας είναι εδώ ιδιαίτερα έντονος και σήμερα: στις επικλήσεις στον Αλλάχ από τα τζαμιά, στο ρουχισμό των ανθρώπων, στην κατανυκτική θρησκευτικότητά τους.

Κυριαρχικός εδώ είναι ακόμη και σήμερα ο χαρακτήρας του ορίου, του τέλους: ακόμη κι όταν αυτό δεν χωρίζει, αλλά ενώνει.

Πρόσφατα επαναδημοσιευμένο στο μπλογκ: http://www. technova Πρόσφατα επαναδημοσιευμένο στο μπλογκ: http://www.technova.gr/technova/index.php/2012-06-21-03-15-38/istoria/1905-byzantio-stin-anatoli?showall=&start=2

Αρχικά δημοσιευμένο στο Ανεξήγητο, στη σειρά Το Βυζάντιο στην Ανατολή, Γ’ άρθρο, Ιούνιος-Ιούλιος 1986, σελ. 188-189

Θεοδοσιόπολη (Ερζερούμ): η γη των Ρωμιών – η πόλη του ορίου Του καθ. Μουχάμαντ Σαμσαντίν (πρώην Κοσμά) Μεγαλομμάτη