ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Θέμα: «Τα βότανα και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες» ΕΣΠΕΡΙΝΟ ΕΠΑΛ ΒΕΡΟΙΑΣ ΤΑΞΗ: Α Σχ. Έτος:2016 – 2017

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Τα βότανα από την αρχαιότητα έως σήμερα Βότανα: Μια ιστορική αναδρομή Τα βότανα στην ιατρική Από το Βυζάντιο και το Μεσαίωνα... στα Νεότερα χρόνια Συλλογή, Διατήρηση, Συντήρηση και Αποθήκευση των βοτάνων Συλλογή βοτάνων Εποχή συλλογής αρωματικών φυτών και βοτάνων Διατήρηση των βοτάνων Πώς να συντηρήσετε τα βότανα σας Αποθήκευση των αποξηραμένων βοτάνων Τρόποι χρήσης των βοτάνων Το οπλοστάσιο της φύσης: Βότανα και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες ανά ασθένεια Τα δέκα καλύτερα βότανα του κόσμου Τα βότανα της ευτυχίας Ελληνικά βότανα , μοναδικά φάρμακα Συμπέρασμα Πηγές

1.Εισαγωγή Η πρόληψη είναι ό,τι πιο σημαντικό στην αντιμετώπιση κάθε αρρώστιας. Τα βότανα, αν χρησιμοποιηθούν σωστά και συστηματικά, θωρακίζουν τον οργανισμό μας και τον προστατεύουν. Η επιστήμη της φαρμακολογίας ακόμη και σήμερα εξετάζει και διευρύνει τη χρήση ουσιών από βότανα για την παρασκευή φαρμάκων. Άρα η αξία τους είναι πολυσήμαντη και η γνώση των ιδιοτήτων τους χρήσιμη για την προστασία και την αποκατάσταση της υγείας του ανθρώπου. Επιπλέον υπάρχει μια αυξανόμενη ευαισθητοποίηση του κοινού για τη χρήση φυσικών φαρμάκων στην αντιμετώπιση διαφόρων παθήσεων.

2. Τα βότανα από την αρχαιότητα έως σήμερα Από την αρχαιότητα έχουν αναγνωριστεί οι φαρμακευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες μερικών φυτών που ονομάστηκαν «βότανα» και χρησιμοποιήθηκαν από πολλούς γιατρούς από τότε μέχρι σήμερα. Ο άνθρωπος από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του πάνω στη γη διέθετε το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, όπως και τα άλλα άγρια ζώα. Μέσα από το ένστικτο αυτό αλλά και την παρατήρηση της συμπεριφοράς των άγριων ζώων, αντιμετώπιζε τα θέματα καλής υγείας του, περισσότερο προληπτικά, με το να διατηρεί μια άμεση σχέση με το περιβάλλον του και κυρίως μέσα από την φυτική τροφή του. Αλλά και σε περιπτώσεις διαταραχής της υγείας του πάλι και τότε με το ένστικτό του και τη γνώση που αποκτούσε σιγά-σιγά αλλά και με την παρατήρηση ότι τα άγρια ζώα προσέφευγαν στην κατανάλωση συγκεκριμένων φυτών, επέλεγε κι αυτός να τρώει συγκεκριμένα φυτά ή μέρη φυτών (καρπούς, ρίζες, φύλλα κ.λπ.). Έτσι δημιουργήθηκε στον άνθρωπο που προόδευε γνωστικά, μια σημαντική γνώση για την πρόληψη και τη θεραπεία διαφόρων παθήσεων που η συστηματική τους καταγραφή από φωτισμένα μυαλά της εποχής όπως ο Ιπποκράτης, έβαλε τα θεμέλια της επιστήμης της Ιατρικής και της Φαρμακολογίας. Τα φυτά αυτά απέκτησαν ξεχωριστό κύρος και ενδιαφέρον και συνδέθηκαν με θεούς και ήρωες στον μύθο και την ιστορία, ονομάστηκαν δε "βότανα". Πολλά από τα φυτά αυτά χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα για την παρασκευή σύγχρονων φαρμάκων. Η ιστορία της χρήσης των βοτάνων είναι μεγάλη και αφορά πολλούς διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς, όπως τους Κινέζους, τους Άραβες, τους Έλληνες, τους Ινδιάνους Μάγια της Κεντρικής Αμερικής και τους Ίνκας στη Νότια Αμερική.

2.1. Βότανα: Μια ιστορική αναδρομή   2.1. Βότανα: Μια ιστορική αναδρομή Οι αναζητήσεις στο θαυμαστό κόσμο των βοτάνων για τον καθένα μας ίσως να ξεκινά από ένα βίωμα, μια εικόνα, μια γεύση... ίσως και από το ενδιαφέρον για μία σχέση διαφορετική με τη φύση. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης, «βότανα είναι όλα τα χρήσιμα φυτά, των οποίων οι ρίζες, οι μίσχοι, τα άνθη και τα φύλλα χρησιμεύουν ως τροφή ή θεραπεία, χάρη στο άρωμά τους ή με κάποιο άλλο τρόπο...». Η ιστορία των πολιτισμών είναι γεμάτη μύθους και παραδόσεις που αναφέρονται στις θεραπευτικές χρήσεις των φυτών. Βοτάνια που γνώριζαν οι θεοί και τυχαία ανακάλυψαν οι άνθρωποι, βότανα που ξεπηδούν από το αίμα μυθικών ηρώων, όπως ο υάκινθος που φυτρώνει τη στιγμή που το αίμα του νεαρού Υάκινθου, φίλου του Απόλλωνα, ποτίζει τη γη. Εκείνος όμως που θεωρείται ο βαθύτερος γνώστης των βοτάνων είναι ο δάσκαλος του μυθικού Αχιλλέα και του Ιπποκράτη ο Χείρων Κένταυρος που ζούσε στο Πήλιο. Βότανα όπως το χειρώνιον και το κενταύριον φέρουν ακόμη το όνομά του. Τους τελευταίους αιώνες η έννοια «βότανο» περιορίστηκε σε κάποια συγκεκριμένα φυτά τα οποία χρησιμοποιούνται ως θεραπευτικά ροφήματα, ως καταπλάσματα, ως πρώτη ύλη στα πρακτικά γιατροσόφια και τη σύγχρονη φαρμακολογία. Για τους αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους, Άραβες, Κινέζους και Ινδούς τα φυτά επιδρούν θεραπευτικά και εξισορροπητικά στον ανθρώπινο οργανισμό ακόμα και όταν καταναλώνονται καθημερινά ως τροφές. Επίσης και όταν μαγειρεύονται ή συνδυάζονται με άλλα υλικά όπως κρέας, ψάρι, δημητριακά, αυτά συνεχίζουν να διατηρούν τα ενεργά συστατικά τους και να έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. «Να φας τσουκνίδα για να προστατευθείς απ’ όλες τις ασθένειες του έτους» συμβούλευε τους Αθηναίους ο Ησίοδος. Ενώ ο πατέρας της Ιατρικής, ο Ιπποκράτης, συνιστούσε να βάζουν οι άνθρωποι πολλά αρωματικά (βότανα) στα φαγητά τους, για να χορταίνουν εύκολα και γρήγορα, ώστε να μη χρειάζεται να τρώνε πολύ, γιατί η πολυφαγία δεν ωφελεί.

  2.2. Τα Βότανα στην Ιατρική Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και σήμερα, τα βότανα έχουν παίξει και παίζουν ζωτικό ρόλο στην παραδοσιακή ιατρική πολλών πολιτισμών. Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κυρίως τους ζωϊκούς οργανισμούς, ανακάλυψε ότι πολλά φυτά-βότανα έχουν ιδιότητες που τον βοηθούν ώστε να απαλύνει τους πόνους του, να ξεπερνά δύσκολες αρρώστιες ή ακόμη να προλαβαίνει την εξέλιξή τους. Αιγυπτιακοί πάπυροι μαρτυρούν ότι γνωστά μας βότανα όπως τα φύλλα ελιάς, το δεντρολίβανο, ο κέδρος, το σκόρδο, χρησιμοποιούνταν για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες εδώ και 4.000 χρόνια. Για αιώνες η φαρμακευτική χρήση των βοτάνων περιορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στην θεραπεία τραυμάτων και πληγών. Την μεγάλη αλλαγή έφερε ο Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.) από την Κω, ο οποίος θεωρείται πατέρας της επιστημονικής ιατρικής. Στα έργα του που σώθηκαν παρουσιάζονται 237 είδη φυτών με τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Για τον Ιπποκράτη π.χ. η γλιστρίδα χρησιμοποιείται ως καθαρτικό, ο βασιλικός ως αντιεμετικό, το κυδώνι ως παυσίπονο στους πόνους της μήτρας, το ρόδι για παθήσεις του συκωτιού, η μολόχα για καταπλάσματα. Το έργο του Ιπποκράτη συνέχισε ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) με το έργο του «Περί Φυτών Ιστορίας», όπου δίνει δεκάδες πληροφορίες για τις φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες των φυτών. Μερικούς αιώνες μετά ο ∆ιοσκουρίδης στο έργο του «Περί Ιατρικής» αναγνωρίζει και περιγράφει μεταξύ άλλων 500 είδη φυτών. Τουλάχιστον 40 από αυτά χρησιμοποιούνται και σήμερα από τη φαρμακοποιία. Οι ελληνικές καταγραφές φυτών εμπλουτίστηκαν και από τον Κλαύδιο Γαληνό (131- 109 μ.Χ.), από την Πέργαμο της Μ. Ασίας, ο οποίος κατέγραψε 304 φάρμακα φτιαγμένα από φυτά. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η γνώση περί φαρμακευτικών βοτάνων μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στον τότε Αραβικό κόσμο και αναμείχθηκε με τις ντόπιες λαϊκές παραδόσεις και την Αιγυπτιακή γνώση που επιζούσε από την αρχαιότητα, ενώ καινούργια υλικά μπαχαρικά και τσάγια ήρθαν να προστεθούν. Η προσφυγή λοιπόν στο φαρμακείο της φύσης υπήρξε κοινό γνώρισμα πολλών πολιτισμών, από τη μια άκρη της γης μέχρι την άλλη. Σήμερα, σε διάφορα επιστημονικά εργαστήρια του κόσμου, εξετάζονται οι ιδιότητες εκατοντάδων φυτών και γίνονται προσπάθειες για την παρασκευή νέων φαρμάκων με βάση τα βότανα. Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αξίωμα της ιατρικής ότι η πρόληψη είναι προτιμότερη της θεραπείας, και οι παραινέσεις της στρέφονται στην προσπάθεια του ανθρώπου, να υιοθετήσει ισορροπημένες διατροφικές συνήθειες. Τα φρούτα και τα λαχανικά μαζί και τα βότανα είναι από εκείνα που επιβάλλεται να βρίσκονται κάθε μέρα στο τραπέζι μας.

2.3. Από το Βυζάντιο και το Μεσαίωνα... στα Νεότερα χρόνια Στα βυζαντινά χρόνια τα χόρτα και τα λαχανικά θεωρούνταν κατώτερες τροφές γι’ αυτό οι καλοφαγάδες τα απέφευγαν. Στα τραπέζια των πλουσίων και των αυτοκρατόρων σπάνια συναντούσες χόρτα και λαχανικά. Αντίθετα ο απλός λαός αλλά και ο κλήρος εκτιμούσαν ιδιαίτερα τα φρούτα, τα λαχανικά και τα άγρια χόρτα. Το Μεσαίωνα μέσα στους κήπους των μοναστηριών «ανθίζει» η βοτανολογία. Καλλιεργούνταν σε μεγάλη κλίμακα ποικιλία φυτών, παλαιά και νέα, γνωστά και άγνωστα φυτά. Τα μοναστήρια γίνονται κέντρα βοτανοθεραπείας. Οι μοναχοί έφτιαχναν φαρμακευτικά φυτά, έλαια και αλοιφές που χρειάζονταν για τη θεραπεία των ασθενών. Με την έλευση της τυπογραφίας, η κλασική γνώση ξεφεύγει από τους τοίχους των μοναστηριών. Οι συνταγές που είχαν διασωθεί από αρχαία κείμενα μεταπλάστηκαν και εμπλουτίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων και έρχονται να συμπληρώσουν τη λαϊκή ιατρική. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα δημοσιεύτηκαν πολλά βοτανολόγια με σκοπό να βοηθήσουν όσους ασχολούνταν με τη βοτανοθεραπεία. Στην πατρίδα μας η αφθονία φαρμακευτικών φυτών που συναντούμε σε κάθε γωνιά της, βοήθησε στην ανάπτυξη της λαϊκής ιατρικής και της βοτανοσυλλογής. Το μάζεμα των βοτάνων απαιτούσε προσοχή, μυστικότητα και μαγικές διαδικασίες ώστε να διασφαλίζονται οι θεραπευτικές τους ιδιότητες. Τα μάζευαν την Πέμπτη ή την Παρασκευή, συνήθως το χάραμα, αλλά και το καταμεσήμερο ή και μεσάνυχτα, ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες. Αλλού τα μάζευαν παιδιά και αλλού τα ευλογούσαν στην εκκλησία. Έτσι θρησκευτικές τελετές ήταν συνυφασμένες με μαγικές ενέργειες και ιατρικές πρακτικές. Ονομαστοί οι βοτανοσυλλέκτες της Ηπείρου, που μάζευαν τα βότανα στο φαράγγι του Βίκου και γι’ αυτό ονομάζονταν βικογιατροί. Οι πρακτικοί λοιπόν γιατροί, οι κομπογιανίτες όπως τους αποκαλούσε ο λαός μας και κυρίως οι γυναίκες, γνώριζαν τα «μυστικά» των βοτάνων τα οποία χρησιμοποιούσαν ως γιατροσόφια. Η γνώση αυτή περνά ευλαβικά από γενιά σε γενιά και φτάνει μέχρι τις μέρες μας.

3. Συλλογή, Διατήρηση, Συντήρηση και Αποθήκευση των βοτάνων 3. 1 3. Συλλογή, Διατήρηση, Συντήρηση και Αποθήκευση των βοτάνων 3.1. Συλλογή βοτάνων Η συλλογή βοτάνων είναι μια σημαντική διαδικασία που επηρεάζει τη χημική σύστασή τους και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Η σωστή συλλογή, αποξήρανση, διατήρηση και αποθήκευση των βοτάνων παίζει καθοριστικό ρόλο όχι μόνο για την προστασία των  ίδιων των φυτών, αλλά για να εξασφαλιστεί  ότι θα αποδώσουν στο μέγιστο τις θαυματουργές τους ιδιότητες. Αρχικά πρέπει να σκεφτούμε ότι θα συλλέξουμε μόνο όση ποσότητα βοτάνων μπορούμε να  χρησιμοποιήσουμε και όχι όση μπορούμε να συντηρήσουμε, μιας και δεν ενδείκνυται να τα φυλάσσουμε για περισσότερο από ένα χρόνο. Μεγάλη σημασία έχει ο σωστός τρόπος που συλλέγουμε τα βότανα και τα αρωματικά φυτά, καθώς δε γίνεται μια συγκεκριμένη εποχή. Εξαρτάται σημαντικά από το ποια μέρη του φυτού θέλουμε να συλλέξουμε, από την φύση του κάθε φυτού αλλά και σε ποια περιοχή φυτρώνει. Έτσι συλλέγουμε τους σπόρους, τους καρπούς και το ξύλο τους, όταν αυτοί έχουν ωριμάσει. Τους βλαστούς τους συλλέγουμε την άνοιξη και τις φλούδες  συνήθως την άνοιξη ή το φθινόπωρο από νέα κλαδιά. Τα άνθη τα συλλέγουμε στην πλήρη άνθηση, άνοιξη ή φθινόπωρο, τις πρωινές ώρες μετά την δροσιά ενώ τις ρίζες τις μαζεύουμε στο τέλος του καλοκαιριού ή στις αρχές του φθινοπώρου. Τα φύλλα τα συλλέγουμε την εποχή πριν το φυτό ανθίσει, κυρίως τις απογευματινές ώρες. Η συλλογή δεν πρέπει ποτέ να γίνεται βροχερές ημέρες, αλλά να προτιμάμε τις ηλιόλουστες ημέρες. Τα άνθη και τα φύλλα δεν πρέπει να έχουν πάνω υγρασία. Τα κόβουμε χρησιμοποιώντας ένα κοφτερό εργαλείο φροντίζοντας να μην τραυματίσουμε το φυτό. Για τα φυτά από τα οποία συλλέγουμε τα βλαστάρια, φτιάχνουμε ματσάκια από 3-4  κλωνάρια για να τα αποξηράνουμε. Πριν την αποξήρανση χρήσιμο θα ήταν να πλύνουμε τα  συλλεγόμενα φυτά και να τα αφήσουμε να στεγνώσουν και στην συνέχει να τα δέσουμε σε δεματάκια.

3.2. Εποχή συλλογής αρωματικών φυτών και βοτάνων 3.2. Εποχή συλλογής αρωματικών φυτών και βοτάνων Πότε μαζεύουμε τα βότανα; Ποια είναι η κατάλληλη εποχή για συλλογή τους; Η συλλογή βοτάνων και αρωματικών φυτών πρέπει να γίνετε την κατάλληλη εποχή και αναλόγως το μέρος του φυτού. Ο παρακάτω οδηγός συλλογής βοτάνων έχει υπολογιστεί για την νοτιοδυτική Ελλάδα αλλά έχει ενσωματωθεί επεκτείνοντας τους μήνες και για την υπόλοιπη χώρα. Έχετε υπόψη σας όμως, ότι στις πιο νότιες και ζεστές περιοχές μαζεύουμε τα βότανά μας, νωρίτερα από ότι στη βόρεια και ηπειρωτική Ελλάδα. Στον οδηγό συμπεριλαμβάνονται μερικά από τα πιο διαδεδομένα και χρήσιμα βότανα που φύονται στην Ελλάδα. Αγγελική: Μάιο (φύλλα), Σεπτέμβριο-Οκτώβριο (ρίζες) Αγριάδα: Μάρτιο-Απρίλιο, Αύγουστο-Σεπτέμβριο ρίζες Αγριμόνιο: Ιούνιο-Ιούλιο Άνηθος: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο Απήγανος: Απρίλιο-Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο άνθη Αρτεμισία (αψηθιά): Σεπτέμβριο-Οκτώβριο άνθη Αχιλλέα: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο άνθη Βαλεριάνα: Σεπτέμβριο-Οκτώβριο ρίζες Βασιλικός: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο φύλλα Βήχιο: Φεβρουάριο-Μάρτιο άνθη, Απρίλιο-Μάιο φύλλα Βιβούρνο: Αύγουστο-Σεπτέμβριο Γαϊδουράγκαθο: Ιανουάριο-Φεβρουάριο-Μάρτιο φύλλα, Μάιο, Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστοσπόροι Γάλιο: Μάρτιο-Απρίλιο-Μάιο Γεντιανή: Αύγουστο-Σεπτέμβριο Γλυκάνισο: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο

Δάφνη: Όλες τις εποχές Δεντρολίβανο: Οκτώβριο-Νοέμβριο Κυρίως όταν είναι ανθισμένο Δυόσμο: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο Εφέδρα: Σεπτέμβριο-Οκτώβριο Εχινάκια: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο άνθη, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο ρίζα στον 4ο χρόνο Θούγια: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο Θυμάρι: Ιούλιο-Αύγουστο Κάλαμο: Αύγουστο-Σεπτέμβριο Καλέντουλα: Απρίλιο-Μάιο-Ιούνιο-Νοέμβριο άνθη Καρότο άγριο: Απρίλιο-Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο φύλλα, Ιούλιο-Αύγουστο-Σεπτέμβριο σπόροι Κόλιαδρο: Μάιο- Ιούνιο φύλλα, Ιούλιο-Αύγουστο-Σεπτέμβριο σπόροι Κράτεγος: Μάιο-Ιούνιο άνθη, Οκτώβριο-Νοέμβριο σπόρους Λεβάντα: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο ανθισμένη Λινάρι: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο σπόροι Λομπέλια: Ιούλιο-Αύγουστο σπόροι Λυγαριά: Σεπτέμβριο-Οκτώβριο-Νοέμβριο σπόρους Λυκίσκος: Ιούλιο-Αύγουστο Μάραθο: Μάρτιο-Απρίλιο-Μάιο φύλλα, Αύγουστο-Σεπτέμβριο-Οκτώβριο (σπόροι) Μελισσόχορτο: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο

Μέντα: Όλο το χρόνο για φρέσκο, για αποξήρανση πριν την ανθοφορία, τον Ιούλιο Μποράγκο: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο ανθισμένο Πασσιφλόρα: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο άνθη Πευντάνευρο: Μάρτιο-Απρίλιο-Μάιο φύλλα Ρίγανη: Ιούλιο-Αύγουστο Σαμπούκο: Ιούνιο-Ιούλιο άνθη, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο καρπούς Σέλινο: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο φύλλα Αύγουστο-Σεπτέμβριο σπόρους Σινάπι: Ιούνιο-Ιούλιο σπόροους Σκόρδο: Ιούνιο-Ιούλιο Σπάρτο: Απρίλιο-Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο Σύμφυτο: Απρίλιο-Μάιο, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο Ταραξάκο: Όλους τους μήνες τα φύλλα, Ιούνιο-Ιούλιο (ρίζα) Τίλιο: Ιούλιο-Αύγουστο Τριφύλλι: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο-Σεπτέμβριο Τσουκνίδα: Φεβρουάριο- Μάρτιο-Απρίλιο-Μάιο φύλλα, Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο σπόρους Υπέρικο (βαλσαμόχορτο): Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο άνθη Ύσσωπο Ιούνιο-Ιούλιο Φασκόμηλο: Μάιο-Ιούνιο Φλισκούνι: Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο Φουμαρία: Μάιο-Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο Χαμομήλι: Απρίλιο-Μάιο-Ιούνιο

3.3. Διατήρηση των βοτάνων Ο πιο δημοφιλής τρόπος διατήρησής τους είναι η αποξήρανση. Αφού μαζέψουμε τα βότανα, φτιάχνουμε μικρά ματσάκια και τα κρεμούμε ανάποδα σε μέρος που αερίζεται και δε το βλέπει ο ήλιος. Μόλις αποξηρανθούν, αφαιρούμε τα φύλλα από τα κοτσάνια και τα τοποθετούμε σε αεροστεγή βάζα. Τα φυλάσσουμε σε δροσερό και σκοτεινό μέρος, καθώς η ζέστη και το φως γρήγορα εξαφανίζουν το χρώμα και το άρωμά τους. Μερικά από τα καταλληλότερα βότανα για να τα αποξηράνουμε είναι η ρίγανη, το θυμάρι, το δενδρολίβανο, το χαμομήλι, το τσάι του βουνού, η δάφνη και η μέντα.  Ορισμένα φυλλώδη βότανα, όπως ο βασιλικός αν αποξηρανθούν χάνουν το χρώμα και τη γεύση τους. Η κατάψυξη είναι ο καλύτερος τρόπος. Τα κατεψυγμένα βότανα είναι πιο κοντά στο χρώμα και τη γεύση με τα φρέσκα και είναι ιδανικά για το μαγείρεμα. Η μέντα και η μαντζουράνα, ο μάραθος και ο βασιλικός, ο δυόσμος και το μελισσόχορτο καταψύχονται πολύ καλά. Ένας άλλος τρόπος για να διατηρήσουμε τα βότανα είναι να τα βάλουμε μέσα σε λάδι. Τα βότανα που έχουμε συλλέξει πρέπει να τα χρησιμοποιούμε μέσα σε ορισμένο χρονικό διάστημα, λιγότερο του ενός χρόνου, γιατί χάνουν τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Μπορούμε να πετύχουμε καλύτερα αποτελέσματα συνδυάζοντας δυο και τρία βότανα μαζί, τα οποία αναφέρονται πως έχουν τις ίδιες ιδιότητες για μια συγκεκριμένη πάθηση.

3.4. Πώς να συντηρήσετε τα βότανα σας Για να μπορούμε να απολαμβάνουμε φρέσκα βότανα από τον κήπο μας για αρκετούς μήνες η παραδοσιακή μέθοδος είναι να τα αποξηράνουμε ή και να τα καταψύξουμε! Η αποξήρανση είναι εύκολη και αποδοτική μέθοδος συντήρησης των βοτάνων, αλλά τα βότανα με μεγαλύτερο ποσοστό υγρασίας ενδέχεται να μουχλιάσουν πριν ξεραθούν. Για αυτά τα βότανα, όπως ο βασιλικός, ο μαϊντανός, το πράσο, το σπανάκι η καλύτερη λύση είναι να τα αποθηκεύσετε φρέσκα στην κατάψυξη. Τα φύλα θα γίνουν σκληρά, αλλά η γεύση τους θα μείνει ανέπαφη για πολλούς μήνες! Αντίθετα με τα αποξηραμένα βότανα, των οποίων η γεύση γίνεται πιο «συμπυκνωμένη» όσο αποξηραίνονται, τα κατεψυγμένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ίδιες αναλογίες με τα φρέσκα.  Συντήρηση με κατάψυξη Μπορείτε να καταψύξετε τα βότανά σας ακολουθώντας τις παρακάτω δύο μεθόδους:  Ξηρή κατάψυξη  Κόψτε τα πιο φρέσκα, υγιή φύλλα Πλύνετε τα, αν χρειάζεται, και στεγνώστε τα με χαρτί κουζίνας Απλώστε τα φύλλα σε ένα πιάτο ή σε λαδόκολλα. Έτσι δε θα κολλήσουν μεταξύ τους όταν τα καταψύξουμε. Καλύψετε το πιάτο και βάλτε το στην κατάψυξη. Όταν ψυχθούν καλά, τοποθετήστε τα φύλλα σε αεροστεγή σακούλα και βάλτε τα πίσω στην κατάψυξη. Τα παγωμένα φύλλα δε θα κολλήσουν μεταξύ τους.  Κατάψυξη σε παγάκι  Τα δύο πρώτα βήματα είναι τα ίδια με παραπάνω. Στριμώξτε δύο – τρία φύλλα ή μια κουταλιά ψιλοκομμένο βότανο μέσα στις θήκες μιας παγοθήκης. Φροντίστε ώστε τα φύλλα να είναι όσο το δυνατόν βυθισμένα μέσα στο νερό. Θα έχουν την τάση να επιπλέουν, αλλά μην ανησυχείτε, αυτό θα το φροντίσουμε στο επόμενο βήμα. Μισογεμίστε τις θήκες με νερό και τοποθετήστε την παγοθήκη στην κατάψυξη. Όταν τα βοτανο-παγάκια μας έχουν σχεδόν πήξει, συμπληρώστε τις θήκες με νερό. Τα φύλλα δε θα επιπλέουν πια! Βάλτε την παγοθήκη ξανά στην κατάψυξη. Όταν έχουν «γίνει» τα παγάκια, αφαιρέστε τα και τοποθετήστε τα μέσα σε αεροστεγής σακούλες κατά προτίμηση. Για να χρησιμοποιήσετε τα βότανα, ρίξτε ολόκληρο το παγάκι μέσα στο φαγητό! 

Συντήρηση με αποξήρανση Συντήρηση με αποξήρανση  Η αποξήρανση είναι μέθοδος κατάλληλη για βότανα, τα οποία δεν περιέχουν πολύ μεγάλο ποσοστό υγρασίας, όπως το δεντρολίβανο, ο άνηθος, η ρίγανη, το φασκόμηλο και άλλα.  Αποξήρανση των βοτάνων  Κόβουμε τα υγιή κλαράκια από το φυτό Απομακρύνουμε τα ξηρά ή άρρωστα φύλλα Τα τινάζουμε μαλακά για να διώξουμε τυχόν ανεπιθύμητους επισκέπτες, όπως έντομα ή ζουζούνια!  Αν το θεωρούμε απαραίτητο, τα ξεπλένουμε με νερό και τα στεγνώνουμε με χαρτί κουζίνας (για τη ρίγανη αυτή η πρακτική δεν ενδείκνυται!). Απομακρύνουμε τα φύλλα που βρίσκονται στο κάτω μέρος του κλαριού, σε απόσταση μέχρι και 3 εκατοστά περίπου.  Κάνουμε ματσάκια των 4-5 κλαριών. Χρησιμοποιούμε σπάγκο ή λαστιχάκι για να τα πιάσουμε μεταξύ τους. Καθώς αποξηραίνονται, το ματσάκι θα «μαζεύει» και ο σπάγκος θα χαλαρώνει. Οπότε θυμηθείτε να τσεκάρετε περιοδικά τα ματσάκια σας σε αυτή τη φάση. Αν θέλετε να αποξηράνετε βότανα με σχετικά μεγάλο ποσοστό υγρασίας, φτιάξτε μικρά ματσάκια.  Πάρτε μια χάρτινη σακούλα, όπως αυτές που βρίσκετε στα μανάβικα, και ανοίξτε της αρκετές τρύπες. Γράψτε πάνω στη σακούλα το όνομα του βοτάνου που αποξηραίνετε. Τοποθετήστε το ματσάκι ανάποδα μέσα στη σακούλα. Πιάστε το άνοιγμα της σακούλας μαζί με το άκρο του ματσακίου και δέστε τα μαζί. Φροντίστε τα βότανα που έχετε τοποθετήσει μέσα στη σακούλα να μη στριμώχνονται! Δέστε τη σακούλα, ώστε να κρέμεται με το άνοιγμά της προς τα πάνω, σε ένα ζεστό δωμάτιο που αερίζεται. 

Ελέγξατε σε μία εβδομάδα για να δείτε πως προχωράει η αποξήρανση των βοτάνων σας. Συνεχίστε να τσεκάρετε ανά εβδομάδα, μέχρι τα βότανα να αποξηρανθούν τελείως.  Η αποξήρανση γίνεται σε καλά αεριζόμενο και ζεστό χώρο με σταθερή θερμοκρασία και ξηρή ατμόσφαιρα, κάτω από σκιά, χωρίς υγρασία. Φροντίζουμε να γυρίζουμε συχνά τα άνθη και τα φύλλα για να αποξηρανθούν ολόπλευρα. Η σωστή αποξήρανση βοηθάει τα φυτά για να μην χάσουν τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Αποφύγετε την αποξήρανση στον ήλιο γιατί χάνεται σημαντικό μέρος του αρώματος και του χρώματος του φυτού. Όσο γρηγορότερα γίνει η αποξήρανση, τόσο περισσότερο θα διατηρηθεί το άρωμα των βοτάνων.  Άλλες μέθοδοι αποξήρανσης είναι το ψήσιμο στον φούρνο της κουζίνας μας σε χαμηλή θερμοκρασία, στο αερόθερμο. Επίσης μπορούμε κάποια αρωματικά φυτά να τα διατηρήσουμε στην κατάψυξη, αρκεί να τα συλλέξουμε φρέσκα και τρυφερά. Αφού τα πλύνουμε καλά και τα στεγνώσουμε, τα βάζουμε το συντομότερο δυνατόν στον καταψύκτη. Τα καταψυγμένα αρωματικά μπορούν να διατηρηθούν στην κατάψυξη για περισσότερο από 6 μήνες.

3.5. Αποθήκευση των αποξηραμένων βοτάνων μας 3.5. Αποθήκευση των αποξηραμένων βοτάνων μας  Χρησιμοποιήστε αεροστεγή δοχεία. Τα βαζάκια από διάφορες έτοιμες σάλτσες ή άλλα προϊόντα που αγοράζουμε περιοδικά είναι ιδανικά! Κάνουμε και επαναχρησιμοποίηση… Βάλτε ταμπελάκι σε κάθε δοχείο με το όνομα του βοτάνου και την ημερομηνία αποθήκευσης. Τα βότανά σας θα διατηρήσουν καλύτερα το άρωμά τους αν τα τοποθετήσετε ως έχουν μέσα στο δοχείο (πχ ολόκληρα φύλλα) και τα τρίψετε κατά τη χρήση. Αν κάποια φύλλα μοιάζουν σάπια κατά το ελάχιστο, απομακρύνετέ τα. Δε θέλουμε να ρισκάρουμε να μας καταστρέψουν όλη μας τη δουλειά! Τοποθετήστε τα δοχεία σε ένα δροσερό, ξηρό μέρος, μακριά από το φως του ήλιου. Τα αποξηραμένα βότανα έχουν μέγιστη διάρκεια ένα έτος. Καθώς χάνουν το χρώμα τους χάνουν παράλληλα και το άρωμά τους. Όσον αφορά στη δοσολογία: χρησιμοποιούμε ένα κουτάλι τριμμένο αποξηραμένο βότανο για κάθε ένα κουτάλι φρέσκου. Μετά την αποξήρανση σειρά έχει η σωστή διατήρηση. Αρχικά έχουμε φροντίσει να προμηθευτούμε αρκετά διάφανα, γυάλινα κατά προτίμηση δοχεία με αεροστεγές κλείσιμο. Στη συνέχεια, τοποθετούμε το κάθε φυτό σε δοχείο που κλείνει καλά και το φυλάσσουμε σε χώρο χωρίς φως και υγρασία. Φροντίζουμε να γράφουμε ποιο φυτό περιέχει το κάθε δοχείο  και πότε αποξηράνθηκε.  Διατηρούνται συνήθως για ένα χρόνο γιατί τα περισσότερα χάνουν ένα μεγάλο μέρος του αρώματός τους.

4. Τρόποι χρήσης των βοτάνων Οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάποιο βότανο ή φυτό για θεραπεία κάποιας συγκεκριμένης αρρώστιας, είναι οι ακόλουθοι : Αφέψημα : Tο αφέψημα ενδείκνυται για τα σκληρά φύλλα και τις ρίζες των βοτάνων. Στην περίπτωση αυτή, βράζετε το βότανο μαζί με το νερό για 5 λεπτά, το σουρώνετε και το πίνετε.  Έγχυμα : Aφού βράσει το νερό στο μπρίκι, το αποσύρετε από τη φωτιά, προσθέτετε τη συνιστώμενη δόση του βοτάνου και το αφήνετε σκεπασμένο για 5 λεπτά. Tο σουρώνετε και το πίνετε.  Βάμμα : Για να φτιάξουμε το βάμμα παίρνουμε το βότανο και το βάζουμε σε ένα μπουκάλι με οινόπνευμα. Οι αναλογίες γενικά είναι 5 μέρη λευκού οινοπνεύματος 70 βαθμών, για κάθε μέρος φυτού, (που θα έχει αλεστεί σε μίξερ ή θα το έχουμε κοπανίσει σε γουδί). Τα αφήνουμε για 5-15 ημέρες ανακινώντας κάθε τόσο το δοχείο. Μετά φιλτράρουμε το βάμμα με ένα διηθητικό χαρτί (ή και με φίλτρο καφετιέρας), σε ένα άλλο δοχείο που μπορεί να διατηρηθεί για αρκετό καιρό. Το βάμμα το χρησιμοποιούμε μόνο για εξωτερική χρήση και μπορεί να συντηρηθεί μέχρι και 2 χρόνια.  Σκόνη : Γίνεται να κοπανίσουμε ξεραμένα φύλλα, άνθη ή ρίζες μέχρι να γίνουν σκόνη. Τη βάζουμε σε ένα καλά κλεισμένο δοχείο και τη χρησιμοποιούμε με διάφορους τρόπους, είτε ως ρόφημα ή για εξωτερική χρήση. Χυμοί : Μπορούν να δοθούν σαν δροσερό αφέψημα ( τα στύβουμε και τα κοπανίζουμε) αλλά και για εξωτερική χρήση. Κατάπλασμα : Είναι ένα τοπικό επίθεμα που σκοπό έχει να τοποθετηθεί εξωτερικά στο πάσχον σημείο και τα συστατικά του, ή των βοτάνων που χρησιμοποιήθηκαν να απορροφηθούν από το δέρμα. Στο κατάπλασμα μπορούν να χρησιμοποιηθούν όλα τα μέρη του φυτού όπως είναι ή υπό μορφή αλοιφής. Για να μην φύγουν τα βότανα τα συγκρατούμε με ένα πανί, ή γάζα.  Προϋπόθεση: Να μην υπάρχει ανοιχτή πληγή στο πάσχον σημείο. Κομπρέσες : Βυθίζουμε ένα κομμάτι βαμβάκι ή καθαρή γάζα στο παρασκεύασμα που χρειάζεται (έγχυμα, αφέψημα, χυμό κλπ) και το τοποθετούμε στο πονεμένο μέρος για λίγα λεπτά.

5. Το οπλοστάσιο της φύσης: Βότανα και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες ανά ασθένεια.   Η φύση διαθέτει ένα ισχυρό οπλοστάσιο που αν χρησιμοποιηθεί σωστά μπορεί να ανακουφίσει ποικίλα προβλήματα υγείας. Οι ευεργετικές ιδιότητες των βοτάνων είναι γνωστές από την αρχαιότητα και όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν βότανα για τη θεραπεία διαφόρων παθήσεων. Ακόμα και σήμερα, εάν τα βότανα χρησιμοποιηθούν σωστά, μπορούν να προσφέρουν ανακούφιση σε διάφορες ασθένειες. Ασθένειες και Βότανα ΑΔΥΝΑΜΙΑ (ΑΤΟΝΙΑ): Αγγελική, Τσουκνίδα, Φασκόμηλο. ΑΔΥΝΑΤΙΣΜΑ: Λουΐζα, Μάραθος, Αψιθιά ΑΕΡΙΑ: Μαντζουράνα, Λουΐζα, Μάραθος, Θρούμπι ΑΙΜΟΡΡΟΙΔΕΣ: Αχιλλαία, Λάπαθο, Πολύκομπο, Τσουκνίδα. ΑΚΡΑΤΕΙΑ ΟΥΡΩΝ: Έφεδρα, Εκουΐζετο . ΑΚΜΗ: Εχινάκια, Τίλιο, Φυτολάκα, Χαμομήλι ΑΜΝΗΣΙΑ: Μελισσόχορτο, Τζινσενγκ, Θυμάρι, Μαντζουράνα. ΑΜΟΙΒΑΔΕΣ: Σκόρδο, Απήγανο ΑΜΥΓΔΑΛΙΤΙΔΑ: Γάλιο, Μύρο, Εχινάκια, Ύδραστις, Φασκόμηλο, Φυτολάκα, Αγριμόνιο.

ΑΝΑΙΜΙΑ ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ: Τζινσενγκ, Μελισσόχορτο, Δίκταμο, Κάρδαμο σπόρος. ΑΝΟΡΕΞΙΑ: Αγκινάρα, Αγγελική, Αψιθιά, Γαϊδουράγκαθο, Γεντιανή. ΑΡΘΡΙΤΙΚΑ: Φασκόμηλο, Τίλιο, Σημύδα, Σπειραία, Κριθάρι, Αγγελική. ΑΡΡΥΘΜΙΕΣ: Βίσκος, Κράταιγος, Σκόρδο. ΑΡΤΗΡΙΟΣΚΛΗΡΩΣΗ: Ιξός, Τίλιο, Κράταιγος, Σκόρδο. ΑΣΘΜΑ: Βάλσαμο, Ευκάλυπτος, Γλυκόριζα, Ρίγανη, Λεβάντα, Λομπέλια, Εφέδρα, Ινούλα ΑΫΠΝΙΑ: Βαλεριάνα, Πασιφλώρα, Τίλιο, Λυκίσκος, Χαμομήλι. ΑΦΘΕΣ: Αλταία, Βάτος, Τσουκνίδα, Τριαντάφυλλο . ΒΗΧΑΣ: Βήχιο, Ρίγανη, Τσάι Βουνού, Βερμπάσκο, Νεπέτα, Γλυκάνισο, Μαρρούβιο, Πλάταγκο, Πριμούλα, Σύμφυτο. ΣΤΟΜΑΧΙ: Δίκταμο, Χαμομήλι, Μέντα, Λουΐζα, Γλυκάνισο, Κόλιανδρος, Δυόσμος, Κρόκος, Λουΐζα, Μάραθος. ΣΤΡΕΣ: Ιξός, Χαμομήλι, Τίλιο, Σκουτελάρια, Πράσινο Τσάι. ΤΑΧΥΠΑΛΜΙΑ: Βαλεριάνα, Λεόνουρος, Λεβάντα, Μελισσόχορτο. ΥΠΕΡΤΑΣΗ: Κράταιγος, Ιξός, Βαλεριάνα, Τίλιο, Φύλλα Ελιάς, Μελισσόχορτο, Σκόρδο.  

6. Τα δέκα καλύτερα βότανα του κόσμου   6. Τα δέκα καλύτερα βότανα του κόσμου Τα τελευταία χρόνια στρεφόμαστε όλο και περισσότερο στα βότανα, επιδιώκοντας να βρούμε μία εναλλακτική-φυσική λύση τουλάχιστον για τα ήπια προβλήματα που μας απασχολούν. Ποια όμως από όλα αυτά που κυκλοφορούν μπορούμε να εμπιστευτούμε και αξίζει τον κόπο να δοκιμάσουμε; Τα βότανα χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα ακόμη για διάφορες ενδείξεις, σύμφωνα με τη λαϊκή ιατρική και τις παραδόσεις κάθε λαού και κάθε περιοχής. Ακριβώς επειδή πολλά από αυτά έχουν φανεί πολύ αποτελεσματικά, οι επιστήμονες έχουν ασχοληθεί αρκετά με την ανάλυση των δραστικών τους ουσιών, αλλά και των χρήσεών τους.  Παρ’ όλα αυτά, όλοι εμείς οι απλοί καταναλωτές τους, που δεν έχουμε πάντα πρόσβαση στα επιστημονικά δεδομένα, αλλά ούτε και τη σχετική γνώση ώστε να μπορέσουμε να τα αξιολογήσουμε, κατακλυζόμαστε από ποικίλες πληροφορίες (από ειδικούς και μη) και συχνά δυσκολευόμαστε να ξεχωρίσουμε ποιες βασίζονται σε πραγματικά στοιχεία και τεκμηριωμένη γνώση και ποιες όχι. Για να βοηθηθούμε, συντάξαμε με τη βοήθεια και την καθοδήγηση των πλέον ειδικών μία λίστα που περιλαμβάνει κάποια από τα καλύτερα, δραστικότερα και πιο μελετημένα βότανα του κόσμου. Τα παραθέτουμε μαζί με τις επιστημονικά αποδεδειγμένες χρήσεις, αλλά και εφαρμογές τους. 

1ο. Εχινάκεια Είναι φυτό της Βορείου Αμερικής. Υπάρχουν δύο ειδών, η λευκή και η πορφυρή εχινάκεια, και συνήθως χρησιμοποιείται η πορφυρή. Η χρήση της καταγράφηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1900. Από το 1930 και μετά η ζήτησή της στην Ευρώπη ήταν πολύ μεγάλη.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Η ρίζα και τα κοτσάνια.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Σε κάψουλες ή ταμπλέτες (των 350 mg, 2 φορές την ημέρα). Επίσης, σε σταγόνες (για πρόληψη, 1 φορά την ημέρα από 30 σταγόνες, για 2 βδομάδες για θεραπεία, 2 φορές την ημέρα από 30 σταγόνες, για 1 βδομάδα).  ◗ Χρήση: Έχει επιστημονικά επιβεβαιωμένες ιδιότητες:  - Κάνει υποστηρικτική θεραπεία στις λοιμώξεις του αναπνευστικού (π.χ. λοιμώξεις, κρυολογήματα), αλλά και στις ουρολοιμώξεις.  - Διεγείρει το ανοσοποιητικό κατά των βακτηρίων και των ιών.  - Βοηθά στη θεραπεία πληγών, ως αντισηπτικό μέσο.  - Έχει επίσης καλά αποτελέσματα στη βρογχίτιδα.  ◗ Προσοχή: Αντενδείκνυται σε όσους πάσχουν από αυτοάνοσα νοσήματα (π.χ. θυρεοειδίτιδα Ηashimoto), φυματίωση ή AIDS. Ως παρενέργεια μπορεί να προκληθεί αλλεργία ή κνησμός. 

2ο. Καλέντουλα  Πρόκειται για ένα πολύ γνωστό και διαδεδομένο σε όλη την Ευρώπη φυτό που μοιάζει με τη μαργαρίτα. Παραδοσιακά τον Μεσαίωνα τη χρησιμοποιούσαν ως μπαχαρικό και ως χρωστική ουσία λόγω του κίτρινου χρώματός της.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα αποξηραμένα άνθη και λιγότερο τα φύλλα, για εξωτερική χρήση.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Χρησιμοποιείται εξωτερικά ως αλοιφή, αραιωμένο βάμμα και τσάι (για γαργάρες, πλύσεις, κομπρέσες, αλλά και για καθαρισμό πληγών).  ◗ Χρήση: Σε δερματίτιδες, φλεγμονές, πληγές, αλλά και για πλύσεις στόματος, καθώς έχει αποδεδειγμένες αντισηπτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.  ◗ Προσοχή: Επιτρέπεται στην εγκυμοσύνη και στον θηλασμό, εκτός αν υπάρχει κάποια αλλεργία σε αυτού του είδους τα λουλούδια. 

3ο. Υπερικό ή σπαθόχορτο ή βάλσαμο (St John’s wort) Πρόκειται για ένα παραδοσιακό ευρωπαϊκό και κατεξοχήν ελληνικό φυτό. Το χρησιμοποιούσαν στην αρχαιότητα (ο Γαληνός και ο Διοσκουρίδης το πρότειναν για διάφορες θεραπευτικές χρήσεις) και ιδιαίτερα στη Ρώμη για τη θεραπεία τραυμάτων. Όταν το βράζουμε, βγάζει ένα κόκκινο χρώμα που, σύμφωνα με την παράδοση, συμβολίζει το αίμα του Χριστού ή του Ιωάννη του Βαπτιστή (γι’ αυτό και ονομάζεται St John’s wort).  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Άνθη και φύλλα.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Σε κάψουλες (2 την ημέρα, από 300 mg η καθεμία), σε βάμμα (30 σταγόνες βάμματος ή εκχυλίσματος, 3 φορές την ημέρα), σε τσάι (2 κουταλάκια σε ένα ποτήρι βραστό νερό). Όμως, δεν πρέπει να το χρησιμοποιούμε για περισσότερο από 4 εβδομάδες.  ◗ Χρήση: Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι έχει ήπια αντικαταθλιπτική δράση (μάλιστα μπορεί να συγκριθεί με τα χημικά αντικαταθλιπτικά που κυκλοφορούν). Επίσης, διαθέτει αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες, γι’ αυτό και εφαρμόζεται τοπικά εξωτερικά σε εγκαύματα και τραύματα.  ◗ Προσοχή: Αντενδείκνυται σε όσους παίρνουν αντιπηκτικά, άλλα αντικαταθλιπτικά και ανοσοκατασταλτικά. Επίσης, επειδή μπορεί να δημιουργήσει φωτοευαισθησία, χρειάζεται να προστατευόμαστε από τον ήλιο, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. 

4ο. Ginkgo biloba  Είναι ένα κινέζικο δέντρο που φύεται γενικά στην Άπω Ανατολή και μοιάζει εμφανισιακά με τη βερικοκιά (μάλιστα, έχει κι αυτό καρπούς, αλλά δεν χρησιμοποιούνται). Φτάνει σε πολύ μεγάλη ηλικία (μέχρι και τα 1.000 χρόνια), γι’ αυτό και θεωρείται ζωντανό απολίθωμα. Ένας γερμανός γιατρός το έφερε το 1750 από την Ιαπωνία στην Ευρώπη.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα αποξηραμένα φύλλα του, που μοιάζουν με παλάμη και από τα οποία παίρνουμε το ξηρό εκχύλισμα.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Σε κάψουλες (2 την ημέρα, 200 mg η καθεμία) και σε σταγόνες (40 σταγόνες 2 φορές την ημέρα, για 3 μήνες, μέχρι να δούμε αν υπάρχει αποτέλεσμα).  ◗ Χρήση: Ενισχύει την αιμάτωση στα λεπτά αιμοφόρα αγγεία. Έτσι, φαίνεται ότι βελτιώνει και την αιμάτωση του εγκεφάλου και έχει ευεργετικά αποτελέσματα σε περιπτώσεις άνοιας, αδυναμίας συγκέντρωσης, εμβοών και ζάλης. Επίσης, θεωρείται ότι μπορεί να επιβραδύνει το Αλτσχάιμερ και ότι είναι κατάλληλο και για τις θεραπείες των φλεβικών νόσων.  ◗ Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται από όσους παίρνουν αντιπηκτικά. Μία παρενέργειά του, σπάνια όμως, είναι ότι μπορεί να προκαλέσει γαστρεντερικές ενοχλήσεις

 5ο. Τζίνσεγκ - panax Πρόκειται για έναν κινέζικο θάμνο οι θεραπευτικές ιδιότητες του οποίου είναι γνωστές εδώ και 5.000 χρόνια. Στην Ευρώπη ήρθε από τους Ολλανδούς το 1600. Καλλιεργείται δύσκολα, γι’ αυτό και έχει πολύ υψηλή τιμή. Μάλιστα, στο εμπόριο συχνά τίθεται και ζήτημα νοθείας.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Η ρίζα του, που μοιάζει με ανθρώπινο σώμα και λευκαίνεται (για λόγους εμφάνισης) πριν δοθεί στο εμπόριο.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Σε κάψουλες (1-2 ημερησίως) ή ως αφέψημα (βράζουμε 3 γρ. της ρίζας σε 2 ποτήρια νερό για 1 ώρα, στραγγίζουμε και πίνουμε 1 ποτήρι 2 φορές την ημέρα για 3-4 εβδομάδες και όχι περισσότερο).  ◗ Χρήση: Είναι φυτό προσαρμοσιογόνο (μας βοηθά δηλαδή να προσαρμοστούμε), αυξάνει την αντοχή και βελτιώνει την πνευματική απόδοση και τη μνήμη. Επίσης, ενισχύει τον οργανισμό όταν υπάρχει κόπωση και αδυναμία, αλλά και μετά από κάποια ασθένεια. Γενικά, βοηθά στη φυσική άμυνα του οργανισμού.  ◗ Προσοχή: Δεν πρέπει να λαμβάνεται από όσους παίρνουν αντιπηκτικά, καθώς και πριν από επεμβάσεις. Επίσης, μπορεί να προκαλέσει υπογλυκαιμίες. Ακόμη, σε πολύ μεγάλες ποσότητες μπορεί να δημιουργήσει νευρικότητα, υπερδιέγερση, αϋπνία και να ανεβάσει την πίεση. 

6ο. Βαλεριάνα ή κέντρανθος ή κόκκινη βαλεριάνα 6ο. Βαλεριάνα ή κέντρανθος ή κόκκινη βαλεριάνα  Η βαλεριάνα είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Από τον 18ο αιώνα χρησιμοποιείται ευρέως ως ένα πολύ κοινό κατευναστικό του κεντρικού νευρικού συστήματος. Τη βρίσκουμε κοντά σε ποτάμια και καταρράκτες, σε ελώδεις περιοχές και σε δάση. Το φυτό μπορεί να καλλιεργηθεί με σπόρους και μεταφυτεύοντας τις παραφυάδες σε βάθος 30 εκ. σε ελαφρύ έδαφος. Προτιμά εδάφη ξηρά και με πολύ ήλιο. Το μειονέκτημά της είναι ότι η ρίζα της μυρίζει πολύ άσχημα και έτσι είναι δύσκολο να την καταναλώσουμε σε μορφή τσαγιού.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Οι ρίζες του φυτού, που συλλέγονται το φθινόπωρο και αποξηραίνονται στη σκιά, αφού πρώτα τις πλύνουμε καλά.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Τη βρίσκουμε σε κάψουλες ή ταμπλέτες (η δοσολογία καθορίζεται κατά περίπτωση), βάμμα (15 σταγόνες το βράδυ για τον ύπνο και 20 σταγόνες 2 φορές την ημέρα για το άγχος) και τσάι (2 κουταλάκια βότανο σε ένα φλιτζάνι ζεστό νερό).  ◗ Χρήση: Η βαλεριάνα λειτουργεί ως ήπιο κατευναστικό για την αϋπνία. Επίσης, θεωρείται ότι μπορεί να βοηθήσει σε προβλήματα δυσκοιλιότητας, διαταραχές του ύπνου και ότι έχει γενικά καταπραϋντικές, σπασμολυτικές και ηρεμιστικές ιδιότητες. Ακόμη, επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει ότι μετά την κατανάλωση βαλεριάνας βελτιώνεται η εικόνα του εγκεφαλογραφήματος.  ◗ Προσοχή: Οι υψηλές και συνεχείς δόσεις είναι δυνατόν να προκαλέσουν πονοκέφαλο. Ως παρενέργεια είναι πιθανό να δημιουργήσει τρέμουλο ή ένταση. Επίσης, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ενισχύει τη δράση των υπνωτικών φαρμάκων και του αλκοόλ. 

7ο. Αγγελική (dong quai)  Υπάρχει η ελληνική, ευρωπαϊκή και η κινέζικη εκδοχή του. Πρόκειται για ένα σκανδιναβικό φυτό που στο παρελθόν πολλοί πίστευαν ότι έχει υπερφυσικές ιδιότητες (εξού και το όνομα) και ότι το υπέδειξε ο αρχάγγελος Ραφαήλ. Χρησιμοποιήθηκε πολύ κατά της πανώλης στον Μεσαίωνα. Θεωρείται ένα κατεξοχήν γυναικείο βότανο.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Η αποξηραμένη ρίζα του φυτού.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Θα το βρείτε σε βάμμα (20 σταγόνες, 3 φορές την ημέρα) και σε τσάι (1 κουταλάκι του γλυκού σε ένα φλιτζάνι ζεστό νερό, 2 φορές την ημέρα).  ◗ Χρήση: Για γαστρεντερικά ενοχλήματα (φούσκωμα) και κατά του βήχα.  ◗ Προσοχή: Δεν πρέπει να το χρησιμοποιούμε αν πρόκειται να εκτεθούμε σε δυνατό ήλιο, γιατί προκαλεί φωτοευαισθησία. 

8ο. Αρπαγόφυτο (devil’s claw) Πρόκειται για αφρικανικό φυτό, μία πόα, από την έρημο Καλαχάρι. Χρησιμοποιήθηκε στην παραδοσιακή ιατρική της νοτίου Αφρικής ως τονωτικό, παυσίπονο και αντιρρευματικό. Κάποια στιγμή μάλιστα, εξαιτίας της μεγάλης ζήτησης που είχε, συμπεριλήφθηκε στα φυτά που απειλούνται με εξαφάνιση.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Οι κόνδυλοι του φυτού.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Σε κάψουλες (μέχρι 3 των 100 mg την ημέρα) και σε βάμμα (30 σταγόνες, 3 φορές την ημέρα). Επίσης, υπάρχουν κρέμες, ζελέ κ.ά. για εξωτερική χρήση.  ◗ Χρήση: Παραδοσιακά χρησιμοποιήθηκε σε παθήσεις του ήπατος και της χολής, καθώς και για τη μείωση της χοληστερίνης. Η αντιφλεγμονώδης δράση του είναι επιστημονικά αποδεδειγμένη σε πόνους των αρθρώσεων, της πλάτης, της μέσης και της σπονδυλικής στήλης.  ◗ Προσοχή: Η χρήση του αντενδείκνυται όταν υπάρχουν έλκη στο στομάχι και το δωδεκαδάκτυλο. Ως παρενέργεια μπορεί να προκαλέσει ερεθισμούς στους βλεννογόνους του στομάχου, ναυτία, διάρροιες και σύγχυση στα παιδιά. 

9ο.Χρυσάνθεμο (feverfew) Είναι φυτό της Ανατολής. Χρησιμοποιείται από τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά αναφέρεται και στον Διοσκουρίδη ως «ψεύτικο χαμομήλι».  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα φύλλα.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Ως τσάι (2 φλιτζάνια την ημέρα με 1 κουταλάκι βοτάνου στο καθένα), σε σταγόνες (30 σταγόνες από το βάμμα, 3 φορές την ημέρα) και σε κάψουλες (2 κάψουλες την ημέρα για 2 μήνες, για την ημικρανία).  ◗ Χρήση: Κυρίως για την ημικρανία και για τα εντερικά παράσιτα. Θεωρείται ότι βοηθά στην αιμάτωση του εγκεφάλου και ότι έχει παρόμοια δράση με τη σεροτονίνη.  ◗ Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται όταν υπάρχουν αλλεργίες σε τέτοιου είδους φυτά. Η πιο συχνή του παρενέργεια είναι η πρόκληση κάποιας δερματίτιδας. 

10ο. Saw palmetto ή serenoa Πρόκειται για ένα δέντρο που μοιάζει με φοίνικα και φύεται στην Αμερική. Οι γηγενείς Ινδιάνοι της Αμερικής το χρησιμοποιούσαν πολύ και έτρωγαν και τους καρπούς του. Από το 1900 χρησιμοποιείται ευρέως και στην Ευρώπη για την αντιμετώπιση ενοχλημάτων του προστάτη. Θεωρείται ένα κατεξοχήν ανδρικό βότανο.  ◗ Χρησιμοποιούμενα μέρη: Οι καρποί.  ◗ Μορφές και δοσολογία: Στο εμπόριο κυκλοφορούν έτοιμα σκευάσματα (η δόση καθορίζεται ανάλογα με το σκεύασμα), τα οποία μπορούν να ληφθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα (π.χ. ένα τρίμηνο).  ◗ Χρήση: Συστήνεται για την καλοήθη υπερπλασία του προστάτη και βοηθά στα ενοχλήματα της ενούρησης λόγω διογκωμένου προστάτη. Επίσης, θεωρείται αποτελεσματικό για τη νυχτερινή ενούρηση, τις ουρολοιμώξεις, αλλά και για την υγεία του ουροποιητικού γενικότερα.  ◗ Προσοχή: Αντενδείκνυται όταν υπάρχει καρκίνος του προστάτη και γενικά οποιοσδήποτε καρκίνος που σχετίζεται με ορμόνες. Ως παρενέργεια μπορεί να δημιουργήσει στομαχικές ενοχλήσεις. 

7. Τα βότανα της ευτυχίας Αν αληθεύει ότι η ευτυχία κρύβεται σε μικρές στιγμές της καθημερινότητας, οι βοτανολόγοι θα προσθέσουν ότι μπορεί να κρύβεται και σε μια κούπα ζεστού αρωματικού ροφήματος που χαρίζει διαύγεια, ζωτικότητα και διώχνει τη θλίψη. Το νόημα της ευτυχίας δεν είναι για όλους το ίδιο. Ορισμένοι την ταυτίζουν με τον πλούτο, άλλοι με την υγεία, την ομορφιά, τη νεότητα ή τη φήμη… Για πολλούς αρκεί μια αγκαλιά, ένας καλός λόγος, ένα χαμόγελο και η αίσθηση ότι οι άνθρωποι γύρω τους είναι καλά, για να νιώσουν και οι ίδιοι ευτυχισμένοι. Είναι αλήθεια ότι η «συνταγή» της πολύτιμης ευτυχίας αλλάζει διαρκώς ανάλογα με την εποχή που ζούμε και τον τρόπο που ερμηνεύουμε τα πράγματα. Ωστόσο, κανείς δεν θα διαφωνήσει ότι απαραίτητα συστατικά της «συνταγής» είναι η πνευματική διαύγεια, η ηρεμία και η καλή διάθεση. Στην συνέχεια, επιλέξαμε τα βότανα που φημίζονται για την ιδιότητά τους να διώχνουν τη θλίψη, να τονώνουν το σώμα, να αυξάνουν την ενεργητικότητα και να «καθαρίζουν» το νου. Αναμφίβολα ένα φλιτζάνι με βασιλικό ή γλυκόριζα δεν έχει μαγικές ιδιότητες, είναι όμως ένας πολύτιμος σύμμαχος που θα μας φέρει πιο κοντά στην πνευματική ισορροπία και την ψυχική γαλήνη.   

Ο κρίνος της χαράς Ο κρόκος ή σαφράν είναι ένα είδος κρίνου που απαντάται σε πολλούς πολιτισμούς και στον οποίο αποδίδεται πλήθος ιδιοτήτων. Καταπολεμά το άγχος, βελτιώνει την εγκεφαλική λειτουργία, ενισχύει τη μνήμη, ενώ θεωρείται ότι έχει και αντιγηραντική δράση. Λέγεται ότι ο Δαλάι Λάμα τρώει κάθε πρωί μια μεγάλη κουταλιά κρόκου για μακροζωία και πνευματική διαύγεια, ενώ στην Ινδία προστίθεται κρόκος στα γαμήλια εδέσματα, για να είναι φωτεινή και ευτυχισμένη η ζωή του ζευγαριού. Στην αγορά θα βρούμε κρόκο σε νηματίδια και σε σκόνη. Μπορούμε είτε να ρίξουμε μια πρέζα στη σαλάτα είτε να βάλουμε λίγα νηματίδια κάτω από τη γλώσσα για άμεση απορρόφηση. 

Το μαγικό ταραξάκο  Ιαματικό, θεραπευτικό, καταπληκτικό, μαγικό… Η πληθώρα των χαρακτηρισμών που αποδίδονται στο ταραξάκο οφείλεται στο γεγονός ότι έχει πολύπλευρη δράση: τονώνει τον οργανισμό, αλλά και την πνευματική διαύγεια, χαρίζει αίσθημα ευεξίας και βοηθά στην καλή ηπατική λειτουργία. Φύεται σε όλη την Ευρώπη, την Βόρεια Ασία και την Αμερική. Είναι ασφαλές βότανο με ήπια δράση. 

Η ρίζα της ζωής  Το τζίνσενγκ, η πασίγνωστη κινεζική ρίζα, διεγείρει το νευρικό σύστημα, τονώνει τις σωματικές και διανοητικές λειτουργίες, ενώ χρησιμοποιείται ευρέως -ιδιαίτερα στην Ανατολή- ως αντικαταθλιπτικό. Από την άλλη μεριά, όμως, η υπερβολική χρήση μπορεί να προκαλέσει νευρικότητα, υπερδιέγερση, καθώς και αύξηση της πίεσης, γι’ αυτό και καλό είναι να αποφεύγεται σε περιπτώσεις υπέρτασης και να μη γίνεται χρήση του για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς διαλείμματα. 

Το γλυκό αγχολυτικό Η γλυκόριζα ή γλυκύρριζα θεωρείται ότι ρυθμίζει την ενδοκρινική ισορροπία του οργανισμού, αλλά επειδή αυξάνει την πίεση του αίματος πρέπει να αποφεύγεται από τους υπερτασικούς. Δρα ως τονωτικό και συμβάλλει στην καταπολέμηση της κατάθλιψης και του άγχους. Αποτελεί, λοιπόν, μια γλυκιά λύση για πνευματική ισορροπία. Ωστόσο, καλό είναι να την αποφεύγουν όσοι έχουν υψηλό σάκχαρο, υπέρταση, προβλήματα στη χοληδόχο κύστη, ηπατική κίρρωση, νεφρική ανεπάρκεια, αλλά και οι εγκυμονούσες. 

Το πράσινο γιατρικό  Το πράσινο τσάι (από τα χλωρά φύλλα του φυτού Camellia sinensis) είναι πλούσιο σε φλαβονοειδή αντιοξειδωτικά. Έχει τονωτική και διεγερτική δράση, ενώ θεωρείται και ενισχυτικό της μνήμης. Επιπλέον, πλήθος ερευνών έχουν συσχετίσει την κατανάλωσή του με την πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσημάτων, του διαβήτη, της υψηλής χοληστερίνης, ακόμη και με τον καλύτερο έλεγχο του βάρους. Η λήψη του με μέτρο είναι ασφαλής, αλλά σε περίπτωση κατάχρησης μπορεί να προκαλέσει ναυτία και ευερεθιστότητα.

Το βότανο των πρωτόπλαστων Το βότανο των πρωτόπλαστων  Το δεντρολίβανο λέγεται ότι είναι το δεύτερο βότανο μετά τη δάφνη που πήραν οι πρωτόπλαστοι μαζί τους όταν εκδιώχθηκαν από τον Παράδεισο. Θεωρείται ότι καταπολεμά την πνευματική κόπωση, καθώς και ότι ενισχύει τη συγκέντρωση και την αιμάτωση του εγκεφάλου. Μάλιστα, οι μαθητές στην αρχαία Ελλάδα φορούσαν στεφάνια από δεντρολίβανο όταν μελετούσαν για τις εξετάσεις τους, ώστε να αποδίδουν καλύτερα. Δεν συνιστάται η λήψη του κατά τη διάρκεια της κύησης, καθώς και η κατάχρηση, επειδή μπορεί να έχει την αντίθετη από την αναμενόμενη δράση (δυσκολία συγκέντρωσης, ακόμα και σπασμούς ή ίλιγγο). 

Άρωμα ευτυχίας  Η λεβάντα με το χαρακτηριστικά ευχάριστο άρωμά της είναι ένα βότανο που θεωρείται ότι βελτιώνει τη διάθεση, ηρεμεί τα νεύρα, είναι υπναγωγό, χαρίζει πνευματική διαύγεια και επιδρά καταπραϋντικά σε περιπτώσεις ανησυχίας, υπερέντασης και εκνευρισμού. Καλό είναι όμως να αποφεύγεται από όσους έχουν ευαίσθητο στομάχι, καθώς και από τις εγκύους. 

Το βοτάνι της ψυχής  To βαλσαμόχορτο είναι γνωστό με διαφορετικά ονόματα, όπως υπερικό το διάτρητο, σπαθόχορτο, βοτάνι του Αγίου Ιωάννη, και του αποδίδονται πολλές δράσεις: είναι διεγερτικό, τονωτικό, καταπολεμά την αϋπνία, τη νευρικότητα και την ευερεθιστότητα. Επίσης, υπάρχουν ισχυρά επιστημονικά στοιχεία ότι είναι ήπιο αντικαταθλιπτικό, αποτελεσματικό στις περιπτώσεις μέτριας κατάθλιψης. Το βαλσαμόχορτο φύεται σε πολλά μέρη της Ευρώπης, ενώ στην Κρήτη συναντάμε 9 διαφορετικά είδη του φυτού. Χρειάζεται, ωστόσο, μέτρο στη χρήση του, επειδή σε περίπτωση υπερβολικής λήψης μπορεί να προκαλέσει φωτοευαισθησία, ναυτία και ξηροστομία.

Το φυτό της μνήμης  Το Ginkgo biloba είναι ευρέως γνωστό ως το βότανο που ενισχύει τη μνήμη. Του αποδίδονται, ωστόσο, και πολλές ακόμη σημαντικές ιδιότητες, όπως η βελτίωση της διαταραγμένης ψυχικής ισορροπίας, η καταπολέμηση του άγχους, η δημιουργία αισθήματος ευεξίας, η ενίσχυση της συγκέντρωσης, η βελτίωση της διάθεσης και η πνευματική εγρήγορση. Συνήθως, πωλείται σε κάψουλες και καλό είναι να λαμβάνεται σύμφωνα με τις οδηγίες του εκάστοτε σκευάσματος. Στις παρενέργειες της λήψης του αναφέρονται ο πονοκέφαλος, η ναυτία, η διάρροια, η ζάλη και η αλλεργική δερματίτιδα.  

Το βότανο του θάρρους Το θυμάρι, το όνομα του οποίου προέρχεται από τη λέξη θυμός, που σημαίνει θάρρος, στη λαϊκή μας παράδοση συνδέεται με τη γενναιότητα. Θεωρείται τονωτικό του νευρικού συστήματος και χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις πνευματικής κατάπτωσης και άγχους, επειδή χαρίζει πνευματική διαύγεια. Ωστόσο, έχει την ιδιότητα να αυξάνει την πίεση του αίματος, γι’ αυτό δεν πρέπει να λαμβάνεται από υπερτασικούς και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Επίσης, σε πολύ υψηλές τοξικές δόσεις μπορεί να προκαλέσει πονοκέφαλο, ίλιγγο και νεφρικές διαταραχές. 

Όνειρα ευτυχίας  Σύμφωνα με τη λαϊκή μας παράδοση, αν κάποιος ονειρευτεί φρέσκο και ολόδροσο βασιλικό θα έχει ευχάριστα, ρομαντικά νέα, ενώ αν είναι νιόπαντρος θα έχει ευτυχισμένη ζωή. Ο βασιλικός βελτιώνει την κυκλοφορία του αίματος, βοηθά σε προβλήματα μνήμης και στην κατάθλιψη, καταπολεμά το άγχος και τη νευρικότητα, ενώ λόγω της ιδιότητάς του να προκαλεί υπνηλία συμβάλλει σε έναν ήρεμο και καλό ύπνο. Θεωρείται ασφαλές βότανο, αλλά σε περίπτωση υπερβολικής λήψης μπορεί να έχει τις αντίθετες από τις αναμενόμενες δράσεις, δηλαδή να προκαλέσει υπερένταση και νευρικότητα. Μια πολύ καλή ιδέα είναι να τον προσθέσουμε στο φαγητό, τις σάλτσες και τις σαλάτες μας. 

Χαλάρωση και ηρεμία  Η πασιφλόρα είναι ένα βότανο με κατευναστικές και ηρεμιστικές ιδιότητες που δρα ευεργετικά κατά του άγχους και της αϋπνίας, ενώ του αποδίδεται και αντικαταθλιπτική δράση. Η δράση της είναι πιο δυνατή από αυτήν του χαμομηλιού και του τίλιου. Είναι η κατάλληλη επιλογή για όσους αισθάνονται πιεσμένοι και έχουν μελαγχολική διάθεση. Είναι ασφαλές βότανο, αλλά σε μεγάλη δόση μπορεί να μειώσει την πίεση του αίματος. 

Happy... ροφήματα  Μπορούμε να ετοιμάσουμε τα βότανα της επιλογής μας ως αφέψημα ή ως έγχυμα και να κάνουμε και διάφορες μίξεις.   Μείξεις βοτάνων Μπορούμε να συνδυάσουμε ορισμένα βότανα για να ενισχύσουμε τη δράση τους. Η πασιφλόρα συνδυάζεται με το τζίνσενγκ, σε περίπτωση που θέλουμε να επιτύχουμε πνευματική καθώς και σωματική τόνωση. Επίσης, το ταραξάκο και ο κρόκος μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους σε περιπτώσεις που ο στόχος είναι η τόνωση, η ευεξία, η διαύγεια μνήμης, αλλά και η αντιμετώπιση του στρες.  Συχνότητα Μπορούμε να πίνουμε 1-2 φλιτζάνια την ημέρα για 3 εβδομάδες. Στη συνέχεια, κάνουμε ένα διάλειμμα μίας εβδομάδας και αν χρειαστεί συνεχίζουμε για άλλες 3 εβδομάδες. Συνιστάται να εναλλάσσουμε τα βότανα που λαμβάνουμε, για να παρέχουμε στον οργανισμό μας νέα συστατικά. Καλό είναι, λοιπόν, να μην παίρνουμε το ίδιο βότανο πάνω από 2 – 3 μήνες.

8. Ελληνικά βότανα , μοναδικά φάρμακα Η χρήση των βοτάνων ως φαρμάκων έχει τις ρίζες της στο βαθύ παρελθόν και ξεκινά μαζί με την εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη. Πρόκειται μάλιστα για μια πρακτική που συνεχίστηκε μέχρι πολύ πρόσφατα, όταν η φαρμακοβιομηχανία άρχισε να παρασκευάζει χημικά φάρμακα για να αντικαταστήσει τη βαλεριάνα, την μπελαντόνα, τη μαντζουράνα και πολλά άλλα βότανα, που όμως τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να ξανακερδίζουν το ενδιαφέρον, όχι μόνο των απλών ανθρώπων, αλλά και των επιστημόνων, που αναζητούν τις θεραπευτικές τους δυνάμεις που είχαν επισημάνει τόσο οι αρχαίοι Έλληνες όσο και πολλοί γιατροί αργότερα. Σήμερα, περίπου το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού χρησιμοποιεί αποκλειστικά φαρμακευτικά φυτά, ενώ περίπου το 50% των φαρμάκων έχουν ως βάση κάποια φυσική ουσία.  Στα όσα ακολουθούν ξαναβρίσκουμε τα ελληνικά φαρμακευτικά βότανα, όχι βέβαια με την πρόθεση να αντικαταστήσουν τον γιατρό ή τη φαρμακευτική αγωγή, που ποτέ δεν πρέπει να αγνοούμε, αλλά με τη διάθεση να δημιουργήσουν ένα μικρό φυσικό φαρμακείο στο σπίτι μας για ήπιες διαταραχές. 

Οδηγίες χρήσης Τα φαρμακευτικά βότανα πρέπει να καταναλώνονται με προσοχή και με τη σύμφωνη γνώμη του γιατρού, κυρίως από όσους παίρνουν άλλα φάρμακα ή έχουν σοβαρά προβλήματα υγείας, αλλά και από τις εγκύους, τις θηλάζουσες και βέβαια τα παιδιά και τους εφήβους. Τα φαρμακευτικά βότανα δεν αποτελούν πανάκεια, ούτε πρέπει να τα καταναλώνουμε χωρίς μέτρο και με την προσδοκία ότι θα γιατρέψουν όλες τις ασθένειες. Οτιδήποτε είναι φυσικό δεν σημαίνει ότι είναι και απολύτως ασφαλές. Έτσι, τα φαρμακευτικά φυτά πρέπει να χρησιμοποιούνται με σύνεση και βάσει των συμβουλών των ειδικών, που τα γνωρίζουν καλά. Δοσολογία  Οι ποσότητες στις οποίες μπορούμε ή πρέπει να καταναλώνουμε τα φαρμακευτικά φυτά είναι πολύ δύσκολο να καθοριστούν με ακρίβεια. Η σωστή δοσολογία εξαρτάται κάθε φορά από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία, η σωματική διάπλαση, η ασθένεια του ατόμου που τα καταναλώνει, καθώς επίσης και από το αν παίρνει άλλα φάρμακα ή αν έχει και άλλα προβλήματα υγείας. Από την άλλη πλευρά, χρειάζεται να έχουμε υπόψη μας ότι δεν είναι όλα τα βότανα, από όπου κι αν προέρχονται, της ίδιας δραστικότητας, καθώς αυτή ποικίλλει ανάλογα με διάφορους παράγοντες, καλλιέργειας, συγκομιδής, αποξήρανσης, φύλαξης κ.λπ. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι μία επαρκής ποσότητα για έναν ενήλικο που έχει λάβει υπόψη όλες τις αντενδείξεις είναι ένα φλιτζάνι έγχυμα ή αφέψημα τη φορά. Για περισσότερες συμβουλές, ή για συστηματική χρήση, θα πρέπει να συμβουλευτούμε τον γιατρό ή τον φαρμακοποιό μας. 

1. Δυόσµος  Η καλλιέργειά του γίνεται με παραφυάδες σε ελαφρύ, όχι πολύ στεγνό έδαφος.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα υπέργεια τμήματα του φυτού, που συλλέγονται ακριβώς πριν την άνθιση και αποξηραίνονται όσο το δυνατόν γρηγορότερα σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35° C.  Χρήση: Το αιθέριο έλαιο χρησιμοποιείται εξωτερικά σε μυαλγίες και νευραλγίες. Πρέπει όμως να αποφεύγεται η επαφή των παρασκευασμάτων που περιέχουν αιθέριο έλαιο με το πρόσωπο και με τη μύτη. Ως έγχυμα χρησιμοποιείται κατά της γαστρίτιδας, των κολικών και της δυσπεψίας. Διευκολύνει την έκκριση της χολής. Επίσης, υποβοηθά την εφίδρωση στον πυρετό και τη γρίπη. Το βράσιμο των φύλλων σε νερό και η εισπνοή των υδρατμών βοηθά κατά του κρυολογήματος.  Προσοχή: Πρέπει να αποφεύγεται η παρατεταμένη χρήση του αιθέριου ελαίου για εισπνοές. Δεν πρέπει να δίνεται σε παιδιά για διάστημα μεγαλύτερο από 3 ημέρες, ενώ πρέπει να αποφεύγεται στα βρέφη. Μπορεί να μειώσει τη ροή του γάλακτος, γι’ αυτό πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή κατά τη γαλουχία. Επίσης, πρέπει να χρησιμοποιείται με μεγάλη προσοχή κατά την κύηση. Η χρήση παρασκευασμάτων με δυόσμο αντενδείκνυται σε άτομα με απόφραξη του χοληδόχου πόρου ή/και με σοβαρή ηπατική βλάβη. 

2. Αγριάδα ή άγρωστις ή αγρόπυρο 2. Αγριάδα ή άγρωστις ή αγρόπυρο  Πρόκειται για ένα ζιζάνιο που βρίσκεται σε αγρούς και άγονες περιοχές και συλλέγεται την άνοιξη και το φθινόπωρο. Μπορούμε, επίσης, να το καλλιεργήσουμε και με σπόρους.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Το ρίζωμα, που αποξηραίνεται στη σκιά, αφού πρώτα πλυθεί καλά.  Χρήση: Κυρίως πίνεται ως αφέψημα και ως διουρητικό για τις πέτρες στα νεφρά.  Προσοχή: Ακριβώς επειδή είναι πολύ δραστική, η αγριάδα πρέπει να καταναλώνεται με προσοχή. Το αφέψημα χρειάζεται να είναι πολύ αραιωμένο, καθώς υπάρχει περίπτωση εάν διαλυθούν απότομα οι πέτρες να τραυματίσουν την ουροδόχο κύστη ή/και τους ουρητήρες και να παρατηρηθεί αίμα στα ούρα. 

3. Βερμπάσκο ή φλόµος  Πρόκειται για ένα πολύ κοινό φυτό στη χώρα μας, που μπορεί επίσης να πολλαπλασιαστεί και με την καλλιέργεια σπόρων.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα άνθη, αποξηραμένα σε σκιά σε ξηρές εποχές, στον αέρα. Τα συλλέγουμε από τα διετή φυτά από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο.  Χρήση: Το έγχυμα ενδείκνυνται για τον παραγωγικό βήχα και τη βρογχική καταρροή.  Προσοχή: Το έγχυμα πρέπει να διηθείται με πανί, για να απομακρύνονται οι τρίχες που έχει το φυτό. 

4. Γλυκάνισο ή άνισο  Είναι ένα μονοετές φυτό με χαρακτηριστική ωραία μυρωδιά, του οποίου η καλλιέργεια γίνεται με σπόρους που φυτεύονται την άνοιξη σε σειρές.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Ο καρπός (αποξηραμένος), που συλλέγεται τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο.  Χρήση: Το πίνουμε για να αντιμετωπίσουμε τη βρογχική καταρροή.  Προσοχή: Αντενδείκνυται σε άτομα με υπερευαισθησία στον άνισο ή στη μινθόλη. Μπορεί να προκαλέσει ποικίλες αλλεργικές αντιδράσεις (δερματικές, αναπνευστικές, γαστρεντερικές). 

5. Μαϊντανός ή πετροσέλινο 5. Μαϊντανός ή πετροσέλινο  Είναι αυτοφυές στην Ελλάδα, αλλά καλλιεργείται και με σπόρους.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Κυρίως τα υπέργεια τμήματα, αλλά και οι ρίζες, που αποξηραίνονται σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 40° C.  Χρήση: Το αφέψημα είναι διουρητικό και εμμηναγωγό.  Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και σε περιπτώσεις φλεγμονής των νεφρών. Μπορεί να λαμβάνεται με εξαιρετική προσοχή σε περιπτώσεις οιδήματος που έχει προκληθεί από καρδιακή ή/και νεφρική ανεπάρκεια. Έχουν αναφερθεί περιστασιακές αλλεργικές αντιδράσεις από το δέρμα και τους βλεννογόνους. Επίσης, σε μεγάλες δόσεις προκαλεί μέθη. 

6. Μάραθο ή µάλαθρο  Χρησιμοποιείται από τους ρωμαϊκούς χρόνους και πιστεύεται ότι βοηθάει στο αδυνάτισμα. Μάλιστα, λέγεται ότι το όνομά του προέρχεται από το ρήμα μαραίνω που σημαίνει αδυνατίζω. Στην Ελλάδα το συναντούμε ως αυτοφυές σε ξηρούς τόπους. Η καλλιέργειά του γίνεται με σπόρους που σπέρνονται σε σειρές.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Οι ώριμοι καρποί (αποξηραμένοι), που συλλέγονται το φθινόπωρο.  Χρήση: Το έγχυμα και το αφέψημα χρησιμοποιούνται ως φάρμακα του πεπτικού συστήματος, για τη δυσπεψία, τους κοιλιακούς και στομαχικούς πόνους, αλλά και για τους κολικούς. Το έγχυμα (με την προσθήκη μελιού) χρησιμοποιείται για τη βρογχική καταρροή (και σε παιδιά).  Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται στην εγκυμοσύνη και στη γαλουχία. Έχουν αναφερθεί περιστασιακές αλλεργικές αντιδράσεις από το δέρμα και τους βλεννογόνους. Επίσης, σε μεγάλες δόσεις προκαλεί μέθη. 

7. Μαντζουράνα  Είναι αυτοφυής στην Ελλάδα, αλλά καλλιεργείται και με σπόρους.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα υπέργεια τμήματα του φυτού, που συλλέγονται από τον Ιούλιο μέχρι τον Αύγουστο και αποξηραίνονται στη σκιά. Χρήση: Το αφέψημα είναι ορεκτικό, ευεργετικό για το στομάχι, αντισπασμωδικό, διουρητικό. Το κατάπλασμα με οινόπνευμα χρησιμεύει στον καθαρισμό των πληγών.  Πολλές θεραπευτικές ιδιότητες αποδίδονται στη μαντζουράνα, αλλά μέχρι στιγμής δεν είναι καλά τεκμηριωμένες επιστημονικά.  Προσοχή: Σε μεγάλες δόσεις μπορεί να γίνει ηπατοτοξική, γι’ αυτό και η κατάχρηση του αφεψήματος είναι επικίνδυνη. Προσοχή επίσης χρειάζεται και στην εξωτερική εφαρμογή του φυτού. Πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι περιέχει σε χαμηλές συγκεντρώσεις αρβουτίνη και υδροκινόνη, που οδηγούν σε αποχρωματισμό του δέρματος. 

8. Νεροµολόχα ή αλθέα  Είναι ένα φυτό πολύ κοινό στην Ελλάδα που καλλιεργείται κιόλας. Πολλαπλασιάζεται με τη ρίζα, σπανίως και με σπόρους.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Οι ρίζες, οι οποίες συλλέγονται στο τέλος του φθινοπώρου, αποθηκεύονται σε δροσερό μέρος και στη συνέχεια ξεφλουδίζονται και ξηραίνονται σε θερμοκρασία 50-60° C. Επίσης, τα φύλλα και τα άνθη, που συλλέγονται το καλοκαίρι.  Χρήση: Τα φύλλα και τα άνθη χρησιμοποιούνται όμοια με τη μολόχα. Επιπλέον, οι ρίζες έχουν αντιφλεγμονώδη δράση σε ήπιες φλεγμονές του γαστρικού βλεννογόνου.  Προσοχή: Η ταυτόχρονη χρήση με άλλα φάρμακα μπορεί να επιβραδύνει την απορρόφησή τους. 

9. Μελισσόχορτο ή µέλισσα 9. Μελισσόχορτο ή µέλισσα  Το βότανο αυτό ήταν δημοφιλές μεσαιωνικό ελιξήριο νεότητας. Στη χώρα μας το συναντάμε παντού ως αυτοφυές. Επίσης, καλλιεργείται με σπόρους, που βλασταίνουν αργά, ή με διαίρεση φυτών. Προτιμά καλά εδάφη που δεν είναι πολύ στεγνά.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα φύλλα (αποξηραμένα ή φρέσκα), που συλλέγονται πριν την άνθιση. Τα φύλλα αποξηραίνονται σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35° C, όσο το δυνατόν γρηγορότερα, γιατί γίνονται καφέ αν αποξηρανθούν πολύ αργά.  Χρήση: Σε μορφή εγχύματος, ως κατευναστικό. 

10. Μολόχα  Είναι ένα μονοετές φυτό πολύ κοινό στην Ελλάδα, που συναντάται σε υγρές περιοχές, σε αγρούς και στην άκρη των δρόμων.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα άνθη ή/και τα φύλλα, που συλλέγονται από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο και αποξηραίνονται γρήγορα στη σκιά.  Χρήση: Σχεδόν πάντα δίνεται ως αφέψημα σε ερεθισμούς του στοματικού βλεννογόνου και του λάρυγγα, όταν συνοδεύονται από ξηρό βήχα. Είναι καταπραϋντικό. Εξωτερικά χρησιμοποιείται σε φλεγμονές του δέρματος. 

11. Ρίγανη  Είναι ένα βότανο διαδεδομένο από την αρχαιότητα. Η σύγχρονη έρευνα έχει ανακαλύψει τις αντιμικροβιακές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητές της. Είναι αυτοφυές σε ασβεστούχα και πυριτιούχα εδάφη σε ζεστές περιοχές, σε φτωχά βοσκοτόπια, στην άκρη των δρόμων και αλλού. Μπορεί και να καλλιεργηθεί όταν πάρουμε ολόκληρο το φυτό και το μεταφυτέψουμε.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα υπέργεια τμήματα του ανθισμένου φυτού, αποξηραμένο σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35° C.  Χρήση: Το έγχυμα δίνεται κατά του βήχα, σε βρογχική καταρροή και γενικά στις παθήσεις των αναπνευστικών οδών. Χρησιμοποιείται ως διουρητικό, σε ενοχλήσεις του ουροποιητικού συστήματος, σε κοιλιακά άλγη, καθώς και για γαργάρες και πλύσεις του στόματος. Είναι αντιφλεγμονώδες για τον λάρυγγα και τα ούλα. Το μάσημα ριγανόξυλου ανακουφίζει τον πονόδοντο.  Προσοχή: Δεν υπάρχει μέχρι στιγμής επαρκής επιστημονική τεκμηρίωση για την αποτελεσματικότητα του φυτού και αυτό πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη ως προς την αναμενόμενη θεραπευτική του δράση. 

12. Τίλιο ή φλαµούρι  Βρίσκεται στα δάση, αλλά καλλιεργείται κιόλας.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Από το δέντρο, που ανθίζει τον Μάιο με Ιούλιο, χρησιμοποιούμε φαρμακευτικά τα άνθη, που συλλέγονται μόλις ανοίξουν τελείως και ξηραίνονται σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35° C.  Χρήση: Τα άνθη χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις κρυολογήματος και ως εφιδρωτικό φάρμακο. Το ελληνικό τίλιο είναι πολύ πλούσιο σε βλέννη με πολυσακχαρίτες και κάνει καλό στο στομάχι. 

13. Φασκόµηλο ή αλισφακιά  Πρόκειται για ένα φυτό που συνδέεται με τη μακροβιότητα. Είναι αυτοφυές στις χώρες της Μεσογείου, αλλά καλλιεργείται και σε κήπους με σπόρους ή κομμάτια ρίζας.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα φύλλα του, που συλλέγονται το καλοκαίρι, αποξηραμένα σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35° C, αλλά και χλωρά.  Χρήση: Το φυτό έχει αντιμικροβιακές και στυπτικές ιδιότητες. Το έγχυμα χρησιμοποιείται εξωτερικά σε φλεγμονές των βλεννογόνων και εσωτερικά στη δυσπεψία. Επίσης, είναι ιδανικό για γαργάρες και στοματικές πλύσεις.  Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται στην εγκυμοσύνη και τη γαλουχία, ούτε από όσους έχουν επιληψία, υπέρταση και από τα μικρά παιδιά. Επίσης, σε μεγάλες δόσεις μπορεί να προκαλέσει δηλητηριάσεις. Η παρατεταμένη χρήση μπορεί να οδηγήσει σε επιληπτικούς σπασμούς

14. Τουσσιλάγκο ή βήχιο ή χαµαιλεύκη 14. Τουσσιλάγκο ή βήχιο ή χαµαιλεύκη  Πρόκειται για ένα πολύ κοινό πολυετές ελληνικό φυτό που συναντάται σε υγρά μέρη.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα άνθη, που συλλέγονται νωρίς την άνοιξη και αποξηραίνονται σε σκιά, και τα φύλλα, που συλλέγονται τον Μάιο και τον Ιούνιο και αποξηραίνονται στον ήλιο.  Χρήση: Ο Ιπποκράτης και ο Διοσκουρίδης το αναφέρουν ως αποχρεμπτικό. Το έγχυμα από το φυτό αυτό χρησιμοποιείται σε οξεία βρογχική καταρροή και σε ήπιες φλεγμονές του στοματικού και φαρυγγικού βλεννογόνου.  Προσοχή: Δεν πρέπει να χρησιμοποιείται περισότερο από 4-6 εβδομάδες συνολικά κατ’ έτος.  Η χρήση παρασκευασμάτων με τουσσιλάγκο αντενδείκνυται σε άτομα με πέτρες στη χοληδόχο κύστη, με απόφραξη του χοληδόχου πόρου και συναφείς παθήσεις.  Εφιστάται η προσοχή κατά την παρασκευή και τη χρήση του, δεδομένου ότι το φυτό περιέχει ηπατοτοξικά συστατικά και η ημερήσια δόση δεν πρέπει να υπερβαίνει συνολικά τα 100 μg σε αυτά τα συστατικά. 

15. Χαµοµήλι  Είναι ένα πολύ κοινό και γνωστό φυτό στη χώρα μας. Καλλιεργείται μερικές φορές με σπόρους, που σπέρνονται αργά το φθινόπωρο ή την άνοιξη. Το άγριο χαμομήλι ανθίζει από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα «κεφάλια», αποξηραμένα σε σκιά και σε θερμοκρασία χαμηλότερη των 35˚ C.  Χρήση: Εσωτερικά -κυρίως ως έγχυμα- χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις στομαχικών διαταραχών και μολύνσεων του στόματος ή του λάρυγγα. Εξωτερικά -με τη μορφή εγχύματος σε κομπρέσες- χρησιμοποιείται σε δερματικά εξανθήματα, σε εγκαύματα και σε φλεγμονές των ματιών.  Προσοχή: Για τις πλύσεις των ματιών με χαμομήλι εφιστάται η προσοχή κατά τη διήθηση του εγχύματος, ώστε να μην υπάρχουν κόκκοι γύρης ή σκόνη στο διήθημα, που μπορεί τελικά να επιδεινώσουν το πρόβλημα. Επίσης, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για παρατεταμένο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. 

16. Φλισκούνι ή βληχόνι  Είναι είδος συγγενές της μέντας και του δυόσμου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί γι’ αυτά. Βρίσκεται αυτοφυές σε ολόκληρη την Ελλάδα, συνήθως κοντά σε νερά και σε παραθαλάσσιες περιοχές, αλλά μπορεί και να καλλιεργηθεί.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Τα φύλλα και τα άνθη, που συλλέγονται από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο.  Χρήση: Πίνουμε το αφέψημα ή το έγχυμα ως τονωτικό, ευεργετικό για το στομάχι και καταπραϋντικό κατά της βρογχίτιδας, της ημικρανίας, των ιλίγγων και της διάρροιας. Το κατάπλασμα μπαίνει σε αποστήματα και μώλωπες. Επίσης, χρησιμεύει και για να κάνουμε γαργάρες για τις παθήσεις του ρινοφάρυγγα, για το βήχα και γενικά για το άσθμα και τη γρίπη. 

17. Γεντιανή  Είναι πολυετές φυτό, αυτοφυές στην Ελλάδα.  Χρησιμοποιούμενα μέρη: Η αποξηραμένη ρίζα, που ξεθάβεται το φθινόπωρο.  Χρήση: Το έγχυμα δίνεται ως διεγερτικό της όρεξης.  Προσοχή: Γενικά δεν πρέπει να καταναλώνεται σε υπερβολικές δόσεις. Αντενδείκνυται σε άτομα με έλκος στομάχου ή/και δωδεκαδακτύλου. Υπερευαίσθητα άτομα μπορεί να εμφανίσουν πονοκέφαλο.   

  9. Συμπέρασμα Στην εποχή μας, που η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει απομακρυνθεί από τους φυσικούς τρόπους ζωής και η αρρώστια που οφείλεται σε αυτή την αλλαγή μας απειλεί όλο και περισσότερο, πρέπει να στραφούμε και πάλι στα ιαματικά βότανα, με τα οποία μας εφοδίασε η φύση από γενέσεως κόσμου. Ο θεραπευτικός ρόλος των βοτάνων είναι σημαντικός καθώς προσφέρουν ευεξία και μακροζωία, ωστόσο η χρήση τους δεν θα πρέπει να αντικαταστήσει την φαρμακευτική αγωγή.

10. Πηγές http://www.vita.gr/ygeia/article/17638/ellhnika-botana-monadika-farmaka/ http://ecoview.gr/syllogh-synthrhsh-apothhkefsh-votanwn/ http://www.vita.gr/mindandbody/alternative/article/20497/ta-botana-ths-eytyxias/ http://medlabgr.blogspot.com/2014/04/blog-post_24.html#ixzz4MK6Y3kdU http://www.votanix.com/tauiota-pirho941piepsiloniota-nualpha-gammanuomegarho943zetaomicronupsilonmuepsilon.html http://www.slideshare.net/astradeni/ss-37684895 http://52dim-irakl.ira.sch.gr/perivallontika.files/VOTANA.files/silogi.html http://www.thessalikigi.gr/enot-news/5393 http://botanologia.blogspot.gr/ http://www.onmed.gr/diatrofi/story/318582/ti-na-pieite-gia-na-apovallete-me-fysiko-tropo-tis-petres-sti-xoli http://www.iatropedia.gr/eidiseis/ta-votana-pou-sozoun-apo-ti-revmatoidi-arthritida/39434/ http://www.kontranews.gr/KOINONIA/237281-Matzoynia-tes-giagias-to-pharmako-gia-kathe-pathese http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/3990/1206_01_BOTANA.pdf http://medlabgr.blogspot.com/2014/07/blog-post_15.html#ixzz4MK98RUU2m/2014/07/blog-post_15.html http://www.ftiaxno.gr/2009/08/blog-post_16.html Μαρία Τρέμπεν, «Υγεία από το φαρμακείο του Θεού», εκδ. Κέδρος, 2002