Η περίπτωση της Αγγλίας Βιομηχανική επανάσταση και οι βάσεις της άνισης κοινωνικο-χωρικής ανάπτυξης Η περίπτωση της Αγγλίας

Ερευνητικά ερωτήματα (επίπεδα ανάπτυξης) Ερευνητικά ερωτήματα (επίπεδα ανάπτυξης) Ανθρωπογενείς συνθήκες/ παράμετροι οργάνωση της παραγωγής βασικές βιοτεχνικές δραστηριότητες αλλαγές στον καταμερισμό εργασίας περιοχές ανάπτυξης και χωρικές ανακατατάξεις τεχνολογική καινοτομία διεθνείς και τοπικές αγορές δρόμοι του εμπορίου εμφάνιση και επέκταση οικισμών και πόλεων ρόλος των κοινωνικών τάξεων άλλες

Ερευνητικά ερωτήματα (επίπεδα ανάπτυξης) Ερευνητικά ερωτήματα (επίπεδα ανάπτυξης) Φυσικές συνθήκες/ παράμετροι φυσικά αποθέματα ανάγλυφο σχέση με τις πρώτες ύλες υδάτινοι διάδρομοι αγροτικός χώρος άλλες

Το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο της Αναγέννησης Σταδιακή ανάπτυξη εθνικής συνείδησης Πρώτα βήματα συγκρότησης εθνικών κρατών, κεντρικών μηχανισμών διοίκησης, χάραξη συνόρων Πληθυσμιακή αύξηση Σταδιακή επέκταση οικισμών και πόλεων Κυριαρχία του φεουδαρχικού συστήματος παραγωγής (κυρίως σε Ανατολική & Βόρεια Ευρώπη) Έναρξη αποικιοκρατικών επεμβάσεων Καινοτομίες (βλ. τυπογραφία), έρευνα, πειραματισμός Επέκταση ροών και ανταλλαγών

Οι βιομηχανικές επαναστάσεις

Η (πρώτη) βιομηχανική επανάσταση Δεν αποτέλεσε μόνο μια ταχεία, εκρηκτική διαδικασία… …μα και μια διαδικασία αλυσιδωτών αλλαγών που μπορεί να αναχθεί στη μετά το 1000 μ.χ. Εποχή… …με φάσεις επιτάχυνσης (13ος, 16ος, 17ος (β΄μισό) αιώνας) αλλά και… …περιόδους ύφεσης (14ος, 17ος (α’μισό) αιώνας)

Βασικές προϋποθέσεις πρωτοεκβιομηχάνισης Δημιουργία ισχυρών αποθεμάτων εργασίας Αλλαγές στον αγροτικό τομέα Συσσώρευση κεφαλαίου Αλλαγές στην οργάνωση παραγωγής Εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών Ο ρόλος πολιτικής και πολιτιστικής κουλτούρας

Δημιουργία ισχυρών αποθεμάτων εργασίας

Αστικοποίηση και βιοτεχνία στην Αναγέννηση Διατήρηση σε γενικές γραμμές της Μεσαιωνικής ρυμοτομίας και περιτοίχισης, η πόλη ως “αγορά” Ανεπάρκεια πόσιμου νερού, έλλειψη αποχέτευσης Σταδιακή επέκταση λιθοδομών Απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού Συγκέντρωση βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στον αστικό ιστό, οι οποίες όμως έτειναν να μεταφέρονται στην επαρχία Επέκταση των πόλεων ανάλογα με τη δυνατότητα τροφοδοσίας από την ύπαιθρο

Δημιουργία ισχυρών αποθεμάτων εργασίας στην Αγγλία Απότομη αύξηση του μη-γεωργικού πληθυσμού σε συνδυασμό… …με τη μείωση των γεωργών Αύξηση συνολικού πληθυσμού ως συνέπεια.. Βελτίωσης γεννητικότητας, μείωσης θνησιμότητας, βελτίωσης διατροφικών παραμέτρων και συνθηκών υγιεινής… …αλλά και διαρκής ο φόβος επιδημιών, πανώλης και λιμού (βλ. “μαύρη” πανώλη, Λονδίνο, 1665) Αύξηση κατανάλωσης με συνέπεια την τροφοδότηση νέων κύκλων επιτάχυνσης της παραγωγής αγαθών Μεταναστευτικές εισροές (βλ. Ιρλανδοί κ.α.)

Πληθυσμιακή αύξηση Σταδιακή επέκταση οικισμών και πόλεων

Πληθυσμιακή αύξηση Σταδιακή επέκταση οικισμών και πόλεων

Πληθυσμιακές πυκνότητες

Το παράδειγμα της Γαλλίας

Αλλαγές στον αγροτικό τομέα

το Φεουδαρχικό σύστημα παραγωγής στην Αναγέννηση Ο πληθυσμός της υπαίθρου ως τροφοδότης των πόλεων Ενοίκια, φόροι, δεκάτη Ιδιοκτησία των εδαφών από γαιοκτήμονες, αριστοκρατία και εκκλησία Σταδιακός διαχωρισμός μεταξύ δουλοπάροικων και ελεύθερων αγροτών Οι δουλοπάροικοι ως “παρελκόμενα” της γης του γαιοκτήμονα

Η “ιδιόμορφη” Αγγλία Σχεδόν πλήρης εξαφάνιση του καθεστώτος του δουλοπάροικου Γοργό πέρασμα σε συνθήκες απαλοιφής των φεουδαρχικών σχέσεων Σταδιακό πέρασμα της γης στα χέρια της ανερχόμενης τάξης των εμπόρων “Καινοτόμοι” γαιοκτήμονες

…και η αγροτική παραγωγή Έλλειψη (αρχικά) αξιοποίησης της γης για αγροτικές καλλιέργειες Έμφαση στη μετατροπή γαιών σε βοσκοτόπους (νόμοι για περιφράξεις, 1760-1830) Καλλιέργειες που αποτελούν πρώτες ύλες στη βιοτεχνία Σταδιακά στη χώρα εφαρμόστηκε, για πρώτη φορά, ένα καινοτόμο σύστημα καλλιέργειας της γης: πέρασμα στη μέθοδο των περιφραγμένων έναντι των ανοικτών αγρών από τον 16ο αι., εγκατάλειψη της αγρανάπαυσης, εισαγωγή “τεχνητών” φυτών, αυξημένες δυνατότητες τροφοδότησης της κτηνοτροφίας, εισαγωγή λιπασμάτων, διαφοροποίηση καλλιεργειών Η γεωργική παραγωγή τροφίμων αφορούσε, σε συντριπτικό βαθμό, την εσωτερική αγορά

…και η αγροτική παραγωγή (συνέχεια και συμπέρασμα) Η συγκέντρωση της γης σε λίγα χέρια και η απαλλοτρίωση των μικροκαλλιεργητών… …υπήρξε μια διαδικασία που καθοδηγήθηκε από πολιτικο-οικονομικά κίνητρα σε σχέση με τη μικρή επιρροή των τεχνολογικών αλλαγών σε αυτή Επί της ουσίας, ο αγροτικός πληθυσμός εξωθήθηκε στις υπό ανάπτυξη πόλεις, αποτελώντας το βασικό υλικό για την επίτευξη της πρωταρχικής συσσώρευσης

Συσσώρευση κεφαλαίου

Μεγάλη Βρετανία: η μοναδική παγκόσμια δύναμη της εποχής (the sun never set on the empire)

Ενισχυτικοί παράγοντες στην Αγγλία Ισχυρά αποθέματα εργασίας χωρίς άλλες διεξόδους επιβίωσης Κεφάλαια από ανάπτυξη εσωτερικού εμπορίου Κεφάλαια από εκμετάλλευση αποικιών και διεθνές εμπόριο Συσσώρευση κεφαλαίων ακόμη και από άλλες χώρες (βλ. Ολλανδία) στην προοπτική της αποτελεσματικής επένδυσης Επάρκεια πρώτων υλών …αλλά και σχετική απροθυμία, στην αρχή, από πλευράς εμπόρων, πλοιοκτητών, γαιοκτημόνων για επενδύσεις στη βιομηχανία Ανάπτυξη κεντρικής τράπεζας και χρηματοπιστωτικού συστήματος

Ενδεικτικοί οι ρυθμοί συσσώρευσης

Αλλαγές στην οργάνωση παραγωγής

Η βιοτεχνική παραγωγή την εποχή της Αναγέννησης Αλλαγές σε δομή, οργάνωση, χωροθέτηση Αύξηση της ζήτησης Στροφή στην ύπαιθρο, μεταξύ άλλων, ως αντίδραση στις αστικές συντεχνίες και προς αναζήτηση φθηνών εργατικών χεριών Εμφάνιση κεφαλαιούχων εμπόρων Δύση του “Μεσογειακού” και επέκταση του “Ατλαντικού εμπορίου” Διατήρηση των παλαιών μεθόδων και εργαλείων παραγωγής Η σταθερά αναπτυσσόμενη βιοτεχνική παραγωγή που χαρακτήριζε την Αγγλία τον 17ο αιώνα, θα εξαπλωθεί στην υπόλοιπη Ευρώπη έναν αιώνα αργότερα

…και η βιοτεχνική παραγωγή στην Αγγλία Μεγάλη ανάπτυξη επαρχιακής υφαντουργίας (domestic system, putting out system) Επέκταση της σιδηρουργίας στα αστικά κέντρα της Ν.Α. Χώρας Αξιοποίηση των οικισμών-λιμανιών της Βρετανικής ακτής Εκμετάλλευση ποτάμιων οδών… …και ενός πυκνού οδικού δικτύου που σε μεγάλο μέρος του προέρχεται από τους Ρωμαίους

και η βιοτεχνική παραγωγή στην Αγγλία (συνέχεια) Σταθερή η επέκταση ρυθμών παραγωγής και εξαγωγών στην Αγγλία Ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς με αυξημένη τη δυνατότητα των χωρικών να συμμετέχουν σε αυτή λόγω αγροτικής μεταρρύθμισης και αυξανόμενου εισοδήματος Σταδιακό πέρασμα από την οικοτεχνία… Στο βιοτεχνικό εργαστήρι (μανουφακτουρικές συγκεντρώσεις πρωτοεκβιομηχανισμένης παραγωγής), με κεντρικό σε αυτό τον ρόλο των τεχνιτών-μαστόρων και την κυριαρχία της παραγωγής χωρίς σύνθετα εργαλεία και μηχανές… Και έπειτα στη μεγάλη βιομηχανία…

Η εμφάνιση της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής (manufacture) Σύμφωνα με τον Μ. Weber πρόκειται για: “διαδικασία οργανωμένης παραγωγής σε καπιταλιστική βάση, με χρήση εξειδικευμένων και συντονισμένων μεθόδων εργασίας, στα πλαίσια ενός εργαστηρίου που βασίζεται σε ίδια κεφάλαια…” Ενώ οι πρώιμες εργοστασιακές συγκεντρώσεις είχαν τον χαρακτήρα της μικρής βιοτεχνίας αφού δεν στηρίζονταν σε σημαντικό βαθμό σε μηχανές… Εδώ εμφανίζονται σειρά νέων, ποιοτικά και ποσοτικά, φαινομένων, όπως: η εμφάνιση καταμερισμού εργασίας, ο αριθμός των εργαζομένων που δουλεύουν κάτω από την ίδια στέγη, η ιεραρχία και πειθάρχηση στην παραγωγή η τυποποίηση στην παραγωγή…

Η εμφάνιση της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής (manufacture) Η χρήση μηχανών δεν είναι ένας σημαντικός προσδιοριστικός παράγοντας, τουλάχιστον για την περίοδο μελέτης Ενώ περιορίζεται δραστικά η πολυαπασχόληση και επιβάλλονται ενιαίοι, εντατικοί ρυθμοί εργασίας Σε συνδυασμό με χαμηλούς μισθούς και αξιοποίηση γυναικείας και παιδικής εργασίας Γνωστές και παροιμοιώδεις οι άθλιες συνθήκες εργασίας, αμοιβής, διαβίωσης και κατοικίας στις Αγγλικές πόλεις στην α’ βιομηχανική επανάσταση

Ίδρυση πρώτου μεγάλου εργοστασίου στο Lancashire (β’ μισό 17ου αιώνα) Σταδιακά το εργοστάσιο επιβάλλει την αύξηση της ζήτησης (μαζική παραγωγή, φθηνό κόστος) και όχι το αντίστροφο Παράλληλα καταφέρνει επιτυχώς και με προνομιακούς όρους να ενσωματώσει, χωρίς να εξαφανίσει, τις προγενέστερες μορφές παραγωγής (π.χ. Οικοτεχνίες)

Ενδεικτική η μετέπειτα εξέλιξη της βιομηχανικής παραγωγής

Εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών

Από την εκμηχάνιση στην εκβιομηχάνιση… Αρχικά τα εργαλεία ήταν απλά έως και “μεσαιωνικά” Όπου γινόταν χρήση μηχανικής δύναμης αυτή ήταν συνήθως ή υδραυλική (π.χ. Αγροτικές βιοτεχνίες ή εργοστάσια δίπλα σε ποτάμια) Εισαγωγή του ατμού (1712, άντληση από ορυχεία/ 1760, αξιοποίηση από υφαντουργία) σε υφαντουργία, σιδηρουργία και βιομηχανία τροφίμων (ιεραρχικά)

Cotton-spinning jenny, 1765, J. Harggreaves Water frame, 1770, R. Arkwright

Από την εκμηχάνιση στην εκβιομηχάνιση (συνέχεια) Νέες χωροθετικές επιλογές: ανθρακοφόρες περιοχές Σχετική ανάπτυξη επιστημών…. Μέτριες τεχνικές εφευρέσεις (π.χ. Κλωστική μηχανή) Φθηνές και απλές καινοτομίες Εισαγωγή του σιδηροδρόμου (μετά τον 18ο αι.), ως αποτέλεσμα αλλά και προϊόν των εξελίξεων στο πεδίο της εξόρυξης άνθρακα

Από την εκμηχάνιση στην εκβιομηχάνιση (συνέχεια) Σταδιακή υιοθέτηση δικαίου ευρεσιτεχνιών για ενίσχυση των σχετικών προσπαθειών (κατωχύρωση για 41 έτη) Συνολικά πρώτη η Αγγλία εφάρμοσε μαζικά ένα πρότυπο αξιοποίησης μηχανικής ενέργειας στα πλαίσια της εργοστασιακής παραγωγής, εξωθώντας τους ρυθμούς παραγωγής σε πρωτόγνωρα ύψη

Ο ρόλος πολιτικής και πολιτιστικής κουλτούρας

Το “Αγγλικό” πλαίσιο Ρήξη με τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων Υιοθέτηση αρχών ελεύθερου εμπορίου και ανταγωνισμού Εφαρμογή πολιτικών προώθησης επιχειρηματικού κέρδους Αποκρυστάλλωση των αλλαγών αυτών στο θεσμικό επίπεδο (απεξάρτηση της εργασίας από τα φεουδαρχικά δεσμά και εμπορευματοποίηση αυτής) Αντιπαραβολή Αγγλίας/ Γαλλίας (αστική επανάσταση)

Το “Αγγλικό” πλαίσιο (συνέχεια) Σταθερότητα πολιτικών θεσμών, περιορισμός ρόλου αριστοκρατίας προς όφελος κοινοβουλίου Δυνατότητα μονοπώλησης παγκόσμιας αγοράς από πλευράς Άγγλων βιομηχάνων Εθνική-κρατική στήριξη στις πολιτικές επιθετικού ανταγωνισμού με ταυτόχρονο περιορισμό του ρόλου των (μη-ευρωπαίων) ανταγωνιστών (βλ. Παράδειγμα Ινδικών υφασμάτων) Ανάπτυξη και ενίσχυση εσωτερικής καταναλωτικής αγοράς Θετικό κλίμα απέναντι στην καινοτομία και την αλλαγή

Την ίδια εποχή η υπόλοιπη Ευρώπη καθυστερεί…

Ενώ η Αγγλία επιταχύνει…

Γεωγραφικές αναδιαρθρώσεις Οι ενεργειακές ανάγκες και οι τρόποι κάλυψης αυτών αποτελούσαν βασικούς παράγοντες χωροθετικών επιλογών για τις μονάδες παραγωγής Έλξη προς παραποτάμιες ή ανθρακοφόρες περιοχές Έλξη προς λιμάνια για πρόσβαση σε εισαγόμενες πρώτες ύλες) Η ανάπτυξη βιομηχανικών συγκεντρώσεων λειτουργούσε ως πόλος συγκέντρωσης πληθυσμού και ανάπτυξης νέων πόλεων Η εμφάνιση του σιδηροδρόμου επέκτεινε την απεξάρτηση της βιομηχανίας από τις πρώτες ύλες ενισχύοντας τη χωροθετική της ευελιξία Το εργατικό δυναμικό είναι ο λιγότερο “χωροθετικά ευέλικτος” παράγοντας

Γεωγραφικές αναδιαρθρώσεις Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Liverpool και της ενδοχώρας του (Lancashire) που συνδύαζε: Λιμάνι με παραδοσιακά έντονες εμπορικές δικτυώσεις Ανθρακοφόρα περιοχή Ποτάμιες πλεύσεις Παραδοσιακές βιοτεχνικές συγκεντρώσεις Σταδιακή εμβάθυνση ενός προτύπου άνισης χωρικής ανάπτυξης

Τα συμπεράσματα…δικά σας Αγγλία και βιομηχανική επανάσταση Πληθυσμός και εργασία Πόλεις και ύπαιθρος Παραγωγή και τεχνολογία Κράτος και πολιτική Αντιδιαστολή με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες Αποικιοκρατία και άνιση ανάπτυξη

Ευχαριστώ για την προσοχή σας Καλή συνέχεια Ευχαριστώ για την προσοχή σας