27Η ΕΝΟΤΗΤΑ ψ ΡΑΨΩΔΙΑ, ΣΤ. 89-381

Η επιστροφή του Οδυσσέα, έργο του ρώσου ζωγράφου Fyodor Bronnikov.

Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ - «ΜΙΚΡΟΣ ΑΠΟΛΟΓΟΣ» Η αναγνώριση επιτελείται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση, οι δύο «αποκαλύψεις» (από την Ευρύκλεια και τον Τηλέμαχο) πλαισιώνουν τα δύο «στοιχεία» σε μια όμορφη κυκλική σύνθεση. Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει την αυτοαποκάλυψη του Οδυσσέα στη γυναίκα του. «ΜΙΚΡΟΣ ΑΠΟΛΟΓΟΣ»: σύνοψη των περιπετειών του Οδυσσέα και των παθών της Πηνελόπης. ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ: Ο Οδυσσέας, ο Τηλέμαχος και οι ακόλουθοί του αναχωρούν για τον αγρό. Angelica Kauffmann (1741-1807)

Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 1Η : Η Ευρύκλεια αποκαλύπτει ότι ο Οδυσσέας γύρισε και σκότωσε τους μνηστήρες με τη βοήθεια του Τηλεμάχου. Η Πηνελόπη αντιδρά με δυσπιστία. ΣΤΟΙΧΕΙΟ 1Ο: Πλένοντας τα πόδια του η Ευρύκλεια έχει αναγνωρίσει μια παλιά ουλή του Οδυσσέα, αλλά εκείνος την είχε εμποδίσει τότε να τον αποκαλύψει. ΣΤΟΙΧΕΙΟ 2Ο: Η Πηνελόπη κάθεται αντίκρυ στον Οδυσσέα, αλλά σε απόσταση. Αν και της φαίνεται οικείος, εντούτοις η εμφάνισή του την εμποδίζει να τον αναγνωρίσει. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 2Η: Ο Τηλέμαχος επιβεβαιώνει πως ο ξένος είναι ο πατέρας του. Η Πηνελόπη δηλώνει σοκαρισμένη και ζητά αναγνώριση διὰ σημάτων. ΕΚΤΡΟΠΗ (;): Ο Οδυσσέας στρέφει τον νου του στους συγγενείς των νεκρών μνηστήρων. Δίνει οδηγίες για την αντιμετώπισή τους (ψευδο-γάμος). Ο ίδιος ο Οδυσσέας αποσύρεται επίσης για λίγο και επανέρχεται εξωραϊσμένος. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 3η: Ο Οδυσσέας αυτοαποκαλύπτεται στην Πηνελόπη και ζητά να του στρώσουν να κοιμηθεί. ΕΛΕΓΧΟΣ: Η Πηνελόπη δρομολογεί τέχνασμα, για να ελέγξει την ταυτότητα του Οδυσσέα. Το τέχνασμα εμπλέκει τον νυφικό θάλαμο και το κρεβάτι του ζεύγους. ΣΤΟΙΧΕΙΟ 3Ο : Ο Οδυσσέας εξανίσταται και δίνει τέτοιες πληροφορίες για τον θάλαμο και το κρεβάτι, που πείθουν την Πηνελόπη για την ταυτότητά του.

«Odysseus und Penelope», έργο του Johann Heinrich Wilhelm Tischbein.

ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ H διαδικασία και αυτού του αναγνωρισμού αποτελεί εφαρμογή του γνωστού ήδη τυπικού, με προσαρμογή στις ιδιαίτερες δικές του συνθήκες: • πολύχρονη η απουσία του Oδυσσέα·  • απομόνωση των συζύγων (στο τρίτο στάδιο) – με την αναγκαία παρουσία της Ευρύκλειας· • συγκάλυψη του Oδυσσέα (είναι βρώμικος και με κάποια ράκη ακόμη πάνω του)· • αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα (από την Ευρύκλεια, από τον Tηλέμαχο, από τον ίδιο, ενώ αποκαταστάθηκε στο μεταξύ και η εξωτερική του εμφάνιση μετά το λουτρό)· • δυσπιστία της Πηνελόπης και δοκιμασία του Oδυσσέα (με αναφορά στο κρυφό τους σημάδι)· • αναγνωρισμός – έκφραση συναισθημάτων (εναγκαλισμός και θρήνος ανακουφιστικός)·

Η ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΜΟΥ Η επιβράδυνση είναι, σίγουρα, συνήθης τεχνική, την οποία μετέρχονται οι επικοί ποιητές, προκειμένου να υπογραμμίσουν τη σημασία ενός γεγονότος. Ο αναγνωρισμός Πηνελόπης και Οδυσσέα συνιστά τη δεύτερη σημαντική κορύφωση της Οδύσσειας μετά τη μνηστηροφονία. Στο προσκήνιο είναι πια η Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας δεν είναι πια αυτός που σαγηνεύει. Μέσα από τις συνεχείς επιβραδύνσεις και τη μακροσκελή διαδικασία της αναγνώρισης στο ψ, ο ποιητής έχει την ευκαιρία να προβάλει το πορτρέτο της Πηνελόπης, ενός από τους πιο καλά επεξεργασμένους και παρουσιασμένους γυναικείους χαρακτήρες του έργου. Η Πηνελόπη μεγαλύνεται, παρουσιάζεται οριστικώς πια άξια του Οδυσσέως. Ακροατές και Οδυσσέας μαζί διαπιστώνουμε ότι την είχαμε υποτιμήσει και ότι δίκαια έχει κερδίσει τη δόξα για τη μῆτιν της. Η μῆτις της Πηνελόπης είναι συγκρίσιμη με του ανδρός της και αναδεικνύεται εξίσου σωτήρια.

ΤΟ ΤΕΧΝΑΣΜΑ ΤΟΥ «ΨΕΥΔΟΓΑΜΟΥ» Στόχος βεβαίως είναι να αποτραπεί η διάδοση της είδησης για τον θάνατο των Μνηστήρων, μέχρι ο Οδυσσέας να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τις οικογένειές τους. Η ιδέα είναι σύμφωνη με τον χαρακτήρα του Οδυσσέα και είναι εμβληματική της αυτοσυγκράτησης και της αντοχής του. Λειτουργεί ως απόδειξη της ἀρίστης μήτιος που τον χαρακτηρίζει (125-6). Λειτουργεί επίσης ενδεχομένως και ως σῆμα από την πλευρά του Οδυσσέα προς την Πηνελόπη. Βοηθά τέλος να μείνουν μόνοι ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη, καθώς η σκηνή αδειάζει.

Η παρομοίωση στο ψ 233-240 Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της παρομοίωσης αυτής είναι ότι περιγράφει τα συναισθήματα της Πηνελόπης τη στιγμή που εναγκαλίζεται τον άνδρα της χρησιμοποιώντας όμως εικόνες που παραπέμπουν στις περιπλανήσεις και τα βάσανα του Οδυσσέα (θαλασσοδαρμένος ναυαγός, πνιγμένοι σύντροφοι, σπασμένο καράβι, θυμωμένος Ποσειδών, ξέβρασμα στην ξηρά μετά από χρόνια ταλαιπωρία). Εικόνες και συναισθήματα περιπλέκονται, όπως ακριβώς οι βραχίονες των δύο βασανισμένων ανθρώπων. Στην ουσία μέσα από την παρομοίωση δεν έχουμε απλή σύγκλιση αλλά ταύτιση της Πηνελόπης με τον Οδυσσέα. Η Πηνελόπη έχει επωμιστεί το βάρος του νόστου, τη μοίρα του άντρα της.

Ulisse e Penelope, έργο του Francesco Primaticcio.

Tα νέα προβλήματα του Oδυσσέα α. O κίνδυνος των αντιποίνων από τους συγγενείς των μνηστήρων (<117> κ.ε). O Oδυσσέας έχει επίγνωση ότι αποκαθιστώντας την τιμή του οίκου του με αυτοδικία θα έχει συνέπειες, αφού και έναν αν σκοτώσει κάποιος, αναγκάζεται να αυτοεξοριστεί. Εκείνος όμως θέλει να ξανακερδίσει τον λαό του. Tο πρόβλημα το αντιμετωπίζει προσωρινά με τη σκηνοθεσία γαμήλιας γιορτής, ώσπου να οργανώσει την άμυνά του (<117> κ.ε.)· και στο τέλος της ραψωδίας οπλισμένη η τετραμελής ομάδα του και καλυμμένη με ομίχλη θεϊκή βγαίνει από την πόλη και κατευθύνεται στο κτήμα του Λαέρτη (βλ. ω <205> κ.ε.). → Επαληθεύεται έτσι η γνωστή διορατικότητα και επινοητικότητα του Oδυσσέα στις δύσκολες στιγμές. β. H υποχρέωση της νέας αποδημίας (ψ <267-84>≈λ 134-52/<121-37>) είναι το πρώτο πράγμα που θυμάται αμέσως μετά. Tο πρόβλημα αυτό, ωστόσο, που ο Tειρεσίας το συνέδεσε με τα ευτυχισμένα γηρατειά του Oδυσσέα, η Oδύσσεια θα το αφήσει σε εκκρεμότητα, για να βρει τη λύση του στον νέο κύκλο περιπετειών του Oδυσσέα, αυτόν της Tηλεγόνειας (ή Tηλεγονίας), που χειρίζεται πάντως διαφορετικά αυτό το θέμα.

Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ Είναι μεγαλόπρεπη και όμορφη, σεμνή και συνετή, εύστροφη και επινοητική, αλλά και δολοπλόκος, όταν αυτοαμύνεται. • Είναι διακριτική, αλλά και επικριτική απέναντι στους μνηστήρες, κάποτε και απέναντι στον γιο της. • Διαχειρίζεται τους μνηστήρες με οξύνοια και φρόνηση, σε αντίθεση με την Ελένη και την Kλυταιμνήστρα (πρβλ. το σχόλιο του Aγαμέμνονα στη «Nέκυια», λ <444-6>). • Περιμένει πάντα τον άντρα της, όχι όμως με αισιοδοξία, θρηνεί γι’ αυτόν μέρα νύχτα. • Προσέχει τις ενέργειές της και είναι δύσπιστη και επιφυλακτική σε πληροφορίες σχετικές με τον γυρισμό του Oδυσσέα, αλλά και πλούσια σε συναισθήματα, όταν οι αμφιβολίες αίρονται. Αναδεικνύεται αντάξια σύζυγος του πολύτροπου Oδυσσέα και αποτελούσε δε πρότυπο για τις γυναίκες – και όχι μόνο της ομηρικής εποχής.

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΠΟΛΟΓΟΣ «Ο Μικρός Απόλογος» του Οδυσσέα αποτελεί αξιοθαύμαστο αφηγηματικό κατόρθωμα: όχι μόνο γιατί ο ποιητής εξοικονομεί την ύλη των εγκιβωτισμένων «Μεγάλων Απολόγων» μήτε γιατί ενσωματώνει σ' αυτούς το επεισόδιο της Καλυψώς. H λανθάνουσα αφηγηματική τέχνη βρίσκεται και αλλού: αναφερόμενος ο Οδυσσέας στους σταθμούς της Καλυψώς, της Κίρκης και της Ναυσικάς, διακριτικά αποσιωπά τις παρασυζυγικές σχέσεις του προφανώς για να μην ερεθίσει την περιέργεια και τη ζηλοτυπία της Πηνελόπης.» (Μαρωνίτης 5, σ. 298, Γ'). Max Klingερ «Πηνελοπη»(1895) Μουσείο Καλών Τεχνών του San Fransisco

«Οδυσσέας και Πηνελόπη» Γιάννης Στεφανίδης «Οδυσσέας και Πηνελόπη»

ΟΙ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕ ΤΗ ΦΑΙΑΚΙΔΑ Η νίκη του Οδ. κατά των μνηστήρων συνιστά παράλληλο της επιτυχημένης του συμμετοχής στους αθλητικούς αγώνες των Φαιάκων. Η συνάντηση και η αναγνώριση Οδυσσέα και Πηνελόπης ανακαλεί την προηγηθείσα συνάντηση και αναγνώριση Οδυσσέα και Ναυσικάς. Το λουτρό για την αποκατάσταση της εμφάνισής του μετά τον φόνο των μνηστήρων είναι παράλληλο του λουτρού στους στ. θ 433-69 θ. Πιο συγκεκριμένα και πιο ουσιαστικά, όμως, η παρομοίωση που περιγράφει την έξοδο του εξωραϊσμένου Οδυσσέα από το λουτρό και την εντύπωση που αυτός κάνει στην Πηνελόπη (ψ 159- 162) συνιστά επανάληψη της αντίστοιχης παρομοίωσης στο ζ 230-5 Οι αυτοσχέδιες δήθεν γαμήλιες εορταστικές εκδηλώσεις για την επανένωση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη απηχούν τη βραδινή γιορτή στο παλάτι του Αλκίνοου, η οποία είχε καταλήξει στους απολόγους των ραψωδιών ι-μ. Η επανένωση με την Πηνελόπη στην ψ ραψωδία καταλήγει στην εξιστόρηση των περιπλανήσεων του ήρωα, εξιστόρηση η οποία αποτελεί σύνοψη των απολόγων.

Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη (1719), έργο του Gérard de Lairesse.

Giorgio di Chirico «Εικόνες για τον Οδυσσέα και την Πηνελόπη»

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Πολυμήχανος (πολύμητις) ο Οδυσσέας, σύμφωνα με τα λεγόμενα του ποιητή αλλά και την όλη δράση του ως τώρα στην Οδύσσεια. Η ιδιότητα αυτή όμως δεν αφορά στην ενότητά μα μόνο τον ίδιο. Ποιο άλλο πρόσωπο αποδεικνύεται εξίσου πολυμήχανο και ποιο περιστατικό το αποδεικνύει; 2. Πώς αντιδρά ο Οδυσσέας στις αναφορές της Πηνελόπης στη μετακίνηση της κλίνης; Μπορείτε να εξηγήσετε την αντίδρασή του; 3. Τι έπαιξε τελικά καθοριστικό ρόλο στο να αναγνωρίσει η Πηνελόπη τον Οδυσσέα; Διαπιστώνετε κάτι ανάλογο στο ποίημα ο «Γυρισμός του Ξενιτεμένου»; 4. Στην ενότητα ο Οδυσσέας «δοκιμάζεται» από την Πηνελόπη. Θυμάστε άλλες γυναικείες μορφές που «δοκίμασαν» ως τώρα τον Οδυσσέα; Αναφέρονται ή υπονοούνται κάποιες από αυτές στην ενότητά μας; 6. Με ποια συγκρίνεται η Πηνελόπη στους στίχους 219-22; Τι αναδεικνύεται μέσα από αυτήν τη σύγκριση;

ΠΟΛΥΜΕΣΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΟΔΥΣΣΕΙΑ – 8Ο ΜΕΡΟΣ (βίντεο-κόμικ) Σκηνές από την Οδύσσεια μέσα από τα αγγεία της εποχής Odyssey by Robert Wilson (trailer της παράστασης) Ομηρική αναγνώριση (λογισμικό) Οι αναγνωρίσεις στην Οδύσσεια Στιγμές αναγνώρισης στα ομηρικά έπη