Γνώσεις, δεξιότητες και μορφές συμπεριφοράς αναδυόμενου γραπτού λόγου-γραμματισμού

Η εννοιολογική γνώση των παιδιών για το γραπτό λόγο Συστατικά στοιχεία που αντανακλούν την εννοιολογική γνώση του γραμματισμού σε αυτήν την πρώιμη ηλικιακή περίοδο αποτελούν οι έννοιες και οι αντιλήψεις που έχουν τα παιδιά για τις συμβάσεις του γραπτού λόγου.

Γνώσεις των μικρών παιδιών για συμβάσεις: ο τρόπος που κρατάμε ένα βιβλίο η διαφορά του εξώφυλλου από τις υπόλοιπες σελίδες ενός βιβλίου ξεφύλλισμα σελίδων προς τη σωστή κατεύθυνση τίτλος, συγγραφέας, εικονογράφος η φορά της ανάγνωσης διαβάζεται το κείμενο και όχι η εικόνα

Γνώσεις των μικρών παιδιών για συμβάσεις: γνώσεις σχετικά με την έννοια της λέξης γνώσεις σχετικά με την έννοια των γραμμάτων αντιστοιχία πεζών και κεφαλαίων γραμμάτων αρχή και τέλος της λέξης πρώτο και τελευταίο γράμμα της λέξης γνώσεις σχετικά με τη διάταξη του κειμένου, τη σειρά των λέξεων στο κείμενο, τη διάταξη των γραμμάτων στις λέξεις και τη στίξη

Η σπουδαιότητα της χρήσης της παιδικής λογοτεχνίας Η μεγαλόφωνη ανάγνωση στα μικρά παιδιά συνδέεται με τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου, την πολυπλοκότητα της γλώσσας , τις ικανότητες κατανόησης και την επιτυχία στα πρώτα στάδια της ανάγνωσης από τα ίδια τα παιδιά Ευκαιρία για τα παιδιά να ακούσουν την πλούσια και διαφορετική γλώσσα, το ρυθμό και τη ροή της γλώσσας των βιβλίων Η πιο σημαντική δραστηριότητα για τη δημιουργία της γνώσης που απαιτείται για την επιτυχή ανάπτυξη των αναγνωστικών ικανοτήτων είναι η μεγαλόφωνη ανάγνωση στα παιδιά

Συναισθηματικοί παράγοντες Οι πρώιμοι αναγνώστες προέρχονται από οικογενειακά περιβάλλοντα στα οποία τους διάβαζαν πολύ συχνά, ακόμη και από την ηλικία μερικών μηνών Οικογενειακά περιβάλλοντα με πολλές δραστηριότητες ανάγνωσης και γραφής Συναισθηματικοί παράγοντες Θετικές στάσεις των γονέων απέναντι στη λογοτεχνία Συμμετοχική ανάγνωση

Σαφείς σχετικά με το τι διδάσκουμε Όταν οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διδάξουν συγκεκριμένες δεξιότητες μέσω της λογοτεχνίας πρέπει: Να εξηγούν την ικανότητα που διδάσκεται στα παιδιά Να λειτουργούν ως πρότυπο ως προς το πώς εφαρμόζεται στην πράξη αυτή η ικανότητα Να παρέχουν στα παιδιά ένα πλαίσιο στήριξης επιτρέποντας καθοδηγούμενη εξάσκηση Να παρέχουν χρόνο για εξάσκηση χωρίς βοήθεια και εφαρμογή της ικανότητας σε διαφορετικά περιβάλλοντα

Πώς βοηθάμε τα παιδιά να μάθουν τις βασικές έννοιες που αφορούν στα βιβλία Παρουσιάζω μια ιστορία δείχνοντας ταυτόχρονα ότι λέω: Μια άλλη μέρα Ο τίτλος της ιστορίας που θα σας διαβάσω είναι ………….. Αυτό που σας δείχνω είναι ο τίτλος και βρίσκεται στο εξώφυλλο του βιβλίου Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι ο άνθρωπος που το έγραψε. Ο συγγραφέας του βιβλίου………………είναι μια κυρία που ονομάζεται…………..Σας δείχνω το σημείο, όπου είναι γραμμένο το όνομά της στο εξώφυλλο

Κάποια άλλη μέρα Επαναλαμβάνουμε αυτά τα μικρά μαθήματα συχνά Υπενθυμίζουμε ότι τα βιβλία έχουν τίτλους και συγγραφείς και εάν έχουν εικόνες, τότε έχουν εικονογράφους Εάν το βιβλίο περιέχει φωτογραφίες, τότε έχει φωτογράφους Συζητάμε τη διαφορά μεταξύ εικονογράφου και φωτογράφου Ο εικονογράφος ενός βιβλίου είναι ο άνθρωπος που ζωγραφίζει τις εικόνες. Ο εικονογράφος του ……….. είναι η …….Σας δείχνω το όνομά της εδώ στο εξώφυλλο του βιβλίου

Προτείνουμε συχνά στα παιδιά Κάθε φορά που κοιτάζουν βιβλία να αναζητούν τον τίτλο, που βρίσκεται πάντα στο εξώφυλλο Ο τίτλος βρίσκεται συνήθως και στη σελίδα του τίτλου, στην αρχή του βιβλίου Όταν παρουσιάζουμε στα παιδιά ένα βιβλίο μπορούμε να μιλάμε συγχρόνως για τον τίτλο, το συγγραφέα και τον εικονογράφο Η επανάληψη τέτοιων διαλόγων θα βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν τις βασικές έννοιες που προαναφέρθηκαν

Παρόμοιοι διάλογοι βοηθούν Στην εξήγηση άλλων εννοιών Δείχνουμε μια εικόνα και λέμε « Οι εικόνες μας βοηθούν να κατανοήσουμε το θέμα στο οποίο αναφέρεται το βιβλίο» Δείχνουμε το κείμενο και λέμε « Το κείμενο είναι αυτό που διαβάζουμε για να ανακαλύψουμε σε τι αναφέρεται το βιβλίο» «Τι διαβάζουμε, την εικόνα ή το κείμενο;» «Δείξτε μου μια λέξη. Βλέπετε πως αποτελείται από πολλά γράμματα;» «Δείτε, υπάρχουν κενά ανάμεσα στις λέξεις. Μετρήστε τις λέξεις που υπάρχουν σε αυτή τη σελίδα»

Καθώς ετοιμαζόμαστε να διαβάσουμε Ζητάμε να μας δείξουν το πάνω και το κάτω μέρος του βιβλίου και το σημείο από όπου θα πρέπει να ξεκινάμε να διαβάζουμε σε κάθε σελίδα Αυτές οι συζητήσεις μπορούν να διεξαχθούν κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης των ιστοριών, είτε σε όλη την τάξη είτε σε μικρές ομάδες είτε σε κάθε παιδί χωριστά

Μεγάλα Βιβλία Υιοθετούν πρακτικές εξατομικευμένης ανάγνωσης (παρακολούθηση του κειμένου με το δάχτυλο ή το χάρακα, λεπτομερής παρατήρηση της εικονογράφησης) Ενθαρρύνουν ατομική και ομαδική (συλλογική, συμμετοχική) ανάγνωση με ή χωρίς τη βοήθεια του εκπαιδευτικού Συναντώνται διάφορα είδη (ιστορίες/παραμύθια, πληροφοριακά, επιστημονικής φαντασίας, πραγματικά κ.τ.λ.) Στέκονται στο πάτωμα ή σε χαμηλό τραπεζάκι για να τα βλέπουν όλοι

Η διαδικαστική γνώση των παιδιών για τη γραφή και την ανάγνωση Η διαδικαστική γνώση αντανακλάται κυρίως από τις γνώσεις των μικρών παιδιών για τα γράμματα του αλφάβητου και τη σχέση των φωνημάτων με τα γραφήματα. Η γνώση των γραμμάτων περιλαμβάνει δύο διακριτές μονάδες γνώσης: τη γνώση του ονόματος και τη γνώση του ήχου των γραμμάτων. Δηλαδή, η γνώση του αλφάβητου αναφέρεται στην αναγνώριση από το παιδί τόσο της ονομασίας όσο και του ήχου των γραμμάτων . Τόσο η γνώση του ονόματος των γραμμάτων όσο και η γνώση του ήχου των γραμμάτων έχει φανεί από εμπειρικές μελέτες ότι αποτελούν έναν σημαντικό πρόδρομο της μάθησης της συμβατικής ανάγνωσης και γραφής

Μεταγλωσσικές δεξιότητες Ανώτερες γλωσσικές ικανότητες - δε συνδέονται άμεσα με τις διαδικασίες γλωσσικής κατανόησης και παραγωγής. Κεντρικές έννοιες για τη μεταγλωσσική ικανότητα: ο συνειδητός συλλογισμός η ανάλυση και ο σκόπιμος έλεγχος πάνω στη δομή και τη χρήση της γλώσσας, η θεώρηση της γλώσσας ως αντικειμένου σκέψης η μετατόπιση της προσοχής του υποκειμένου από το νόημα στον ίδιο το γλωσσικό τύπο

Αφορούν οποιαδήποτε άποψη της γλώσσας: φωνολογική μορφολογική συντακτική σημασιολογική πραγματολογική Η διαίρεση αυτή είναι τεχνητή, αφού η γλώσσα στην πραγματικότητα είναι ενιαία και γίνεται αντιληπτή ως ένα αδιάσπαστο και σύνθετο λειτουργικό πλέγμα

Δεξιότητες προφορικού λόγου – βασικές γλωσσικές δεξιότητες Λεξιλόγιο Αφηγηματικές δεξιότητες Κατανόηση λόγου

Προφορικός Λόγος Βασικές γλωσσικές δεξιότητες, οι οποίες αποτελούν θεμελιώδεις δεξιότητες για τη μάθηση του συμβατικού γραπτού λόγου Οι δεξιότητες αυτές προέρχονται από το ευρύτερο πεδίο της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού και περιλαμβάνουν το λεξιλόγιο, την κατανόηση λόγου και τις αφηγηματικές δεξιότητες Το λεξιλόγιο περιλαμβάνει δεξιότητες σχετικές με το εκφραστικό (παραγωγή λέξεων) και προσληπτικό ή δεκτικό (κατανόηση της σημασίας λέξεων) λεξιλόγιο

Α. Το εκφραστικό λεξιλόγιο Β. Το δεκτικό λεξιλόγιο Τύποι λεξιλογίου Α. Το εκφραστικό λεξιλόγιο Β. Το δεκτικό λεξιλόγιο Αν και το λεξιλόγιο ενός ατόμου είναι ενιαίο και αδιαίρετο, για μεθοδολογικούς λόγους που έχουν σχέση με τις ανάγκες της γλωσσικής διδασκαλίας και της μελέτης της γλωσσικής κατάκτησης, το λεξιλόγιο διακρίνεται σε δύο επιμέρους τύπους, ανάλογα με τη χρήση του.

Εκφραστικό λεξιλόγιο 1. Προφορικό λεξιλόγιο Το σύνολο των λέξεων που χρησιμοποιεί ο χειριστής μιας γλώσσας για να κωδικοποιεί τα μηνύματα που εκπέμπει στην προφορική ή γραπτή επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας 1. Προφορικό λεξιλόγιο Δεν αποτελείται από σταθερό αριθμό λέξεων, ούτε από συγκεκριμένες λέξεις, επειδή επηρεάζεται πολύ από τους εξωγλωσσικούς παράγοντες της προφορικής επικοινωνίας 2. Γραπτό λεξιλόγιο Μεγαλύτερη άνεση χρόνου- λαμβάνονται καλύτερα οι εξωγλωσσικές συνθήκες της επικοινωνίας- προσαρμογή του λεξιλογίου- φαίνεται πλουσιότερο Λεπτές και αρκετά συζητήσιμες διακρίσεις του παραγωγικού λεξιλογίου

Δεκτικό λεξιλόγιο Το σύνολο των λέξεων που διαθέτει ο ομιλητής μιας γλώσσας, για να αποκωδικοποιήσει τα μηνύματα που δέχεται στην προφορική ή γραπτή επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας- το σύνολο των λέξεων που κατανοεί το άτομο 1. Ακουστικό λεξιλόγιο (το σύνολο των λέξεων που κατανοεί το άτομο, όταν τις ακούει στην προφορική επικοινωνία) 2. Αναγνωστικό λεξιλόγιο (……όταν τις διαβάζει στη γραπτή επικοινωνία- μεγαλύτερο, άνεση χρόνου, δεν επηρεάζει η προφορά) Το δεκτικό λεξιλόγιο είναι μεγαλύτερο από το παραγωγικό, καθώς η παραγωγή ενός λεξικού τύπου απαιτεί μεγαλύτερη γνώση από ότι η κατανόησή του. Στην καθημερινή γλωσσική επικοινωνία εξασκείται περισσότερο η δεκτική- προσληπτική χρήση της γλώσσας παρά η παραγωγική: περισσότερο δέκτες γλωσσικών μηνυμάτων παρά πομποί.

Το δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών ηλικίας 5:5- 6:5 ετών Ο μέσος αριθμός λέξεων που κατανοούν τα παιδιά ανέρχεται στις 8.649 λέξεις (Οικονομίδης, 2003) Ουσιαστικά: 56,61% Ρήματα: 18,29% Επίθετα: 16,53% Επιρρήματα: 7,63% Η υπεροχή των ουσιαστικών οφείλεται στο ότι το λεξιλόγιο αποτελείται στο μεγαλύτερο ποσοστό του από ουσιαστικά Επιτελούν την κατεξοχήν δηλωτική-αναφορική λειτουργία έχοντας είτε συγκεκριμένο είτε αφηρημένο αντικείμενο αναφοράς

Παράγοντες που επιδρούν στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Η νοημοσύνη Η μνημονική ικανότητα, ιδιαίτερα η φωνολογική εργαζόμενη μνήμη Η συστηματική γλωσσική επικοινωνία και διδασκαλία Η ηλικία Οι γνώσεις, τα βιώματα και οι εμπειρίες Το φύλο Το κοινωνικοπολιτιστικό επίπεδο της οικογένειάς του Η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας του

Παράδειγμα της επίδρασης την οποία ασκεί στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού ο τύπος του συστήματος επικοινωνίας (κλειστό- ανοιχτό) που επικρατεί στην οικογένεια) Το παιδί καθώς περπατά στο δρόμο με το γονέα του, βλέπει ένα άγνωστο αυτοκίνητο και προβαίνει σε ένα διάλογο ερωταποκρίσεων με το γονέα του : Η ποσότητα αλλά και η ποιότητα του λόγου του γονέα της μεσαίας κοινωνικής τάξης βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο από αυτές του λόγου του γονέα της κατώτερης κοινωνικής τάξης Ο γονέας της μεσαίας τάξης αντιλαμβάνεται και εκμεταλλεύεται την ευκαιρία αυτή, παρέχοντας στο παιδί όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία προσδιοριστικά της νέας έννοιας (νοσοκομειακό), ενώ ο γονέας της κατώτερης τάξης ίσως να μην αντιλαμβάνεται, αλλά σίγουρα δεν εκμεταλλεύεται την ευκαιρία αυτή Είναι προφανές ποιο παιδί κατανοεί ευρύτερα και πληρέστερα τη νέα λέξη- ευκολότερη και μονιμότερη κατάκτηση

Επικοινωνία γονέα-παιδιού κατώτερης κοινωνικής τάξης (κλειστό σύστημα επικοινωνίας) Παιδί: Τι είναι αυτό; Γονέας: Αυτοκίνητο. Παιδί: Γιατί είναι έτσι; Γονέας: Έτσι το έφτιαξαν. Παιδί: Πώς το λένε; Γονέας: Νοσοκομειακό. Επικοινωνία γονέα-παιδιού μεσαίας κοινωνικής τάξης (ανοιχτό σύστημα επικοινωνίας) Γονέας: Αυτό είναι ένα ειδικό αυτοκίνητο που μεταφέρει αρρώστους. Γονέας: Το έχουν κατασκευάσει έτσι ώστε να μπορεί να μεταφέρει τραυματίες και αρρώστους και να κινείται γρήγορα ειδοποιώντας με τη σειρήνα του τους οδηγούς των άλλων αυτοκινήτων, για να μην εμποδίζουν την κίνησή του Γονέας: Το λένε νοσοκομειακό, γιατί μεταφέρει τους αρρώστους και τους τραυματίες στο νοσοκομείο.

Το Νηπιαγωγείο ως πρώτη σχολική βαθμίδα Αντισταθμιστικός και προληπτικός ρόλος αρνητικών συνεπειών Καθημερινή γλωσσική επικοινωνία- γενικότερη καλλιέργεια του λόγου- υποβοηθά τον εμπλουτισμό του δεκτικού λεξιλογίου Χρήση και ερμηνεία λέξεων που αντλούνται από το λόγο του εκπαιδευτικού και των αναγνωσμάτων- αφηγηματικό λόγο των παιδιών όταν περιγράφουν προσωπικά βιώματα και εμπειρίες Έλεγχος του μεγέθους του λεξιλογίου- σχεδιασμός της διδασκαλίας για τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών με τις χαμηλότερες επιδόσεις Εντοπισμός της αδυναμίας κατανόησης λέξεων συγκεκριμένων σημασιολογικών πεδίων- κατεύθυνση προς αυτό το σημείο της διδασκαλίας νέων λέξεων

Διδασκαλία νέων λέξεων Αναγνώσματα παιδικής λογοτεχνίας- αφίσες- εικόνες ποικίλων αντικειμένων και καταστάσεων Δραστηριότητες δραματοποίησης, κουκλοθέατρου Αξιοποίηση ποικίλων γλωσσικών πηγών- πολυτροπικότητα των κειμένων (μία λέξη μέσα σε μια διαφήμιση ελκύει την προσοχή του παιδιού ενώ μπορεί να περάσει απαρατήρητη σε ένα άλλο είδος κειμένου) Ο λόγος των ενηλίκων που μπορούν να επισκέπτονται το Νηπιαγωγείο με διάφορες αφορμές (επαγγελματίες μιλούν για το επάγγελμά τους) Ο λόγος των ίδιων των παιδιών στις ελεύθερες ανακοινώσεις τους

Διδασκαλία νέων λέξεων Προγραμματισμός της διδασκαλίας 1-2 νέων λέξεων ή φράσεων σχετικών με τα θέματα των προγραμματισμένων δραστηριοτήτων κάθε ημέρας (παιγνιώδης χαρακτήρας- έντονη συμμετοχή των παιδιών) Επανερχόμαστε στις ίδιες λέξεις με διαφορετικές αφορμές και μέσα από διαφορετικές δραστηριότητες Στην ευρύτερη κατανόηση μιας λέξης συμβάλλει η διδασκαλία των ευρύτερων λεξικών και συντακτικών μορφών, με τις οποίες χρησιμοποιείται στο λόγο (π.χ. μεταφορική έννοια «παιδί-λάστιχο», σύνταξης με άλλες λέξεις «μικρό παιδί», πολυλεκτικές λεξικές μονάδες «παιδική χαρά») Ευαισθητοποίηση των παιδιών στην κατανόηση της λειτουργίας των μηχανισμών της παραγωγής και της σύνθεσης

Χρήση και δημιουργία λεξικών Χρήση εικονόγραπτων παιδικών λεξικών ή παιδικών ηλεκτρονικών λεξικών- βοηθά τα παιδιά να κατανοούν νέες άγνωστες λέξεις συνδέοντάς τις με το αντικείμενο αναφοράς τους Η χρήση του λεξικού για την ερμηνεία των άγνωστων λέξεων («Φέρε Γιώργο το λεξικό μας, να δούμε τι σημαίνει αυτή η λέξη») εθίζει από νωρίς τα παιδιά στη χρήση του λεξικού Καταγραφή κάθε νέας λέξης στο κάτω μέρος ενός χαρτονιού και εικονογράφηση του πάνω μέρους από τα ίδια τα παιδιά Τα εικονογραφημένα χαρτόνια τοποθετούνται σε ένα ντοσιέ και αποτελούν το συνεχώς εμπλουτιζόμενο λεξικό (γωνιά της βιβλιοθήκης- διαθέσιμο για κάθε επίδοξο αναγνώστη κατά τις ελεύθερες δραστηριότητες)

Καρτέλες ανάγνωσης (εικόνες γνωστών αντικειμένων με τις αντίστοιχες λέξεις) Επανειλημμένη επίδειξη της καρτέλας-εικόνα και λέξη- στα παιδιά. «Διαβάζουν» τη λέξη βλέποντας την εικόνα. Σε δεύτερη φάση καλούνται να αναγνωρίσουν τη γραπτή λέξη χωρίς την εικόνα Με την πάροδο του χρόνου αποκτούν ένα ευρύ οπτικό λεξιλόγιο, που τα βοηθά στην εκμάθηση της ανάγνωσης Δημιουργία καρτών με τα ονόματα των ημερών ή άλλων για τον καιρό (π.χ. ήλιος, συννεφιά ) Η τοποθέτηση ετικετών σε όλα τα μικρότερα ή μεγαλύτερα αντικείμενα της αίθουσας δεν εξυπηρετεί το βασικό σκοπό της γραπτής γλώσσας: την επικοινωνία

Εναντίον των καρτελών ανάγνωσης Βιάζεται η επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσσας- Χρησιμοποίηση των λέξεων πάντα σε πρόταση ώστε να διατηρείται η αξία του νοήματος Τα παιδιά όταν «διαβάζουν» επιχειρούν μια σειρά από μαντέματα των λέξεων που δεν γνωρίζουν Τα αλλεπάλληλα μαντέματα βοηθούν το μικρό προαναγνώστη να συνεχίσει το διάβασμα συνειδητοποιώντας ότι εκείνο που έχει σημασία στην ανάγνωση είναι η σύλληψη του νοήματος Επάρκεια των δειγμάτων της γραπτής γλώσσας στο περιβάλλον που εξυπηρετούν πραγματικές ανάγκες

Χρήση καρτελών σε παιγνιώδεις δραστηριότητες Μέσα σε ένα «μαγικό κουτί» φύλάσσονται καρτέλες με τα ονόματα αντικειμένων, ζώων, φυτών, προσώπων. Τα παιδιά τραβούν τυχαία από το κουτί ορισμένες από αυτές τραγουδώντας το δίστιχο: Τι θα βγει, τι θα βγει, τι θα βγει απ’ το κουτί; Ποιος μπορεί, ποιος μπορεί, ποιος μπορεί να φανταστεί; Στη συνέχεια καλούνται να αναγνωρίσουν τις καρτέλες και να μαντέψουν / «διαβάσουν» τι γράφουν. Αφού το κατορθώσουν, επιχειρούν μετά, με βάση αυτές να φτιάξουν μια ιστορία Τράπουλα λέξεων: Λέξεις ανά δύο ή ανά τέσσερις ίδιες τυπωμένες σε κάρτες που μοιάζουν με τραπουλόχαρτα, αναζητούν τις όμοιές τους. Σε ένα υποτυπώδες παιχνίδι κοντσίνας, το παιδί που θα βρεθεί στο τέλος με τις περισσότερες κάρτες κερδίζει