Μάρτιν Χάιντεγκερ: Η προέλευση του έργου τέχνης (1935-6)

Όταν ερωτούμε «τι είναι ένα έργο τέχνης» ερωτούμε για το είναι ενός όντος, την ουσία ενός πράγματος. Ο Χάιντεγκερ προτίθεται να εγείρει το θεμελιώδες οντολογικό ερώτημα για το νόημα του ίδιου του Είναι, σε σχέση με το έργο τέχνης

Η όλη πραγματεία Η προέλευση του έργου τέχνης κινείται συνειδητά, χωρίς ωστόσο τούτο να δηλώνεται, στο δρόμο για την ουσία του Είναι. Η σκέψη γύρω από αυτό που είναι η τέχνη προσδιορίζεται απόλυτα και αποφασιστικά μόνο μέσα από το ερώτημα για το Είναι. Η τέχνη δεν είναι ούτε ο χώρος όπου δημιουργείται ένας πολιτισμός (Kultur) ούτε ο χώρος όπου εμφανίζεται το πνεύμα. ανήκει στο ‘συμβάν’ (Ereignis) μέσα από το οποίο και αποκλειστικά καθορίζεται η σημασία του Είναι. Το ερώτημα: ‘τι είναι τέχνη’ ανήκει στα ερωτήματα εκείνα που δεν βρίσκουν μέσα στην πραγματεία καμία απάντηση. Αυτό που προσφέρει η φαινομενική παρουσία τέτοιων απαντήσεων δεν είναι παρά υποδείξεις, για να τεθούν ακριβώς τα ερωτήματα» (KW 73)

Σε τι συνίσταται η «πραγματικότητα» εντός έργου τέχνης; Ένα έργο τέχνης είναι πραγματικό σημαίνει κατ’ αρχήν ότι το έργο τέχνης είναι πράγμα. Ένας πίνακας π.χ. που κρέμεται στον τοίχο είναι ένα πράγμα ανάμεσα σε άλλα πράγματα που βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Το έργο τέχνης όμως, που είναι ένα πράγμα, δεν είναι απλώς ένα πράγμα. Είναι κάτι που φανερώνει κάτι άλλο. Το έργο τέχνης ως πράγμα είναι αλληγορικό και συγχρόνως συμβολικό.

Εντούτοις, για τον Χάιντεγκερ, το πράγμα διαφέρει από το έργο τέχνης που είναι πράγμα όπως διαφέρει και από το εργαλείο που είναι και αυτό πράγμα. Τι κάνει άραγε το πράγμα να είναι πράγμα, το έργο να είναι έργο και το εργαλείο εργαλείο; Που έγκειται, με άλλα λόγια, η πραγμότητα του πράγματος (dinghaft), η εργότητα του έργου (zeughaft), η εργαλειότητα του εργαλείου (werkhaft); Ο Χάιντεγκερ θα δηλώσει ότι την ουσία του εργαλείου, όπως και την ουσία του πράγματος, τη φανερώνει το έργο τέχνης. Το τι είναι πράγμα, τι είναι εργαλείο, καθορίζεται από την ουσία του έργου τέχνης.

Τα παπούτσια του Van Gogh

Τα παπούτσια που απεικονίζονται στον πίνακα αποκαλύπτουν έναν κόσμο. Η γη, ο μόχθος στο χωράφι, η ανάγκη για το ψωμί, τα κουρασμένα βήματα της χωρικής στον χωμάτινο δρόμο της επιστροφής, όλα βρίσκονται μέσα στον πίνακα. «Από το σκούρο άνοιγμα του εσωτερικού μέρους των παπουτσιών προβάλλει αλύγιστος ο μόχθος των βημάτων της καθημερινής δουλειάς. Μέσα στο συμπαγές βάρος των παπουτσιών έχει μαζευτεί η καρτερικότητα του αργού βαδίσματος ανάμεσα στις μακρόσυρτες και μονότονες αυλακιές του αγρού, πάνω από τον οποίο φυσά δριμύς άνεμος.→

Πάνω στο δέρμα βρίσκεται αποτυπωμένη η υγρασία και το βαθύ χρώμα του εδάφους. Κάτω από τις πατούσες είναι χαραγμένη η μοναξιά του μονοπατιού κατά το ηλιοβασίλεμα. Μέσα στα παπούτσια δονείται το κρυφό κάλεσμα της γης, η σιωπηλή της προσφορά του ωριμασμένου σιταριού και η ανεξήγητη παραίτησή της κατά την ώρα του αποκαμωμένου ανασασμού μέσα στο χειμωνιάτικο χωράφι. Μέσα από αυτά τα παπούτσια σέρνεται ο ανέκφραστος φόβος για την εξασφάλιση του ψωμιού, η άφωνη χαρά για το ξεπέρασμα της βιοτικής ανάγκης, το τρεμούλιασμα κατά την ώρα του τοκετού και η ανατριχίλα για την απειλή του θανάτου. Στη γη ανήκουν αυτά τα παπούτσια και μέσα στον κόσμο της χωριάτισσας διαφυλάσσονται. Έτσι ανήκοντας κι έτσι διαφυλασσόμενα τα όργανα ηρεμούν εσωτερικά.» (22-3:55-55)

Στην αληθινή φύση του έργου τέχνης ανήκει να μας αποκαλύπτει έναν κόσμο. Όμως, ο κόσμος του έργου τέχνης δεν είναι το εξωτερικό σύστημα αναφοράς στο οποίο παραπέμπει ο πίνακας (π.χ. ο τοίχος, οι μπογιές, τα πινέλα, κ.λπ.). Ο κόσμος του έργου τέχνης είναι ο κόσμος που εγκαθιστά το ίδιο το έργο τέχνης.

Το παράδειγμα του αρχαίου ναού «Ένα οικοδόμημα, ένας αρχαιοελληνικός ναός, δεν αναπαριστά τίποτα. Απλώς στέκεται μέσα στη ρημαγμένη πετρώδη κοιλάδα. Το οικοδόμημα περικλείνει τη μορφή του θεού και της επιτρέπει να εκτίθεται μέσα σ’ αυτό το κρύψιμο, μέσα στην ιερή περιοχή που περιβάλλεται από την ανοιχτή στοά τη σχηματισμένη από κολώνες. Χάρη στο ναό παρίσταται ο θεός μέσα στο ναό. Αυτή η παρουσία του θεού είναι η επέκταση και η συνόρευση της περιοχής στην ιερότητα.» (30-1:68-9)

«Αλλά ο ναός και η περιοχή του δεν αιωρούνται μέσα στην αοριστία «Αλλά ο ναός και η περιοχή του δεν αιωρούνται μέσα στην αοριστία. Ο ναός είναι εκείνος που πρωτοσυνάπτει και συνάμα συλλέγει γύρω του την ενότητα εκείνων των οδών και σχέσεων, μέσα στις οποίες η γέννηση και ο θάνατος, η συμφορά και η ευλογία, η νίκη και η ατίμωση, η εγκαρτέρηση και η κατάπτωση διαμορφώνουν το πεπρωμένο της ανθρώπινης ουσίας. Η έκταση αυτών των ανοιχτών σχέσεων είναι ο κόσμος αυτού του ιστορικού λαού. Βάσει αυτού του κόσμου και μέσα σ’ αυτόν επανέρχεται αυτός ο λαός στον εαυτό του, στην πραγμάτωση του προορισμού του.» (31:69)

Στον αρχαιοελληνικό ναό αποκαλύπτεται η σχέση του προς τον κόσμο του αρχαιοελληνικού λαού. Η μέσα στο ναό αποκαλυπτόμενη μορφή του θεού συνάπτει και συλλέγει όλες τις ανθρώπινες πορείες και σχέσεις. Αυτό το συλλεγόμενο και συναπτόμενο είναι ο κόσμος ενός «ιστορικού» λαού.

Ο ναός δεν είναι ένα αιώνιο έργο τέχνης. Όχι, όμως, επειδή υφίσταται τη φυσική φθορά του χρόνου, αλλά επειδή έχει εξαφανιστεί ο κόσμος του. Μέσα στις συλλογές και στις εκθέσεις, μέσα στο πάρε-δώσε της εμπορευματοποιημένης καλλιτεχνικής απόλαυσης, ιστορικής έρευνας και μουσειακής διατήρησης τα καλλιτεχνήματα δεν ηρεμούν μέσα στον εαυτό τους, αλλά γίνονται αντικείμενα – που θα πει: αποκομμένα και στερημένα από τον κόσμο τους.

«Οι «Αιγινήτες» στην καλλιτεχνική συλλογή του Μονάχου, η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή στην πιο καλή κριτική έκδοση, είναι τα έργα που είναι, έχοντας αποκοπεί από το δικό τους ουσιώδη χώρο. Όσο μεγάλη και αν είναι η αξία τους και η εντύπωση που προξενούν, όσο καλή και αν είναι η διατήρησή τους, όσο σίγουρη και αν είναι η ερμηνεία τους, ήδη το ότι μετατέθηκαν στη συλλογή τα απέκοψε από τον κόσμο τους. Αλλ’ ακόμα και αν προσπαθήσουμε να καταργήσουμε ή να αποφύγουμε τέτοιες μεταθέσεις των έργων τέχνης επισκεπτόμενοι π.χ. τον ναό της Φαιστού και τον καθεδρικό ναό του Bamberg στον τόπο τους, ο κόσμος των υπαρκτών αυτών έργων τέχνης έχει αποσυντεθεί.» (29-30:30)

Μέσα σε τέτοιου είδους ύπαρξη τα καλλιτεχνήματα δεν φανερώνουν πια τον εαυτό τους, παρά μόνο σαν κάτι που παρήλθε: «Η αποκοπή και η αποσύνθεση του κόσμου δεν μπορούν ποτέ πια να ακυρωθούν. Τα έργα τέχνης δεν είναι πια αυτά που ήταν. Είναι βέβαια τα ίδια αυτά έργα που στέκονται ως αντικείμενο συνάντησης, αλλά ο εαυτός τους είναι κάτι που υπήρξε στο παρελθόν. Σαν τέτοια στέκονται μέσα στην περιοχή της παράδοσης και της διατήρησης. Εφεξής παραμένουν μόνο σαν αντικείμενα.» (30:67)

Στο Είναι και χρόνος, ο Χάιντεγκερ είχε εγείρει το ζήτημα της ιστορικότητας ενός αντικειμένου π.χ. ενός παλαιού βάζου ή πιάτου. Από πού αντλεί αυτό το πιάτο την ιστορικότητά του; Από το γεγονός ότι σημαδεύεται από τον κόσμο για τον οποίο ήταν αρχικά κατασκευασμένο και εντός του οποίου αρχικά χρησιμοποιούταν: «Δεν είναι άλλο από τον κόσμο, μέσα στον οποίο ετούτα, ανήκοντας σε μια συνάφεια οργάνων, συναντώνταν ως πρόχειρα όντα και χρησιμοποιούνταν από ένα βιομεριμνώδες, μες-στον-κόσμο-υπάρχον εδωνά-Είναι. Εκείνος ο κόσμος δεν είναι πια. Αλλά το άλλοτε ενδόκοσμο ον εκείνου του κόσμου είναι ακόμα παρευρισκόμενο» (ΕΧ 628/SZ 380). Ερώτημα: Τι έχει αλλάξει στη διερμήνευση του Χάιντεγκερ;

Η γη Ο ναός όμως και ο ιερός του χώρος δεν αιωρούνται κάπου σ’ ένα απροσδιόριστο κενό. Απέναντι στον κόσμο που είναι ο ναός, και μέσα από την αλήθεια του έργου τέχνης, υψώνεται ο αντίλογος, ο αντίπαλος. Ο αντίλογος είναι τα υλικά, υλικά που αποκτούν τη σημασία τους μέσα από το ναό. Τα υλικά είναι το μάρμαρο, η πέτρα, το χώμα: είναι η γη.

Η γη ως φορέας Ο ναός στέκεται πάνω στη γη εφησυχάζοντας πάνω της. Χάρη σ’ αυτό τον εφησυχασμό αποκαλύπτεται ο ρόλος της γης ως φορέα. Η σκληρή πέτρα είναι ένας ασφαλής (geborgen) φορέας, που σιγουρεύει περιβάλλοντας (bergend) τα φερόμενα μέσα σε μυστηριώδη αχλύ (Verborgenheit). Το σκληρό και άκαμπτο φέρειν της πέτρας δεν πιέζεται για να λειτουργήσει, λειτουργεί αβίαστα. Η πέτρα και κατ’ επέκταση η γη είναι ένας ακαταπόνητος και όμως ελεύθερος φορέας ναού. «Η γη είναι αυτό, μέσα στο οποίο το αναφύεσθαι επαναφέρει και σιγουρεύει κάθε τι αναφυόμενο και μάλιστα σαν τέτοιο. Μέσα στα αναφυόμενα κρύβεται η γη ως αυτό που τα σιγουρεύει» (31:71).

Μέσα στην αλήθεια του έργου τέχνης βρίσκουμε λοιπόν δύο στοιχεία: τον κόσμο και τη γη. Το ερώτημα που τίθεται εδώ, έχει ως εξής: Πώς σχετίζεται ο αρχαιοελληνικός ναός προς τα δυο ουσιώδη συστατικά του, προς τον αρχαιοελληνικό κόσμο και την περιβάλλουσα γη; Η απάντηση τονίζει τον απο-καλυπτικό (εκ-καλυπτικό) ρόλο του ναού: χάρη σ’ αυτόν ξανοίγεται ένας κόσμος (δηλαδή, ο αρχαιοελληνικός) και συνάμα επανατίθεται πίσω στη γη, η οποία έτσι φανερώνεται ως πρωταρχική πατρίδα, όπου έχει τα θεμέλιά του αυτός ο κόσμος (32:71).

Κόσμος και γη πραγματώνονται μέσα στο έργο τέχνης που γίνεται έτσι ο τόπος της αλήθειας. Το έργο τέχνης αποτελεί το ξέφωτο εντός του οποίου το ον (π.χ. τα παπούτσια στον πίνακα) έρχεται να δειχθεί στο Είναι του. Συνεπώς η αλήθεια του έργου τέχνης ταυτίζεται με το ίδιο το Είναι. Η αλήθεια του νοήματος του όντος θεμελιώνεται στην πρωτογενή αλήθεια του Είναι, του παρουσιάζεσθαι. Το παρ-όν καθίσταται παρόν μέσω του παρουσιάζεσθαι (Είναι)

Ο κόσμος Τι είναι ακριβώς ο κόσμος του έργου τέχνης; Η πέτρα λ.χ. δεν έχει κόσμο. Έχει απλώς περιβάλλον. Τα φυτά και τα ζώα δεν έχουν κόσμο. Ανήκουν και αυτά στο χώρο που τα περιβάλλει. Ο άνθρωπος όμως έχει κόσμο, γιατί μένει στο ξέφωτο του όντος:   «Η πέτρα είναι χωρίς κόσμο. Παρόμοια το φυτό και το ζώο δεν έχουν κόσμο. Και όμως ανήκουν στον αφανή συνωστισμό ενός περιβάλλοντος, στο οποίο προσκολλώνται. Αντίθετα η χωριάτισσα έχει ένα κόσμο, γιατί διαμένει μέσα στην ανοιχτότητα των όντων» (34:75)

Το ότι τα όντα υπάρχουν, αναφύονται ή ζουν, δεν είναι αρκετός λόγος για να τους καταλογιστεί ένας κόσμος. Μόνο στην ανθρώπινη ύπαρξη έχουν τα όντα ήδη διανοιγεί και διατηρούνται μέσα σε ανοιχτότητα. Ο κόσμος δεν είναι λοιπόν ο περιβάλλον χώρος μέσα στον οποίο υπάρχουν τα όντα, αλλά είναι η ευρυχωρία με την οποία τα όντα αποκτούν το χρόνο τους, το χώρο τους, τις διαστάσεις και το νόημά τους «Κατά το μέτρο που ξανοίγεται ένας κόσμος, όλα τα πράγματα αποκτούν τον καιρό τους και τη βιαστικότητά τους, την απόσταση και την εγγύτητά τους, την ευρύτητα και τη στενότητά τους.» (34:75)

Ο άνθρωπος ήδη υπάρχοντας «παραχωρεί», δηλαδή: απελευθερώνει τα πρόχειρα όντα που τον περιβάλλουν, ώστε αυτά να ενταχθούν μέσα στο χώρο, να πάρουν τη θέση τους, να μπουν σε τάξη. Μια αντίστοιχα θεμελιώδη «παραχώρηση» πραγματώνει το έργο τέχνης: το έργο τέχνης ελευθερώνει (=ξανοίγει) την ευρυχωρία του κόσμου, ώστε μέσα σ’ αυτήν να «χωρέσουν» και να μπουν σε τάξη τα ενδόκοσμα όντα. Έτσι το πρώτο οντολογικό γνώρισμα του έργου τέχνης είναι ότι «ανορθώνει ένα κόσμο» ή, «θέτει έναν κόσμο» (stelt eine Welt auf).

Το έργο τέχνης διατηρεί το ξέφωτο του κόσμου ανοιχτό. Το έργο τέχνης παρέχει στα πράγματα την ευρυχωρία να ξανοιχτούν και να φανερώσουν το Είναι τους: «Το έργο τέχνης ως έργο τέχνης ανορθώνει ένα κόσμο. Το έργο τέχνης διατηρεί ανοιχτή την ανοιχτότητα ενός κόσμου» (34:76). Το να «ανορθώνει ένα κόσμο» ή να «να θέτει έναν κόσμο» είναι ένα από τα ουσιώδη γνωρίσματα που δίνουν στο έργο τον χαρακτήρα του έργου.

Το δεύτερο στοιχείο του εργοειδούς του έργου τέχνης , που αναφέρεται στη γη, είναι αυτό που ο Γερμανός φιλόσοφος ονομάζει «παραγωγή» (Herstellung). Όταν θέτω έναν κόσμο παράγω τη γη. Σε αντίθεση με την ύλη του εργαλείου, το έργο τέχνης, στο μέτρο που μέσα από αυτό «τίθεται» ένας κόσμος, δεν αφήνει την ύλη να εξαφανιστεί αλλά τη διατηρεί στο ξέφωτο του κόσμου του έργου: μέσα από το φορτίο και την ηρεμία ο βράχος γίνεται βράχος, τα χρώματα αποκτούν τη λάμψη τους, κ.λπ. «Στο εργοειδές ιδιάζει η ανόρθωση ενός κόσμου. Μέσα στην περιφέρεια αυτού του προσδιορισμού, ποια είναι η ουσία του υλικού στοιχείου του έργου τέχνης; Το όργανο, μια και προσδιορίζεται από εξυπηρετικότητα και χρησιμότητα, παίρνει στην υπηρεσία του αυτό από το οποίο συνίσταται: την ύλη. Η πέτρα χρησιμοποιείται και καταναλώνεται κατά την κατασκευή ενός οργάνου, π.χ. του τσεκουριού. →

Έτσι η πέτρα εξαφανίζεται εξυπηρετώντας Έτσι η πέτρα εξαφανίζεται εξυπηρετώντας. Η ύλη είναι τόσο πιο καλή και πιο κατάλληλη, όσο λιγότερη αντίσταση προβάλλει εξολοθρευόμενη μέσα στο οργανοειδές του οργάνου. Αντίθετα ο αρχαίος ναός ανυψώνοντας ένα κόσμο δεν αφήνει την ύλη να εξαφανιστεί, αλλά της επιτρέπει να προκύψει ολόπρωτα και μάλιστα. μέσα στην ανοιχτότητα του κόσμου του έργου τέχνης: ο βράχος αρχίζει να υποβαστάζει και να ηρεμεί, και έτσι πρωτογίνεται βράχος. τα μέταλλα αρχίζουν να γυαλίζουν και να λαμπυρίζουν, τα χρώματα να φεγγοβολούν, ο ήχος να αντηχεί, η λέξη να μιλά. Όλα αυτά προκύπτουν κατά το μέτρο που το έργο τέχνης κατατίθεται μέσα στο ογκώδες και στο βάρος της πέτρας, μέσα στη στερεότητα και ευλυγισία του ξύλου, μέσα στη σκληρότητα και λαμπρότητα του χαλκού, μέσα στη φωτεινότητα και σκοτεινότητα του χρώματος, μέσα στην τονικότητα του ήχου και μέσα στην ονομαστική δύναμη της λέξης.» (34-5:77)

Τα έργα τέχνης όχι μόνο παράγονται από κάποια υλικά αλλά και τα προάγουν. Το δεύτερο στοιχείο του εργοειδούς είναι το προάγειν. Το έργο τέχνης προάγοντας τα υλικά από τα οποία παράγεται, προάγει τη γη, της πρωτοεπιτρέπει να προκύψει, με δύο τρόπους: α), Η γη περιβάλλει και σιγουρεύει, αλλά μόνο κατά το μέτρο που προκύπτει μέσω του καλλιτεχνήματος. Αυτό μπορεί να κατανοηθεί απλά από το ότι η γη είναι το φυσικό περιβάλλον ενός αρχαιοελληνικού ναού, το οποίο αποκαλύπτεται ως φόντο, και έτσι περικλείει το ναό σιγουρεύοντάς τον. β) γη είναι εκείνος ο ακαταπόνητος φορέας των όντων:

«Αυτό μέσα στο οποίο το έργο τέχνης κατατίθεται και αυτό που το έργο τέχνης κατατιθέμενο επιτρέπει να προκύψει, το ονομάσαμε γη. Η γη είναι κάτι που περιβάλλει και σιγουρεύει προκύπτοντας. είναι κάτι αβίαστα ακόπιαστο – ακαταπόνητο. Πάνω και μέσα στη γη θεμελιώνει ο ιστορικός άνθρωπος την κατοικία του μέσα στον κόσμο. Κατά το μέτρο που το έργο τέχνης ανορθώνει ένα κόσμο, προάγει τη γη… Το έργο τέχνης εισάγει και διατηρεί αυτή τούτη τη γη μέσα στην ανοιχτότητα ενός κόσμου. Το έργο τέχνης επιτρέπει στη γη να είναι γη.» (35:78)

Αλήθεια και έργο τέχνης «Τι είναι η αλήθεια;» (38:84) Ο παραδοσιακός ορισμός της προτασιακής αλήθειας: adaequatio intellectus et rei (=συμφωνία μεταξύ της νόησης και του πράγματος). Η προτασιακή αλήθεια είναι ένα παράγωγο φαινόμενο, είναι απλώς και μόνο ορθότητα (recitudo), ενώ η αρχέγονη αλήθεια που ήταν σαφείς στους αρχαίους Έλληνες έχει λησμονηθεί. Η αρχέγονη αλήθεια εντοπίζεται ετυμολογικά στον ελληνικό όρο αλήθεια, έτσι καθώς αντιπαραβάλλεται μέσα στο 1ο απόσπασμα του Ηράκλειτου προς την ασχετοσύνη των ασύνετων, στους οποίους τα όντα λανθάνει (=παραμένουν κρυφά), καθόσον αυτοί τα επικαλύπτουν, επιλανθάνονται (=τα λησμονούν).

αλήθεια = μη-κρυπτότητα, αποκάλυψη των όντων στο Είναι τους. Αυτή η μη-κρυπτότητα μας φέρνει στην «φωτεινότητα» μέσα στην οποία εισδύουν και στέκονται όλα τα όντα και από την οποία εν συνεχεία αποσύρονται. Ο Χάιντεγκερ κάνει λόγο για «ένα φωτισμό [= ένα ξέφωτο]»:

«Και όμως εκτός των όντων, όχι ξέχωρο από αυτά αλλά προηγούμενο σε σχέση προς αυτά, συμβαίνει και κάτι άλλο. Στο μέσο των όντων ως ολότητας υπάρχει ένας ανοιχτός τόπος. Είναι ένας φωτισμός [=ένα ξέφωτο]. Εάν τον δούμε βάσει των όντων, είναι πιο ον από τα όντα. Αυτό το ανοιχτό μέσο δεν περιβάλλεται λοιπόν από τα όντα. αντίθετα αυτό τούτο το φωτίζον μέσο περιβάλλει όλα τα όντα, όπως το μηδέν, το οποίο ελάχιστα γνωρίζουμε. Τα όντα μπορούν ως όντα να είναι, μόνον εφόσον εισέρχονται και στέκονται μέσα στη φωτεινότητα αυτού του φωτισμού, και μόνο εφόσον όντας μέσα σ’ αυτήν εξίστανται. Μόνο αυτός ο φωτισμός δωρίζει και εξασφαλίζει σ’ εμάς τους ανθρώπους μια δίοδο προς τα όντα που δεν είναι ο εαυτός μας, καθώς και την πρόσβαση στο ον που είναι ο εαυτός μας» (41:87)

Τα μη-ανθρώπινα όντα εισέρχονται και στέκονται μέσα στη φωτεινότητα και μπορούν έτσι να είναι: «Τα όντα μπορούν ως όντα να είναι, μόνο εφόσον εισέρχονται και στέκονται μέσα στη φωτεινότητα αυτού του φωτισμού» (41-2:88). Αντίστοιχα, «Μόνο αυτός ο φωτισμός δωρίζει και εξασφαλίζει σ’ εμάς τους ανθρώπους μια δίοδο προς τα όντα που δεν είναι ο εαυτός μας, καθώς και την πρόσβαση στο ον που είναι ο εαυτός μας».

Η προέλευση της αλήθειας ως μη-κρυπτότητας είναι η κρυπτότητα Η προέλευση της αλήθειας ως μη-κρυπτότητας είναι η κρυπτότητα. Ο Χάιντεγκερ γράφει στο Είναι και χρόνος:   «Η αλήθεια (το αποκαλύπτεσθαι) πρέπει κάθε φορά να αποσπάται από τα όντα. Τα όντα αρπάζονται από την κρυπτότητα. Το εκάστοτε γεγονός του αποκαλύπτεσθαι είναι πάντα ληστεία. Είναι τυχαίο ότι οι Έλληνες εκφράζονται για την ουσία της αλήθειας με στερητική έκφραση (α-λήθεια);» (222).   Τα πράγματα αρπάζονται από την κρυπτότητα. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο συμβαίνει η αλήθεια στο έργο τέχνης: «Μέσα στη ζωγραφιά του Βαν Γκογκ συμβαίνει η αλήθεια. Αυτό δεν σημαίνει ότι εδώ απεικονίζεται ορθά κάτι παρευρισκόμενο, αλλά ότι με τη φανέρωση του οργανοειδούς των παπουτσιών εισδύουν τα όντα ενγένει, ο κόσμος και η γη μέσα στην εναντίωσή τους, στη μη-κρυπτότητα» (44:92-3).

Το ωραίο δεν συνδέεται με την αισθητική ή το γούστο αλλά με την αλήθεια. Με την τέχνη έχουμε τη γέννηση και την έλευση της αλήθειας: «Μέσα στο έργο είναι επί το έργον η αλήθεια, άρα όχι μόνο κάτι αληθινό. Ο πίνακας που δείχνει τα χωριάτικα παπούτσια, το ποίημα που περιγράφει τη ρωμαϊκή κρήνη, δεν γνωστοποιούν μόνο (και αν εκληφθεί αυστηρά δεν γνωστοποιούν διόλου) το τι είναι αυτά τα επιμέρους όντα σαν τέτοια, αλλά επιτρέπουν στη μη-κρυπτότητα σαν τέτοια να συμβεί σε σχέση προς τα όντα ενγένει. Όσο πιο απλά και πιο ουσιαστικά αναδύονται μέσα στην ουσία τους μόνο τα παπούτσια, όσο πιο αστόλιστα και πιο καθαρά αναδύεται μέσα στην ουσία της μόνο η κρήνη, τόσο πιο άμεσα και πιο ενιαία γίνονται μαζί τους όλα τα όντα περισσότερο όντα. Έτσι φωταγωγείται το αυτοκρυβόμενο Είναι.» (44:93)

Η τέχνη είναι «παραγωγή όντων», με την έννοια ότι προάγει τα παρόντα από την κρυπτότητα στη μη-κρυπτότητα. Αυτή η προάγουσα παραγωγή επιτρέπει στα όντα να προαχθούν στην παρουσία τους. Η πραγμάτωση των έργων τέχνης είναι ένας τρόπος του γίγνεσθαι της αλήθειας: «Τέχνη είναι μια γένεση και έλευση της αλήθειας» (KW 59). Αυτή η αλήθεια είναι η αρχέγονη διαμάχη κατά την οποία αντιτίθεται ο φωτισμός και η απόκρυψη. Αυτό που επιτελεί το έργο τέχνης είναι το «στήσιμο», με την αρχαία ελληνική έννοια «θέσις», ενός όντος στο μη κρυπτό:

«Ο φωτισμός της ανοιχτότητας και η ένταξη σε κάτι ανοιχτό συνυφαίνονται. Είναι η μία και η αυτή ουσία του συμβάντος της αλήθειας. Αυτό το συμβάν (Geschehen) είναι πολλαπλά ιστορικό (Geschichlich)» (50:101)  Μέσα στην τέχνη διατηρείται δημιουργικά η αλήθεια. Στο μέτρο που η αλήθεια είναι φώτισμα του όντος και αποκάλυψη, είναι και ποιητική. Η τέχνη στο μέτρο που ορίζεται ως αυτό που καθιστά δυνατή την έλευση της αλήθειας του όντος ως όντος, είναι ποίηση (Dictung) (59-60:). Έτσι όμως ακριβώς ορίζει ο Πλάτων το ποιείν σε ένα χωρίο του Συμποσίου: «η γαρ τοι του μη όντος εις το ον ιόντι οτωούν αιτία πάσα έστι ποίησης / «Κάθε αιτία, που έγγειται στο ότι προάγει κάτι από το μη ον στο ον, είναι ποίηση» (205b).

Τι είναι αυτό που «ποιεί», αυτό που προάγει η τέχνη; Άσχετα από το αν τα ζωγραφισμένα δεν είναι, βέβαια, αληθινά παπούτσια, φτιαγμένα για να φορεθούν, άσχετα από το αν τα ζωγραφισμένα παπούτσια έχουν φτιαχτεί ρεαλιστικά, ιμπρεσσιονιστικά, κυβιστικά ή εντελώς αφηρημένα, και άρα σε περισσότερη ή λιγότερη σχέση προς την πραγματικότητα – η καλλιτεχνικότητά τους έγκειται στο ότι φέρνουν σε φως όχι κάτι αληθινό ή ψεύτικο, αλλά αυτή τούτη την αλήθεια, δηλαδή το Είναι των όντων. Μέσα στο έργο τέχνης ποιείται κατά τον Χάιντεγκερ η αλήθεια.

Η οντολογική διαφορά Οντολογική διαφορά: η διαφορά ανάμεσα στο Είναι και στα όντα. Το Είναι ως αφαίρεση δεν είναι το ίδιο με τα όντα-που-είναι, η ύπαρξη δεν είναι ίδια και η αυτή με τα υπάρχ-οντα. To Eίναι είναι κάτι με και προς το οποίο τα όντα διατηρούν μια σχέση, και πάνω στου οποίου την υπόσχεση διανοίγονται. «Η ουσία της παρουσίασης και μαζί της η διάκριση ανάμεσα στο παρουσιάζεσθαι και σε αυτό που είναι παρόν παραμένει ξεχασμένη. Η λήθη του Είναι είναι η λήθη της διάκρισης ανάμεσα στο Είναι και τα Όντα». (εμείς μεταφράζουμε) Martin Heidegger, “The Anaximander Fragment” στο Early Greek Thinking, μετ. D.Farrell Krell & F.A.Capuzzi, New York: Harper and Row, 1975), σελ. 50.  

Η μεταφυσική αποτελεί την περιφρόνηση της διαφοράς ανάμεσα στο Είναι και τα όντα, στο παρουσιάζεσθαι και την παρουσία, στο συμβάν της εκκάλυψης και σε αυτό που έχει εκκαλυφθεί. Η ιστορία του Είναι είναι η ιστορία της επιτεινόμενης λήθης του συμβάντος της εκκάλυψης, το συμβάν που αποσύρεται, και πρέπει να αποσυρθεί δεδομένου ότι η απουσία είναι η συνθήκη της παρουσίας, στην ίδια τη διαδικασία της αποκάλυψης. Το Είναι δεν αποτελεί ένα ον οποιουδήποτε είδους, αλλά τη διαδικασία μέσω της οποίας και εντός της οποίας τα όντα καθίστανται παρ-όντα.