Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) koutsouris@aua.gr

2.2. Η αμφισβήτηση του προτύπου του οργανωμένου/ μαζικού τουρισμού 2.2. Η αμφισβήτηση του προτύπου του οργανωμένου/ μαζικού τουρισμού Μαζικός τουρισμός/οργανωμένος τουρισμός Ο τύπος τουριστικών ταξιδιών που χρησιμοποιεί τις οργανωμένες και τυποποιημένες υπηρεσίες που προσφέρονται ως πακέτο από τους tour operators: οργανωμένη μετακίνηση ομάδας ατόμων για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα με προσφορά μεταφοράς, διαμονής, πλήρους διατροφής ή ημιδιατροφής, ξενάγησης. Οργανωμένο πακέτο (tour): Σύνολο υπηρεσιών που προσφέρεται στον τουρίστα σε αισθητά χαμηλότερη τιμή από αυτή που θα πετύχαινε αγοράζοντας την κάθε υπηρεσία χωριστά. Περιλαμβάνει συνήθως μετάβαση/επιστροφή, ξενοδοχείο, διατροφή, ξενάγηση. Tour operators: Διεθνοποιημένοι παραγωγοί και πωλητές διαφόρων τύπων τουριστικών ταξιδιών και κυρίως οργανωμένων.

Διάκριση και λειτουργία των tour operators/παγκοσμιοποίηση του συστ/τος: - outbound tour operators: Μεγάλες (ταξιδιωτικές) εταιρείες στις χώρες αποστολής. Κάνουν συμβόλαια με αεροπορικές εταιρείες , με tour operators των χωρών προορισμού και οργανώνουν το ταξιδιωτικό πακέτο. Είναι παράγοντες με μεγάλη δύναμη στον τουρισμό. - inbound tour operators: Διαχειριστές του τουρισμού στις μεγάλες πόλεις- εισόδους τουριστών: οργανώνουν τις μετακινήσεις, διαπραγματεύονται με τους τοπικούς ξεναγούς, τα γραφεία μεταφορών, άλλες επιχειρήσεις (π.χ. τουριστικών ειδών), διαπραγματεύονται την αμοιβή εισόδου σε αξιοθέατα και εμπορεύονται το πακέτο προς τους ξένους tour operators. - local tour operators: τοπικοί tour operators και ξεναγοί που αναλαμβάνουν τη διαμεσολάβηση προς τις κοινότητες και τα τοπικά αξιοθέατα.  Σταδιακή συγχώνευση τουριστικών πρακτορείων, ξενοδοχειακών μονάδων, εταιρειών μεταφορών, εταιρειών εστίασης, κ.λπ., διασυνδέσεις με τράπεζες και χρηματιστηριακή αγορά  συσσώρευση, εξαγορές, συγχωνεύσεις, μεγέθυνση, παγκοσμιοποίηση του συστήματος, συγκέντρωση υπερβολικής δύναμης στα χέρια των διεθνών tour operators

Νέες τάσεις στον τουρισμό - νέα καταναλωτικά πρότυπα Το πακέτο των προσφερόμενων υπηρεσιών και του διεθνούς τουρισμού «μεταλλάσσεται» έτσι ώστε να προσαρμόζεται στις διαφοροποιημένες απαιτήσεις/ ανάγκες των «νέων» τουριστών, τις δυνατότητες αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών και του ευρύτερου υποστηρικτικού πλαισίου καθώς και τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες/ανάγκες των προορισμών. Στοχευμένες υπηρεσίες προς τμηματοποιημένη αγορά καταναλωτών με διαφορετικές προτιμήσεις, διαθέσιμο χρόνο και εισοδήματα, με αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας της πληροφορικής. Δυνάμεις αλλαγής: Οι τουρίστες/ καταναλωτές Η τεχνολογία (καθορίζουν τις νέες τάσεις) Οι τεχνικές του μάνατζμεντ Οι πρακτικές της παραγωγής (διευκολύνουν την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών) 6. Το ευρύτερο υποστηρικτικό πλαίσιο (επηρεάζει την ταχύτητα και κατεύθυνση των αλλαγών)

Οι καταναλωτές: Η κύρια κινητήρια δύναμη Οι καταναλωτές: Η κύρια κινητήρια δύναμη. Αλλαγή συμπεριφοράς: Πιο εκπαιδευμένοι, νέες αξίες και life styles, ευέλικτοι, πιο ανεξάρτητοι, πιο ενεργοί, πιο ευαισθητοποιημένοι ως προς το περιβάλλον, επιθυμούν να είναι διαφορετικοί από το πλήθος κ.λπ. (νέοι τύποι τουριστών). Η νέα τεχνολογία: Επιτρέπει την τμηματοποίηση της αγοράς: Διάχυση της πληροφόρησης, συστήματα πληροφορικής και ευελιξία από τη βιομηχανία τουρισμού επιτρέπουν τη διαχείριση (οργάνωση – εμπορία) στοχευμένων τύπων ταξιδιών σε σχέση με τις διαφορετικές απαιτήσεις και προτιμήσεις των τουριστών. Ένταση του ανταγωνισμού των επιχειρήσεων. Οι νέες πρακτικές παραγωγής υπηρεσιών: (mass customisation) Νέες πρακτικές προσφοράς υπηρεσιών: αυξανόμενος συνδυασμός σειράς ευέλικτων, καινοτόμων υπηρεσιών που να ικανοποιούν τους νέου τύπου τουρίστες (π.χ. χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, υγείας, ασφάλισης, κ.λπ.), σε ανταγωνιστικές τιμές, με συνέργειες μεταξύ τους και σχετική αυτονομία στους τουρίστες (π.χ. μεγάλα κρουζιερόπλοια με σειρά υπηρεσιών ατομικού ενδιαφέροντος στους τουρίστες τους δίνουν σχετική αυτονομία όταν προσεγγίζουν λιμάνια), αντί της προσφοράς ενός τύπου υπηρεσιών για όλους.

ΟΙ τεχνικές του μάνατζμεντ Τμηματοποίηση της αγοράς. Προσπάθεια κατανόησης της ιδιοσυγκρασίας των τουριστών και προσαρμογή της προσφοράς. Προϊόντα και υπηρεσίες διαπιστώνονται και σχεδιάζονται προσεκτικά για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες συγκεκριμένων τμημάτων καταναλωτών. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνεται και διευκολύνεται ο νέος τουρισμός επιταχύνει τις αλλαγές: Η επέκταση της βιομηχανίας των αερογραμμών, οι πρωτοβουλίες των χωρών υποδοχής, η αύξηση των ημερών για διακοπές και η ευελιξία, τα συστήματα κρατήσεων, η απαίτηση για προστασία των καταναλωτών, η πίεση για περιβαλλοντική ευαισθησία αλλάζουν το πρόσωπο του τουρισμού. Και ο μαζικός τουρισμός «μεταλλάσσεται», προσπαθώντας να αξιοποιήσει στοιχεία του εναλλακτικού τουρισμού και να ενδυθεί περιβαλλοντικό ένδυμα για να διατηρήσει το μερίδιό του στην αγορά.

Καταναλωτές Τεχνολογία Διαχείριση Παραγωγή Νέος Τουρισμός Πλαίσιο (συνθήκες) Παλιοί Νέοι Χωρίς εμπειρίες Ώριμοι Ομογενοποιημένοι Αυθόρμητοι Προβλέψιμοι Υβριδικοί Λάτρεις της ηλιοθεραπείας Ηλιοφάνεια επιθυμητή Ηλιοκαμένοι Ενδεδυμένοι Ασφαλείς στο πλήθος Θέλουν να διαφέρουν Υπεροχή Κατανόηση Διαφυγή "Επέκταση" της ζωής τους 7

Τυπολογίες τουριστών Τυπολογίες έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία 30-40 χρόνια. Εστιάζουν σε δημογραφικά, γεωγραφικά χαρακτηριστικά των τουριστών (ηλικία, εκπαίδευση, οικογομική κατάσταση, τόπο καταγωγής, κ. ά.), σε στάσεις και προσδοκίες από το ταξίδι και το ρόλο που έχει για τη ζωή τους, όπως και σε ψυχογραφικές μεθόδους για τον προσδιορισμό των κινήτρων και της συμπεριφοράς των τουριστών. Ορισμένες τυπολογίες E. Cohen (1972): Κατηγοριοποίηση τουριστών με βάση το βαθμό καινοτομίας που επιδιώκουν στην τουριστική εμπειρία. 3 κατηγορίες τουριστών: ακολουθούντες το μαζικό τουρισμό, ακολουθούντες μάλλον το μαζικό τουρισμό και αυτόνομοι, επιρρεπείς προς την περιπέτεια . S. Plog (1972, 1974, 1977): Από τους πρώτους που επεχείρησε τη σύνδεση ψυχογραφικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των ατόμων με τη συμπεριφορά ως τουριστών. Κατηγορίες: ψυχοκεντρικοί και αλλοκεντρικοί τουρίστες μεταξύ των οποίων τοποθετούνται κατηγορίες τουριστών με ενδιάμεση συμπεριφορά. Α. Poon (1993): Διακρίνει τους τουρίστες με βάση το πρότυπο τουρισμού που ακολουθούν σε παλαιούς που ακολουθούν το μαζικό και νέους που είναι οπαδοί της αυτονομίας και αναζητούν την περιπέτεια.

Τυπολογία τουριστών Cohen (1972) Plog (1972) Poon (1993) Χαρακτηριστικά ταξιδιών/εμπειριών Ανεξάρτητοι (non institutionalised) επιρρεπείς στην περιπέτεια (explorer tourists) Αλλοκεντρικοί (Allocentrics) Νέου τύπου τουρίστες(new tourists) Φίλοι της περιπέτειας, αναζητητές νέων εμπειριών Τουρίστες νέοι/μικρή κατηγορία/ υποστηρικτές του εναλλακτικού τουρισμού Εξαρτημένοι (institutionalised) οπαδοί μάλλον του μαζικού τουρισμού μεσοκεντρικοί Ατομικά ταξίδια σε γνώριμους προορισμούς ακολουθούντες πακέτα οργανωμένου τουρισμού (organized mass tourists) Ψυχοκεντρικοί (Psychocentrics) Παλαιού τύπου τουρίστες (old tpurists) Πακέτα διακοπών σε αναζήτηση του «γνώριμου» στον προορισμό τους Η μεγάλη πλειονότητα των τουριστών/ περιορισμός για την επίτευξη βιωσιμότητας στον τουρισμό

Τυπολογίες τουριστών Σχόλια (ή επισημάνσεις αδυναμιών) ως προς τις τυπολογίες: Κάθε τυπολογία εξυπηρετεί σκοπούς συγκεκριμένης έρευνας. Η πολυπλοκότητα της συμπεριφοράς των ανθρώπων είναι δύσκολο να απεικονιστεί και μελετηθεί ικανοποιητικά (μειώνοντας έτσι την αξιοπιστία των τυπολογιών) Οι τουρίστες συχνά κινούνται μεταξύ διαφορετικών τύπων (π.χ. επειδή η συμπεριφορά τους επηρεάζεται από διάφορους κάθε φορά παράγοντες, όπως διαθέσιμο εισόδημα, κύκλος ζωής της οικογένειας, προτιμήσεις συντροφιάς, κ.λπ.) Οι δηλούμενες προτιμήσεις συχνά απέχουν από την πραγματική συμπεριφορά. Οι τυπολογίες ενδεχομένως δεν ανταποκρίνονται σε καταναλωτικά πρότυπα μη δυτικών χωρών ή δεν μπορούν να συνυπολογίσουν εθνικές και πολιτισμικές διαφορές τόπων καταγωγής των τουριστών. Όμως: (παρά τις αδυναμίες τους) αποτελούν χρήσιμο εργαλείο για την τμηματοποίηση της αγοράς και το σχεδιασμό και την προβολή των τουριστικών προϊόντων μιας χώρας ή περιοχής.

Τυπολογίες τουριστών Τελικό συμπέρασμα (όσον αφορά στους τουρίστες): Σταδιακή αλλαγή των κινήτρων των τουριστών/νέα κοινωνικά πρότυπα των σύγχρονων μεσοαστικών στρωμάτων και κίνητρα που δίνουν έμφαση στην: - επιστροφή στη φύση - αυτονομία στο ταξίδι - αναζήτηση του τοπικού πολιτισμού - αναζήτηση ενεργητικών διακοπών

Νέοι Τουρίστες Νέες δημογραφίες Πιο έμπειροι Νέες αξίες Νέα στυλ ζωής περισσότερες ταξιδιωτικές εμπειρίες ενήμεροι για την ποιότητα υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο οι νεο- εισερχόμενοι μαθαίνουν γρήγορα περισσότερο κέφι και περιπέτεια μεγαλύτερη ποικιλία ειδικά ενδιαφέροντα από το "(κατ)έχειν" στο "είναι" "απλά για την πλάκα του πράγματος " ευαίσθητοι στο φυσικό περιβάλλον εκτιμούν το διαφορετικό συναισθηματι κοί ψάχνουν το "πραγματικό" και το "φυσικό" ευέλικτες ώρες εργασίας μεγαλύτερα εισοδήματα περισσότερος ελεύθερος χρόνος υγιεινή ζωή πιο συχνά, μικρά διαλείμματα το ταξίδι "τρόπος ζωής" χωρίς υποχρεώσεις (παιδιά έχουν τακτοποιηθεί) μικρότερα νοικοκυριά μόνοι ή ζευγάρια εργαζόμενα ζευγάρια χωρίς παιδιά μοδάτοι χωρίς παιδιά αυθόρμητοι υβριδικοί καταναλωτές απρόβλεπτοι λιγότερο σχεδιασμένες διακοπές διαφορετική συμπεριφορά ως προς τις κρατήσεις θέλουν να έχουν τον "πρώτο λόγο" στον ελεύθερο χρόνο τους παίρνουν ρίσκο θέλουν να διαφέρουν από τη μάζα Πιο έμπειροι Νέες αξίες Νέα στυλ ζωής ευέλικτοι ανεξάρτητοι

2.3. H διαμόρφωση των απόψεων της έρευνας για τον τουρισμό σε ένα ιστορικό πλαίσιο – Η σταδιακή μεταστροφή προς την ενσωμάτωση αρχών αειφορίας (Jafari’ s platforms of post-World War II tourism research 1989, 2000)

Διαδοχική επικράτηση 4 απόψεων τη μεταπολεμική περίοδο: - κάθε επόμενη έχει επηρεαστεί από την εμπειρική γνώση της προηγούμενης - Καμιά δεν έπαψε να ισχύει και σήμερα ή να ασκεί μικρότερη επίδραση Οι απόψεις Εκείνη που υπερασπίζεται (τονίζει) τη θετική συνεισφορά του τουρισμού (advocacy platform) Εκείνη της επιφυλακτικής ή προειδοποιητικής στάσης (cautionary platform) Εκείνη που τονίζει την ανάγκη προσαρμογής του τουρισμού στις οικονομικοκοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες της κάθε περιοχής (adaptancy platform) Εκείνη που τονίζει τη στήριξη στη γνώση για την κατάλληλη διαχείριση του τουριστικού τομέα (Knowledge – based)

2.3.1. Η υπερασπιστική άποψη (δεκαετίες 1950 και 1960) Χαρακτηρίζεται από ισχυρή υποστήριξη του τουρισμού ως πηγή οικονομικής ανάπτυξης, συντήρησης πολιτισμικών πόρων, διαπολιτισμικής κατανόησης, κ.λπ. - ιδιαίτερη συμβολή για τα αναπτυσσόμενα, νεοαπελευθερωμένα κράτη. Σύνδεση με τις θεωρίες περί ανάπτυξης του Perroux και του Rostow, που επηρέασε και τους ερευνητές του τουρισμού. Αναλογία με το ‘diffusion paradigm’ του Opperman (1993) Τονίζονται τα οφέλη με μια άκριτη άποψη ότι ο τουρισμός αποτελεί πανάκεια

2.3.2. Η επιφυλακτική/προειδοποιητική άποψη (τέλη 1960 – αρχές 1970) Διατυπώνονται κριτικές ως προς το ότι η μη ελεγχόμενη τουριστική ανάπτυξη έχει μεγάλες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνέπειες: cost-benefit αρνητικό για τις περιοχές-προορισμούς. Το θεωρητικό πλαίσιο ερμηνείας στηριζόταν στη «θεωρία της εξάρτησης» βορρά-νότου, αναπτυγμένων/ αναπτυσσόμενων χωρών και σε νεομαρξιστικούς σχολιασμούς για τον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία (εκμετάλλευση των αναπτυσσόμενων χωρών/ τουριστικών προορισμών) αλλά και στο αναδυόμενο περιβαλλοντικό κίνημα - π.χ. έργα: Silent Spring της Carson (1962), Small is Beautiful του Schumacher (1973) Τονίζονται τα κόστη σε αντίθεση με τα οφέλη (βλ. προηγούμενη άποψη). Αναλογία με το ‘depedency paradigm’ του Opperman.

2.3.3. Η άποψη περί της ανάγκης προσαρμογής στις συνθήκες της κάθε περιοχής (τέλη 1970 - αρχές 1980) Οι συζητήσεις (σε ιδεολογική σύνδεση με την προηγούμενη άποψη) υιοθετούν την ιδέα ότι ο τουρισμός πρέπει να προσαρμόζεται στις συνθήκες της κάθε περιοχής, να δίνει περισσότερα οφέλη στις φιλοξενούσες κοινότητες και να είναι πιο φιλικός με το περιβάλλον. Διατυπώνονται διάφοροι όροι με επικρατέστερο τον όρο «εναλλακτικός τουρισμός», με την έννοια του εναλλακτικού προς τον μαζικό, δηλ. με χαρακτηριστικά που διακρίνονται από το βαθμό απόκλισης από εκείνα του μαζικού (π.χ. υποστήριξη των μικρής κλίμακας τοπικών επιχειρήσεων) και επεξεργάζονται τρόποι εφαρμογής του. Οικοτουρισμός: η πρώτη εκδήλωση εναλλακτικού τουρισμού.

2.3.4. Η άποψη περί στήριξης στη γνώση για την κατάλληλη διαχείριση του τουριστικού τομέα (τέλη 1980 και 1990) Οι έρευνες προσπαθούν να κατανοήσουν πώς λειτουργεί ο τουρισμός ως σύστημα. Επικρατούν απόψεις όπως: ο τουρισμός έγινε τεράστια βιομηχανία, ο εναλλακτικός τουρισμός δεν είναι εφαρμόσιμη λύση για πολλές περιοχές μαζικού τουρισμού → αποτελεί μερική λύση στο ευρύτερο πρόβλημα του τουρισμού κάθε τύπος τουρισμού σε κάθε προορισμό έχει θετικές και αρνητικές επιπτώσεις → κάθε πολωτική άποψη δίνει μερική και μεροληπτική άποψη για το μεγενθυνόμενο σύμπλοκο του παγκόσμιου τουριστικού τομέα, που δεν επιδέχεται απλουστευτικές λύσεις. συνεχές μεταξύ μαζικού και αειφόρου τουρισμού. Αναπτύχθηκαν δείκτες αειφορίας του τουρισμού, κώδικες και οδηγίες αειφορίας Περιέλαβε εκτός από την οικονομική και περιβαλλοντική διάσταση, και την κοινωνική και πολιτισμική

Συμπέρασμα: Χρειάζεται συστημική, ολιστική προσέγγιση του τουριστικού φαινομένου που χρησιμοποιεί αυστηρές επιστημονικές μεθόδους για τη συγκέντρωση γνώσης απαραίτητης για την κατάλληλη αποτίμηση και το μάνατζμεντ του τουριστικού τομέα. ↓ Τελικά, το πρότυπο του τουρισμού δεν μπορεί να είναι το ίδιο παντού. Ποιο πρότυπο είναι κατάλληλο σε κάθε περιοχή πρέπει να στηρίζεται στη βαθιά γνώση και ανάλυση των χαρακτηριστικών του και την εφαρμογή κατάλληλου στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης. Η αειφορία μπορεί να εφαρμοστεί από κάθε πρότυπο τουρισμού. Το ότι ο μικρής κλίμακας τουρισμός είναι ‘ανώτερος’ εκείνου της μεγάλης κλίμακας δεν αποτελεί θέσφατο.

Ο κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού Παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται: Η ελκυστικότητα του τουριστικού προϊόντος (πλούτος τουριστικού προϊόντος/τιμή) Η προσαρμοστικότητα του τόπου υποδοχής (στις αλλαγές της ζήτησης) Η τουριστική χωρητικότητα της περιοχής σε συνάρτηση με τη συνολική δυνατότητα του τουριστικού συστήματος της ευρύτερης περιοχής/χώρας.  Ο τουρισμός είναι δυναμικό και ανοικτό σύστημα, συμμετέχουν διάφοροι αλληλεξαρτώμενοι φορείς, επιχειρήσεις, κλάδοι, είναι απαραίτητη η καλή γνώση της λειτουργίας του για τον επιτυχή σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης (βλ προηγηθέν σχήμα: σύστημα του τουρισμού) Tο γενικό μοντέλο της S-καμπύλης (ταχεία ανάπτυξη αρχικά, στασιμότητα, κάμψη στη συνέχεια) (Butler’s model, 1980).

Ο κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού Διερεύνηση Λίγοι τουρίστες χωρίς σταθερό πρότυπο Δεν υπάρχουν ειδικές υπηρεσίες για τον τουρισμό Εμπλοκή Αύξηση του αριθμού των τουριστών Εντατική επαφή ντόπιων - τουριστών Αρχίζουν να εμφανίζονται υπηρεσίες για τους τουρίστες Ανάπτυξη Προσδιορισμός τουριστικής αγοράς Προώθηση (marketing) ως τουριστικός προορισμός Παγίωση Ο ρυθμός αύξησης των τουριστών μειώνεται Ο τουρισμός κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα Προσπάθειες επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου και περιοχής Στασιμότητα Επίτευξη του μέγιστου αριθμού των τουριστών Η χωρητικότητα έχει κορεστεί - οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα Ο προορισμός δεν είναι πλέον της μόδας Κάμψη Η περιοχή δεν μπορεί να ανταγωνιστεί νέους ελκυστικούς προορισμούς Δεν είναι ελκυστική για τους τουρίστες Αναζωογόνηση Μπορεί να συμβεί εάν αλλάξουν οι παράγοντες έλξης

Ο κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού

Ο κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού

Ο κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού Κατά το πρώτο στάδιο η ανακάλυψη και εξερεύνηση ενός προορισμού είναι χαμηλής έντασης και οι (θετικές ή αρνητικές) επιπτώσεις μικρές. Η τοπική ανταπόκριση στην είσοδο τουριστών δίνει τη δυνατότητα ταχείας ανάπτυξης. Η περιοχή περνά στο μαζικό τουρισμό. Ακολουθεί σταθεροποίηση και στασιμότητα και, τέλος, κάμψη αν δεν γίνουν διορθωτικές επεμβάσεις από τη βιομηχανία του τουρισμού και τις κρατικές/τοπικές αρχές. Ο μη ρυθμιζόμενος τουρισμός εμπεριέχει το σπέρμα της υποβάθμισής του (αυτοκαταστροφής) και ένας σημαντικός βαθμός δημόσιας παρέμβασης είναι αναγκαίος για να μην καταλήξει στην κάμψη.

2.4. Θεωρητικές προσεγγίσεις στον αειφόρο/ βιώσιμο τουρισμό, θεωρητικό υπόβαθρο, έννοια και αρχές του βιώσιμου τουρισμού Η έννοια του αειφόρου τουρισμού έλκει την καταγωγή της από την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης. Για πολλούς οι αρχές και αξίες της αειφόρου ανάπτυξης μπορούν να μεταλαμπαδευτούν στον αειφόρο τουρισμό Ωστόσο εξακολουθεί και η συζήτηση για τη δυσκολία θεωρητικής σύνδεσης των δύο εννοιών (απουσία μιας καθολικά αποδεκτής θεωρίας για τον αειφόρο τουρισμό).

Η εξέλιξη της έννοιας, η σύνδεση με την έννοια του αειφόρου τουρισμού Το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη Αναπτύχθηκε από μια ιδεολογία συντήρησης των φυσικών πόρων (conservation vision) στα μέσα του 19ου αιώνα (ως αντίδραση στις υλιστικές αξίες και θεώρησης του ανθρώπου ως μέρους της φύσης ) ανδρώθηκε μετά το ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-60) και έγινε παγκόσμιο ως το τέλος του 20ου. Δεκαετία του 1970: Πρώιμες εννοιοδοτήσεις της αειφόρου ανάπτυξης με στόχευση στην οικονομική ανάπτυξη και την περιβαλλοντική μέριμνα. Π.χ. Συνέδριο των Ην. Εθνών το 1972 στη Στοκχόλμη για το ανθρώπινο περιβάλλον (human environment), βιβλία: The limits to growth (Meadows et al. 1972), Ecological principles for economic development (Dasman et al.1973).

Η εξέλιξη της έννοιας, η σύνδεση με την έννοια του αειφόρου τουρισμού Δεκαετία του 1980: αρθρώνεται το 1987 ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη» με την έκθεση της World Commission on Environment and Development (report/ έκθεση επιτροπής Brundtland) “Our Common Future”, το οποίο έφερε την αειφόρο ανάπτυξη στην πολιτική σκηνή Η έκθεση της επιτροπής επεξεργάστηκε δύο βασικές έννοιες Την έννοια των αναγκών και της ευημερίας, ειδικότερα για τους φτωχούς Την ιδέα των περιορισμών που βάζει η κατάσταση της τεχνολογίας και η κοινωνική οργάνωση στην ικανότητα του περιβάλλοντος να αντιμετωπίσει τις ανάγκες του παρόντος και του μέλλοντος.

Resource problems are human problems Και πιο πρόσφατο report: «Caring for the earth» (IUCN - International Union for the Conservation of the Nature, 1991), έδωσε έμφαση στην ανάγκη για πιο αειφόρο πρότυπο ζωής, ιδιαίτερα στις πιο πλούσιες, αναπτυγμένες χώρες. Resource problems are human problems Στον τουρισμό: Οι πρώτες βασικές, συμφυείς με την αειφόρο ανάπτυξη ιδέες από τον Krippendorf (1984) στο βιβλίο “The holiday makers” και από τον Murphy (1985) στο βιβλίο “Tourism: A community approach”. Πρώτη μνεία (όχι του όρου “αειφόρος” αλλά) συναφών όρων, όπως “soft tourism”, “community based tourism”, που εκφράζουν ίδιες αρχές με τον αειφόρο τουρισμό.

Η εξέλιξη της έννοιας, η σύνδεση με την έννοια του αειφόρου τουρισμού Δεκαετία του 1990: Διάσκεψη Κορυφής του Ρίο για το περιβάλλον και την ανάπτυξη (1992): Για να εξετάσει την πορεία 5 χρόνια μετά την έκθεση Brundtland, να επεκτείνει τη συζήτηση για την αειφόρο ανάπτυξη και να θέσει τις βάσεις για την εφαρμογή της. Αποτέλεσμα της διάσκεψης του Ρίο: Διατύπωση των αρχών της Ατζέντα 21 για το περιβάλλον και την ανάπτυξη (ελάχιστα περιλαμβάνονταν σ’ αυτή για τον τουρισμό). Στον τουρισμό: Ευαισθητοποίηση ακαδημαϊκών του τουρισμού και διεθνών οργανισμών και άνοιγμα της συζήτησης για την αειφορία στον τουρισμό. 1995: Συνέδριο στα Κανάρια νησιά και διατύπωση της Ατζέντα 21 για τον τουρισμό. Θεσμοθέτηση του αειφόρου τουρισμού (sustainable tourism) από διεθνείς οργανισμούς άμεσα ή έμμεσα σχετιζόμενους με τον τουρισμό.

Η εξέλιξη της έννοιας, η σύνδεση με την έννοια του αειφόρου τουρισμού H έννοια «Αειφόρος Ανάπτυξη»: συνδυάζει δύο σχολές σκέψης: Development theory + ecological sustainability → Ισορροπία μεταξύ δύο αντιφατικών πόλων: «ανάπτυξη»: διαδικασία κατά την οποία μία κοινωνία περνά από μια κατάσταση σε άλλη. Ποιοτικές και ποσοτικές μεταβολές (τεχνοκρατική προσέγγιση, υποκατάσταση πόρων, οικονομική αύξηση). Ικανοποιεί τους υπερασπιστές της διαρκούς αύξησης. «αειφόρος»: απορρίπτει την εκμετάλλευση των πόρων ικανοποιεί τους υπερασπιστές της ήπιας ανάπτυξης και την προστασία του περιβάλλοντος

Η εξέλιξη της έννοιας, η σύνδεση με την έννοια του αειφόρου τουρισμού Ωστόσο η έννοια της ανάπτυξης είναι μια εξελισσόμενη έννοια με το χρόνο: π.χ. 1960: Ανάπτυξη και μεγέθυνση = συνώνυμες έννοιες, όμως αδυναμία να λύσει κοινωνικά (φτώχεια , ανεργία, εμπέδωση ισότητας), περιβαλλοντικά, πολιτικά προβλήματα. 1980: η οικονομική μεγέθυνση ακρογωνιαίος λίθος αλλά και συνυπολογισμός κοινωνικών, πολιτικών, περιβαλλοντικών παραμέτρων. Τις τελευταίες δεκαετίες η έννοια της ανάπτυξης από στενά οικονομική έννοια εξελίσσεται σε μια έννοια η οποία ενσωματώνει την έννοια της αειφορίας (αν και η οικονομική μεγέθυνση αποτελεί και τώρα τον ακρογωνιαίο λίθο της)

2.4.1. Πρότυπα ανάπτυξης και σύνδεση/σχέση με τα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης - Η αποτίμηση του ρόλου του τουρισμού στην (αειφόρο) ανάπτυξη δεν μπορεί παρά να γίνεται μέσα στο ευρύτερο αναπτυξιακό πλαίσιο του οποίου ο τουρισμός είναι μέρος (παρά το ότι λίγες προσπάθειες έχουν γίνει για τη διατύπωση θεωριών της τουριστικής ανάπτυξης) Κύριες θεωρητικές σχολές σκέψης κατά τη μεταπολεμική περίοδο και η σύνδεσή τους με τον τουρισμό

Η σχολή του εκσυγχρονισμού (modernisation) κυρίαρχη τις δεκαετίες 1950, 1960, 1970 Βασική σκέψη: Όλες οι χώρες πορεύονται σε μια διαδικασία εκσυγχρονισμού (περάσματος από ένα παραδοσιακό στάδιο στο στάδιο της ανάπτυξης). Κύρια πρόταση: η οικονομική μεγέθυνση. Rostow: θεωρία των σταδίων ανάπτυξης (5 διαδοχικά στάδια: από το παραδοσιακό στη μαζική κατανάλωση - mass consumption) Perroux: Θεωρία των πόλων ανάπτυξης (κυρίαρχο πρότυπο ως και τη δεκαετία του 1970): Η ανάπτυξη εμφανίζεται σε σημεία πόλους (π.χ. βιομηχανικές πόλεις), όπου συγκριτικά πλεονεκτήματα επιτρέπουν την εγκατάσταση προωθητικών βιομηχανιών (propulsive industries) και από τους πόλους τα αναπτυξιακά οφέλη διαχέονται σε άλλες οικονομίες, περιφέρειες, κ.λπ. (διάχυση πολλαπλασιαστικών επιπτώσεων). Η θεωρία της πολικής ανάπτυξης (π.χ. διάχυση οφελών από τους τουριστικούς προορισμούς) εξακολουθεί και σήμερα (παρά την πλατιά αποδοχή των αρχών της αειφορίας) να αποτελεί τη λογική της ανάπτυξης που στηρίζεται στον τουρισμό

H σχολή της εξάρτησης τέλη 1960 και 1970 Βασική σκέψη: Οι οικονομίες μιας ομάδας χωρών προσδιορίζονται από την ανάπτυξη και επέκταση άλλων χωρών από τις οποίες βρίσκονται σε εξάρτηση Τροφοδότησε την έρευνα για τον τουρισμό όσον αφορά τον τρόπο που ο διεθνής τουρισμός αντανακλά ιστορικά σχήματα αποικιοκρατίας και εξάρτησης. Τροφοδότησε επίσης την κριτική και αμφισβήτηση του μαζικού τουρισμού (παράβαλε επιφυλακτική στάση του Jafari’s platform): Έλεγχος της προσφερόμενης υποδομής στις χώρες υποδοχής, της διαμόρφωσης τιμών κ.λπ., με συνέπειες την άνιση ανταλλαγή και τις σχέσεις εξάρτησης βορρά-νότου, εκμετάλλευση των πόρων της περιφέρειας από τις ξένες επιχειρήσεις, εξάρτηση οικονομιών από τον τουρισμό

Η νεοκλασική σχολή σκέψης της δεκαετίας του 1980 (neoclassical) Καλειδοσκόπιο νέων θεωριών της ανάπτυξης στα 1970: από περιοριστικές προτάσεις - ως προς τη διαθεσιμότητα πόρων (limits to growth school) έως την εγκαθίδρυση μιας νέας διεθνούς οικονομικής τάξης. Ήταν η περίοδος που δόθηκε περισσότερη προσοχή στη διαθεσιμότητα των πόρων και διατυπώθηκαν αρνητικές απόψεις για το μαζικό τουρισμό. 1980 επίσης: Η ( νεοκλασική) άποψη ότι η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου θα είναι θετική δύναμη για την οικονομία, παράλληλα με την ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων και την κατάργηση της κρατικής παρέμβασης (δέχτηκε αυστηρή κριτική αργότερα).

Η σχολή σκέψης της εναλλακτικής/ αειφόρου ανάπτυξης Εισηγείται: την αποσύνδεση από τις βασιζόμενες στην οικονομική μεγέθυνση πολιτικές των προηγούμενων θεωριών. Υποστηρίζει την εκ των κάτω προσέγγιση της ανάπτυξης, που θα ενσωματώνει ανθρώπινους και περιβαλλοντικούς στόχους, θα είναι ενδογενής, θα ικανοποιεί τις ανάγκες της πολιτών και τη συμμετοχή τους στη διαδικασία σχεδιασμού και εφαρμογής. Αναγνώριση της σημασίας της συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας. Ενσωματώνει τις έννοιες της «ενδογενούς». «τοπικής», «ολοκληρωμένης» ανάπτυξης.

Κύρια χαρακτηριστικά των δύο βασικών προτύπων ανάπτυξης και εφαρμογή τους στην τουριστική ανάπτυξη

1. Το κλασικό, πολικό πρότυπο ή της «εκ των άνω» ανάπτυξης (top down, from above) Κεντρικός σχεδιασμός (κράτος - εμπειρογνώμονες), προσέλκυση/ προώθηση οικονομικών δραστηριοτήτων σε επιλεγμένα σημεία/ πόλους, διάχυση στην περιφέρεια και τις περιβάλλουσες τους πόλους περιοχές.  Εξωγενείς φορείς σχεδιασμού ταυτοποιούν τα προβλήματα και τις ευκαιρίες ανάπτυξης. Τα τεχνικά κριτήρια ορίζονται από τις κεντρικές κρατικές υπηρεσίες και συλλέγονται από αυτές με τη συνεργασία της κοινότητας. Τα αναπτυξιακά σχέδια εφαρμόζονται εκ των άνω ως ένα «μίγμα» ενθάρρυνσης και εξαναγκασμού. Αδυναμίες και ενδεχόμενη αποτυχία λόγω: Ανεπαρκούς έρευνας Έλλειψης προσαρμογής μεταξύ υιοθετούμενων τεχνικών και τοπικών προτύπων ζωής Ανεπαρκειών της γραφειοκρατίας

1.1. Το κλασικό, πολικό πρότυπο ή της «εκ των άνω» ανάπτυξης στον τουρισμό Η “εκ των άνω προσέγγιση” είναι εμφανής στον έλεγχο που ασκείται από τις διεθνείς εταιρείες με το κεφάλαιο, την πείρα, την τεχνολογία, τις ιδέες που διαθέτουν. Συναντώνται όψεις της θεωρίας του εκσυγχρονισμού, της εξάρτησης αλλά και της θεωρίας του νεοφιλελευθερισμού που εκφράζει πλήρως το μαζικό τουρισμό (καθώς πολυεθνικές εταιρείες με έδρα στις αναπτυγμένες χώρες σχεδιάζουν και κατευθύνουν τη ζήτηση, ενώ οι προορισμοί βρίσκονται σε αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες)  Αδιαφορία για την τοπική παράδοση και κουλτούρα (θεωρία της υπο-ανάπτυξης) ή θεώρησή της ως παραδοσιακής (θεωρία του εκσυγχρονισμού) «Αδυναμία» του κράτους να ελέγξει την ισχυρή επιχειρηματική ελίτ και τις εξωτερικές τουριστικές δυνάμεις χωρίς τον κίνδυνο απώλειας θέσεων εργασίας και εισοδήματος (στα οποία όμως προσβλέπει) Περιορισμένος ή αμελητέος ρόλος του τοπικού πληθυσμού (χαμηλού εισοδήματος, χαμηλού status εργασίες) Διαφυγή μεγάλου μέρους του εισοδήματος από την τοπική ή και εθνική οικονομία

2. Το πρότυπο της αειφόρου ή «εκ των κάτω» ανάπτυξης (bottom up ) ή ολοκληρωμένης ανάπτυξης (integrated development) Ολιστική προσέγγιση, διάρκεια στο μέλλον, ισότητα και συμμετοχή. Συμμετοχή των τοπικών φορέων και του τοπικού πληθυσμού στον προγραμματισμό της ανάπτυξης Αξιοποίηση όλων των χωρικών πλεονεκτημάτων Συνεπάγεται: Κινητοποίηση των τοπικών παραγόντων (οργανισμών, επιχειρήσεων, ιδιωτικής πρωτοβουλίας, τοπικού πληθυσμού) ως μοχλών της ανάπτυξης. Εφαρμογή συμμετοχικών διαδικασιών, αξιοποίηση ενδογενών πόρων. Βασική αρχή: Η χρήση των πόρων έτσι ώστε να μην υποβαθμίζονται. Διαχείριση των οικονομικών συστημάτων με τρόπο που να επιτυγχάνεται μια αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος με την ελάχιστη εξάντληση του περιβαλλοντικού κεφαλαίου.

2.1. Η λογική της bottom up ανάπτυξης στην τουριστική ανάπτυξη Εναλλακτικές προσεγγίσεις που προωθούν το βασισμένο στην τοπική κοινωνία τουρισμό (community vision/ community based tourism). Η επικέντρωση στις παραδοσιακές αξίες και δεξιοτεχνίες μπορούν να λειτουργήσουν ως σημαντικές ελκτικές δυνάμεις για τους τουρίστες (ήδη γνωρίζουμε ότι οι προτιμήσεις των τουριστών έχουν σε σημαντικό βαθμό διαφοροποιηθεί). Η διαδικασία σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης πρέπει να ξεκινά από τη βάση, να είναι συμμετοχική, εμπλέκοντας τον τοπικό πληθυσμό και τους τοπικούς φορείς δημόσιους και ιδιωτικούς που σχετίζονται με τη λειτουργία της βιομηχανίας του τουρισμού. Διαδικασίες εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης θα κινητοποιήσουν τον τοπικό πληθυσμό σε επιχειρηματικές δραστηριότητες στον τουριστικό τομέα, Συνεπάγονται:   σεβασμός στο περιβάλλον ενίσχυση της τοπικής στις παραδόσεις, οικονομίας αξίες, κ.λπ. Ολιστική προσέγγιση, διάρκεια στο μέλλον, ισότητα και συμμετοχή.

Αειφόρος τουρισμός