Κεφάλαιο 5 Πολιτική οικονομία και τουριστική ανάπτυξη

Στόχοι του 5ου Κεφαλαίου Να επεξηγήσει τη σχέση μεταξύ πολιτικής και οικονομικής. Να περιγράψει τις βασικές θεωρητικές απόψεις για την ανάπτυξη. Να αναλύσει κριτικά το ρόλο του τουρισμού στην ανάπτυξη. Να εξετάσει τις βασικές έννοιες του αειφόρου τουρισμού και του οικοτουρισμού. Να εξετάσει το ρόλο του τουρισμού στην καταπολέμηση της φτώχειας.

Εισαγωγή Πολιτική οικονομία: πεδίο των κοινωνικών επιστημών, αρμόδιο να βοηθήσει στην κατανόηση του πώς η ισχύς και η πολιτική επηρεάζουν την κατανομή των παραγωγικών πόρων. «Η πολιτική οικονομία είναι ο κλάδος των κοινωνικών επιστημών, ο οποίος εξετάζει τη σχέση μεταξύ πολιτικών και οικονομικών θεσμών και διαδικασιών» (Scheyvens 2001:13). Ηγεμονία (hegemony): όρος που εκφράζει τις σχέσεις ισχύος που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στις χώρες, στους οργανισμούς, στις κοινωνικές τάξεις και άλλους τύπους κοινωνικών σχέσεων ή ομάδων (Gramsci 1891-1937). Η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ οικονομίας και πολιτικής ισχύος είναι απαραίτητη για την κατανόηση του ρόλου του τουρισμού στην ανάπτυξη.

Τι είναι ανάπτυξη; Ο όρος «ανάπτυξη» χρησιμοποιείται συχνά σε μια ποικιλία διαφορετικών πλαισίων. Η θεωρία της ανθρώπινης εξέλιξης: διατυπώθηκε στο έργο του Κάρολου Δαρβίνου Η Προέλευση των Ειδών, το 19ο αιώνα, συνέπεσε με τις μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές της Βιομηχανικής Επανάστασης, που επίσης αναφέρθηκαν ως ανάπτυξη ή εξέλιξη. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: καθιέρωση ισχυρού συνδέσμου ανάμεσα στην οικονομική πρόοδο, την ανάπτυξη της κοινωνίας και την πολιτική.

Τι είναι ανάπτυξη; Δεκ. 1940: εποχή αξιοσημείωτης αλλαγής στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη και το ισοζύγιο ισχύος˙ ιδεολογική διάσταση ανάμεσα στο πολιτικό και οικονομικό μοντέλο του καπιταλισμού και το εναλλακτικό μοντέλο του κομμουνισμού ˙ χώρες αποκτούσαν την πολιτική τους ανεξαρτησία στη μετααποικιακή περίοδο ˙ μεγάλη έγνοια μεταξύ των αρχηγών των συμμαχικών εθνών για την εγκαθίδρυση ενός συστήματος κανόνων και ρυθμίσεων που θα ρύθμιζε τη μεταπολεμική παγκόσμια οικονομία.

Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τι είναι ανάπτυξη; 1944, Bretton Woods Νέας Αγγλίας: σύνοδος κορυφής των διεθνών ηγετών  ίδρυση οργανισμών για τη ρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Παγκόσμια Τράπεζα (Διεθνής Τράπεζα για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη). Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) / Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου. Ο λόγος του Truman (1949): το σταυροδρόμι σε όρους προσδιορισμού της ανάπτυξης ως οικονομικής διαδικασίας. Αγνόηση σειράς θεμάτων που σχετίζονται με τη δη-μοκρατία, το φύλο, την ελευθερία και το περιβάλλον. Διακριση μεταξύ «ανεπτυγμένου» («πρώτου) και «υπανάπτυκτου» κόσμου («Τρίτου») κόσμου.

Ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάπτυξη

Θεωρία του εκσυγχρονισμού (modernisation theory): Εκσυγχρονισμός Θεωρία του εκσυγχρονισμού (modernisation theory): πρώτη κύρια θεωρητική προσέγγιση της διεθνούς ανάπτυξης που συνδέει την έννοια της ανάπτυξης ενός οργανισμού με αυτή των κοινωνιών· θεωρεί την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη ως εξελι-κτική και γραμμική διαδρομή από μια παραδοσιακή σε μια σύγχρονη κοινωνία· οι ρίζες του βρίσκονται σε διάφορες απόψεις που εφαρμόστηκαν από μη μαρξιστές σε αναπτυσ-σόμενες χώρες στις δεκαετίες του 1950 και 1960· κύριος εκπρόσωπος ήταν ο Walt Rostow, οικονομικός σύμβουλος του Προέδρου των Η.Π.Α. L. Johnson· το πιο γνωστό του έργο (1960): Τα Στάδια της Οικονομικής Προόδου - Ένα μη-Κομμουνιστικό Μανιφέστο).

Διάγραμμα 5.2 Τα πέντε κύρια στάδια οικονομικής προόδου του Rostow (α)

Διάγραμμα 5.2 Τα πέντε κύρια στάδια οικονομικής προόδου του Rostow (β)

Θεωρία της εξάρτησης Θεωρία της εξάρτησης: ριζικά αντίθετη από τη θεωρία του εκσυγχρονισμού. Υποστηρίζει ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν εξωτερικές και εσωτερικές πολιτικές, θεσμικές και οικονομικές δομές που τις κρατούν σε εξαρτημένη θέση σε σχέση με τις ανεπτυγμένες χώρες. Προσπαθεί να διατυπώσει μια εξήγηση για τα αίτια της υπανάπτυξης μέσα σε ένα ολιστικό πλαίσιο, που βασίζεται στις αλληλεπιδράσεις των οικονομικών και κοινωνικών δομών εντός του διεθνούς συστήματος. Βασισμένη σε μια νεομαρξιστική θεώρηση του διεθνούς πολιτικού και οικονομικού συστήματος, αποκαλείται, επίσης, «θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων» και «θεωρία της υπανάπτυξης».

Θεωρία της εξάρτησης Έμφαση στην ανάλυση της εκμεταλλευτικής φύσης των συναλλακτικών σχέσεων μεταξύ των ιστορικά πανίσχυρων μητροπολιτικών κρατών (Η.Π.Α. και πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης), και των εξαρτημένων δορυφόρων τους (χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και μέρους της Ασίας). Η απουσία προόδου στις αναπτυσσόμενες χώρες οφείλεται στο ότι οι δυτικές χώρες τις κρατούσαν εσκεμμένα σε κατάσταση υπανάπτυξης, και όχι στις δικές τους ανεπάρκειες ή στην αποτυχία τους να αναπτύξουν μια «επιχειρηματική κουλτούρα» (Andre Gunder Frank 1967). Τα «κέντρα» ή «μητροπόλεις» εκμεταλλεύονται τις «περιφέρειες» ή «δορυφόρους». Όπως και η θεωρία του εκσυγχρονισμού, έτσι και η θεωρία της εξάρτησης έχει δεχθεί έντονη κριτική και από την πολιτική Δεξιά και από την Αριστερά.

Οικονομικός νεοφιλελευθερισμός Οι ιδέες του νεοφιλελευθερισμού ως αποτέλεσμα: της αντίδρασης έναντι των απειλών περιορισμού του εφοδιασμού της Δύσης με πετρέλαιο από τη Μέση Ανατολή, των διεθνών πιστωτικών κρίσεων των δεκαετιών του 1970 και του 1980 και της έλλειψης εμπιστοσύνης στο ότι ο κυβερνητικός σχεδιασμός είναι σε θέση να καταπολεμήσει την υπανάπτυξη και τη φτώχεια. Έμφαση στις ιδιωτικοποιήσεις και τις ελεύθερες αγορές, με την Παγκόσμια Τράπεζα να είναι ένας από τους κύριους υποστηρικτές αυτής της άποψης μαζί με τους ηγέτες των Η.Π.Α. και της Βρετανίας.

Οικονομικός νεοφιλελευθερισμός Η έννοια της «μεγέθυνσης μέσω διάχυσης» (trickle-down growth) αφορά υψηλές κεφαλαιακές επενδύσεις σε μεγάλα κατασκευαστικά έργα, όπως φράγματα, γέφυρες, δρόμους ή μεγάλα τουριστικά συγκροτήματα. Η οικονομική λογική αυτής της πολιτικής είναι ότι διάφορα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα θα διαδοθούν στην οικονομία, δημιουργώντας πρόσθετα εισοδήματα, δουλειές και πωλήσεις. Οι αναπτυσσόμενες χώρες, κατά τα αρχικά στάδια της ανάπτυξης τους, θα έπρεπε να εξειδικευτούν στις εξαγωγές προϊόντων της πρωτογενούς παραγωγής, δίνοντας έμφαση στα «συγκριτικά τους πλεονεκτήματα».

Οικονομικός νεοφιλελευθερισμός Επέκταση προηγουμένως παραμελημένων τομέων, όπως ο διεθνής τουρισμός. Ο ρόλος του τουρισμού, ως εξαγωγικής βιομηχανίας και ως μέσου εισροής ξένου συναλλάγματος, υποστηρίζεται σθεναρά από τις πολυεθνικές εταιρίες που επιζητούν νέες αγορές για τα προϊόντα τους. Κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες επεδίωξαν την αύξηση του τουρισμού ως αντίβαρο στις πτωτικές τάσεις των τιμών των εξαγόμενων προϊόντων τους, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980 και 1990, και λόγω της ανάγκης αποπληρωμής των δανείων που έλαβαν από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα.

Εναλλακτική και αειφόρος ανάπτυξη Το παράδειγμα της εναλλακτικής ανάπτυξης επικεντρώνεται στους ανθρώπους και στο φυσικό περιβάλλον, με έμφαση στη δημοκρατία και στο σχεδιασμό από τη βάση προς τα πάνω και όχι αντίστροφα. Αναγνώριση του ότι η ποιότητα ζωής περιλαμ-βάνει και άλλες μεταβλητές εκτός από τις καθαρά οικονομικές. Επινόηση νέων μεθόδων αξιολόγησης της ανάπτυξης πέραν των οικονομικών μετρήσεων: Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index), Δείκτης Ανθρώπινης Φτώχειας (Human Poverty Index) [Αναπτυξιακό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών].

Εναλλακτική και αειφόρος ανάπτυξη Επιδίωξη της ικανοποίησης βασικών ανθρώπινων αναγκών και η έμφαση στην ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Προσπάθειες για επίλυση προβλημάτων όπως η παιδική θνησιμότητα, ο υποσιτισμός, οι ασθένειες, ο αναλφαβητισμός και η υγιεινή. Στη διαδικασία σχεδιασμού, δίνεται έμφαση σε ντόπιες αναπτυξιακές θεωρίες που λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές συνθήκες και τα εγχώρια εκπαιδευτικά συστήματα. Βάρος στη διατήρηση των φυσικών πόρων και των οικοσυστημάτων.

Εναλλακτική και αειφόρος ανάπτυξη Η σύνδεση της ανθρώπινης ανάπτυξης με τη διατήρηση των φυσικών πόρων αποτελεί τη βάση της έννοιας της «αειφόρου ανάπτυξης» (sustainable development). Ο όρος συνδέεται με την Έκθεση Brundtland (Brundtland Report): η επίσημη έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Commission on Environment and Development) (WCED, 1987). Ρίο ντε Τζανέιρο, Ιούνιος του 1992: Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (United Nations Conference on Environment and Development - UNCED), το οποίο αποκλήθηκε και «Συνάντηση Κορυφής για τη Γη» (Earth Summit)  «Ατζέντα 21».

Εναλλακτική και αειφόρος ανάπτυξη Ατζέντα 21: σχέδιο δράσης για τον εικοστό πρώτο αιώνα που διατυπώνει τις βασικές αρχές που απαιτούνται για προοδευτική μετάβαση στην αειφορία˙ οραματίζεται εθνικές αειφορικές αναπτυξιακές στρατηγικές, με τη συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων και ατόμων ˙ υιοθετεί μια από κάτω προς τα επάνω αναπτυξιακή προσέγγιση. Από τα βασικά ζητήματα της αειφόρου ανάπτυξης είναι ο προσδιορισμός των τελικών στόχων και, σε περίπτωση συμφωνίας μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, ο τρόπος με τον οποίο θα μπορέσουν αυτοί να επιτευχθούν.

Διάγραμμα 5.3 Ιστορία της τουριστικής ανάπτυξης (α) Ανάπτυξη και τουρισμός Διάγραμμα 5.3 Ιστορία της τουριστικής ανάπτυξης (α)

Διάγραμμα 5.3 Ιστορία της τουριστικής ανάπτυξης (β)

Ανάπτυξη και τουρισμός Η έννοια του αειφόρου τουρισμού έχει εγγενείς ασάφειες, αντίστοιχες με αυτές της αειφόρου ανάπτυξης, χωρίς να υπάρχει ομοφωνία για έναν κοινό ορισμό. Ο αειφόρος τουρισμός δεν είναι αποκλειστικά συνδεδεμένος με τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά περιλαμβάνει πολιτι-στικές, οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις. Αειφορία: όχι ένας τελικός σκοπός, αλλά καθοδηγητική φιλοσοφία, που ενσωματώνει ορισμένες αρχές σχετικά με τις αλληλεπιδράσεις μας με το περιβάλλον.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Η έννοια της αειφορίας έχει εφαρμοστεί στον τουρισμό με διάφορους τρόπους, και σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο, και στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα καθώς και στον εθελοντισμό. Σύμφωνα με τον Butler (1998: 27), η τουριστική βιομηχανία υιοθέτησε την αειφορία για τρεις λόγους: «οικονομικούς, δημοσίων σχέσεων και μάρκετινγκ». Μια από τις καλύτερες δημόσιες στρατηγικές για τον τουρισμό και την αειφορία αναδύθηκε από το συνέδριο Globe '90, που έλαβε χώρα στον Καναδά, Στο συνέδριο συμμετείχαν κυβερνήσεις, ΜΚΟ, εκπρόσωποι της τουριστικής βιομηχανίας και ακαδημαϊκοί για να συζητήσουν τις μελλοντικές σχέσεις του τουρισμού με το περιβάλλον.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Στο συνέδριο Globe '90 προσδιορίστηκαν πέντε σκοποί του αειφόρου τουρισμού, οι ακόλουθοι: (1) να καταβληθούν προσπάθειες για να γίνει περισσότερο κατανοητή η σημαντική συμβολή που μπορεί να έχει ο τουρισμός στο περιβάλλον και την οικονομία· (2) να προωθηθεί η ισότητα και η ανάπτυξη· (3) να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής της κοινότητας του τόπου υποδοχής· (4) να δοθεί υψηλής ποιότητας εμπειρία στον επισκέπτη, και (5) να διατηρηθεί η ποιότητα του περιβάλλοντος επί του οποίου στηρίζονται οι παραπάνω αντικειμενικοί στόχοι.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Μια πιο ριζοσπαστική προοπτική αειφόρου ανάπτυξης υποστηρίζει τη λήψη αναπτυξιακών αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο: όχι μόνο για δημοκρατικούς λόγους, αλλά επίσης στηριζόμενη στην υπόθεση ότι οι ντόπιοι κάτοικοι είναι πιο πιθανό να δράσουν ως φροντιστές του περιβάλλοντος απ’ ό,τι οι μη γηγενείς. Ωστόσο, η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας μπορεί να είναι ή να μην είναι επιτυχής, καθώς οι στάσεις έναντι του φυσικού περιβάλλοντος είναι δυνατό να αντανακλούν οικονομικές προτεραιότητες.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Για να ενθαρρυνθεί ρεαλιστικά η φροντίδα του περιβάλλοντος από τις τοπικές κοινότητες, πρέπει να αναπτυχθούν μορφές τουρισμού που: από τη μια πλευρά θα είναι φιλικές προς το περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα θα προσφέρουν οικονομικά οφέλη (βλ. περίπτωση Ολοκληρωμένου αγροτουρισμού, Lower Casamance, Σενεγάλη). Ο εναλλακτικός τουρισμός είναι, πιθανώς, μικρότερης κλίμακας και συνεπάγεται μεγαλύτερη εμπλοκή της τοπικής κοινότητας απ’ ό,τι στην περίπτωση του μαζικού τουρισμού.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό «Οικοτουρισμός»: είδος τουρισμού που συχνά χαρακτηρίζει τον εναλλακτικό τουρισμό. Εμφανίζεται με δύο κυρίως τρόπους: Α) χρησιμοποιείται για την επίτευξη οικονομικών στόχων με την προώθηση της ποιότητας του περιβάλλοντος για προσέλκυση των τουριστών. Με όρους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς, αυτό το αναπτυξιακό μοντέλο είναι απίθανο να είναι αειφόρο. Καθώς η τουριστική ανάπτυξη καταστρέφει την ποιότητα των πόρων τους οποίους έρχονται οι τουρίστες να δουν, αποδεικνύεται, τελικά, και μη βιώσιμο οικονομικά.

Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Εφαρμογή της αειφορίας στον τουρισμό Β) ο οικοτουρισμός αναπτύσσεται σε τοπικό επίπεδο και δίνεται έμφαση στη διατήρηση των πόρων, χρηματοδοτούμενη από τα έσοδα του διεθνούς τουρισμού. είναι μικρής κλίμακας και χαμηλής περιβαλλοντικής επιβάρυνσης, με μεγάλο βαθμό συμμετοχής των ντόπιων κατοίκων στις αναπτυξιακές αποφάσεις και υψηλό επίπεδο ιδιοκτησίας των τουριστικών εγκαταστάσεων από την τοπική κοινότητα. Η επίδραση των πολυεθνικών εταιριών ελαχιστοποιείται, αν και υπάρχει ακόμη εξάρτηση από διεθνείς ενδιάμεσους (π.χ. αεροπορικές εταιρίες,εξειδικευμένοι τουρ οπερέιτορ).

Τουρισμός υπέρ των φτωχών/ αειφόρος τουρισμός - εξάλειψη της φτώχειας Γιοχάνεσμπουργκ, 2002, «Αειφόρος Τουρισμός ως αποτελεσματικό εργαλείο για την Εξάλειψη της Φτώχειας» (Sustainable Tourism as an effective tool for Eliminating Poverty): πρωτοβουλία που αναλήφθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη (World Summit on Sustainable Development). Έμφαση στους φτωχούς πληθυσμούς, ιδιαίτερα του Νότου, και στην ανάπτυξη ορθών τουριστικών πρακτικών προς όφελός τους. Συχνά οι άνθρωποι κατέχουν τους πόρους, όπως τα πολιτιστικά φεστιβάλ, τα τοπία και την άγρια ζωή, που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την τουριστική ανάπτυξη.

Τουρισμός υπέρ των φτωχών Ενδυνάμωση των φτωχών και βελτίωση της ζωής τους: παράλληλα με τα καθαρώς οικονομικά, περιλαμβάνει και περιβαλλοντικά, πολιτιστικά και κοινωνικά οφέλη. Τα μέσα για την επίτευξη των παραπάνω επιδιώ-ξεων είναι να διευκολυνθεί η πρόσβαση των φτω-χών στις αγορές και να δοθούν σ’ αυτούς οι πόροι που θα επιτρέψουν τη συμμετοχή τους στον τουρισμό. Πλεονεκτήματα του τουρισμού, ως οικονομικής δραστηριότητας: οι πελάτες έρχονται στον προορισμό, είναι σε μεγάλο βαθμό εντάσεως εργασίας, δίνει απασχόληση κατά μεγάλο ποσοστό σε γυναίκες.

Τουρισμός υπέρ των φτωχών Ένα από τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φτωχοί, που θέλουν να συμμετέχουν στον τουρισμό: τους αποκλείεται η πρόσβαση στους τουρίστες. Οι μετακινήσεις των τουριστών ελέγχονται από τους τουρ οπερέιτορ και τις εταιρίες (π.χ. όταν οι τουρίστες αγοράζουν διακοπές πλήρους διαμονής - "all-inclusive" holidays). Για να υπάρξει σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των φτωχών και των τουριστών χρειάζεται μέριμνα για κάποιου είδους ενδιάμεσο (interface) ανάμεσα στους τουρίστες και τους γηγενείς.

Τουρισμός υπέρ των φτωχών Ζητούμενο η διάθεση των ξενοδοχείων και των τουρ οπερέιτορ να συνεργαστούν ώστε: να ενθαρρύνουν τους γηγενείς να αναπτύξουν τουριστικά προϊόντα και υπηρεσίες και να τους υποστηρίξουν με κατάλληλη εκπαίδευση και μάρκετινγκ των προϊόντων τους. Έμφαση στην ανάμειξη των κοινοτήτων με προσφορά «συμπληρωματικών προϊόντων» (π.χ. μαθήματα χορού και κρούσης τυμπάνων αφηγήσεις ιστοριών κ.α.). Η έμφαση στην «ανακατανομή» των ωφελειών σημαίνει μεταβολή στα σχετικά οικονομικά οφέλη μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων.