H όψις του δράματος της κλασικής εποχής : προβλήματα σύγχρονης επαναλειτουργίας των αρχαίων ελληνικών θεάτρων Νίκος Κ. Μπάρκας αναπληρωτής καθηγητής Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΘ email : nbarkas@arch.duth.gr website : http://nikosbarkas.gr

Εισαγωγή : περί τι ην ο λόγος η αναβίωση του αρχαίου δράματος (από τις αρχές του 20ου αιώνα) και το δημοφιλές ρεύμα της επιστροφής των παραστάσεων στο φυσικό τους χώρο ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ και ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΙ η ιδιότυπη περίπτωση των θεάτρων της αρχαιότητας ως μνημείων με πραγματική ή δυνητικά εφικτή επανάχρηση μνημεία με σοβαρές αλλοιώσεις εξαιτίας είτε ρωμαϊκών επεμβάσεων, είτε διαχρονικών καταστροφών, είτε πρόσφατης λιθοθηρίας συνήθως προσπάθειες στερέωσης, χωρίς αντίστοιχες ακουστικές παρεμβάσεις αναστήλωση σωζόμενων κατασκευών που ανήκουν σε διαδοχικές οικοδομικές φάσεις οι σύγχρονες παραστάσεις αφορούν έργα (σχεδόν αποκλειστικά) της κλασικής εποχής ΣΤΟΧΟΣ η συστηματική καταγραφή των σκηνικών και σκηνογραφικών απαιτήσεων της δραματικής παραγωγής της κλασικής περιόδου ο προσδιορισμός ενός συνόλου ανακλητών σκηνικών εφαρμογών που θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν . . . μια αξιόπιστη, σύγχρονη επαναλειτουργία των αρχαίων ελληνικών θεάτρων.

Τι είναι η όψις ? το 5o κατά ποιόν μέρος της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη με συνολικά έντεκα (11) αμφίσημες αναφορές (για τη σκηνική υποδομή, το χώρο στάσης των υποκριτών, τη σκηνογραφία, το διάκοσμο της σκηνής, το σύνολο των ειδών φροντιστηρίου) στην «Ποιητική», μοναδικό κείμενο σημειώσεων και σχολίων για τις παραστάσεις της κλασικής εποχής, που γράφτηκε την περίοδο του περάσματος στην ελληνιστική περίοδο του Διονυσιακού θεάτρου των Αθηνών (-334/ -330 παράλληλα με την λίθινη ανοικοδόμηση της εποχής του Λυκούργου). ωστόσο η Ποιητική αποτελεί τη μοναδική ευθεία πρόσβαση στον θεατρικό κόσμο της κλασικής εποχής, οι υπόλοιπες αναφορές για τις συνθήκες των παραστάσεων εκείνης της εποχής έρχονται από έμμεσες πληροφορίες μεταγενέστερων εποχών όπως : οι αφηγήσεις του Παυσανία, του Πλούταρχου και του Στράβωνα, οι περιγραφές του Ιούλιου Πολυδεύκη, του Βιτρούβιου και του Οράτιου, οι απεικονίσεις σε σωζόμενα αγγεία ή θραύσματα αλλά κυρίως . . . τα λίγα (κι αμφιλεγόμενα) αρχαιολογικά ευρήματα στα θεμέλια των κατασκευών της ελληνιστικής εποχής, τα κείμενα που σώθηκαν από την δραματική παραγωγή του -5ου/ -4ου αιώνα αποτελούν τα μόνα τεκμήρια των απαιτήσεων αναπαράστασης της κλασικής εποχής.

Μεθοδολογία : Στον Πίνακα απεικονίζονται συνοπτικά : οι λειτουργικές απαιτήσεις της σκηνογραφίας, οι συμβάσεις ή παραδοχές της αναπαράστασης του δραματικού χώρου όπως καταγράφονται στα αυθεντικά κείμενα που διασώθηκαν από την κλασική εποχή Οι γραμμές του Πίνακα αντιστοιχούν στα σαράντα τέσσερα (44) σωζόμενα δράματα (τραγωδίες και κωμωδίες) της κλασικής εποχής, σε μια κατάταξη που ανταποκρίνεται στην παραδεκτή χρονολόγηση των έργων (ή τις εναλλακτικές εκδοχές για κάθε δράμα). Οι στήλες του Πίνακα περιλαμβάνουν εννιά (9) παραμέτρους ανάλυσης (κατ΄ αντιστοιχία προς τα 4 σημεία του θεατρικού σημειωτικού κώδικα που αναφέρονται στο θεατρικό χώρο) στήλη 1 : βωμός (Β) ή τύμβος Τ (σήμανση ή χρήση, με +/-) στήλη 2α : κτίσμα (σήμανση με +/-) στήλη 2β : κεντρικό θύρωμα (σήμανση ή κίνηση προς το εσωτερικό, με +/-) στήλη 2γ : εκκύκλημα (αριθμός εμφανίσεων) στήλη 3α : πρόσθετα κτίσματα (σήμανση με +/-) στήλη 3β : παράπλευρά θυρώματα (σήμανση ή κίνηση προς το εσωτερικό, με +/-) στήλη 4α : στέγη (εμφάνιση ή χρήση, με +/-) στήλη 4β : όροφος (σήμανση ή χρήση, με +/-) στήλη 5 : στοιχεία κατακόρυφης επικοινωνίας (μετακίνηση στην πρόσοψη, με +/-)

Οι όψεις Οι αναφορές στον δραματικό χώρο παρουσιάζουν μια εξελικτική πορεία από τις υπαινικτικές αναφορές προς τις λεπτομερείς περιγραφές. Η πολυμορφία των εκδοχών της αναπαράστασης περιλαμβάνει : αόριστο περιβάλλον, με βωμό ή τύμβο Πέρσες, Ικέτιδες Αισχύλου, Επτά επί Θήβαις, Προμηθέας Δεσμώτης μια σκηνή σε στρατόπεδο ή καταυλισμό Αίας, Εκάβη, Τρωάδες, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Ρήσος μια σπηλιά ανάμεσα σε βράχια, θάμνους ή δέντρα Κύκλωψ, Όρνιθες, Φιλοκτήτης, Οιδίπους επί Κολωνώ ένα κτίριο με στέγη και βωμό ή τύμβο Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες, Τραχινίαι, Αντιγόνη, Άλκηστις, Μήδεια, Ηρακλείδες, Ηρακλής Μαινόμενος, Οιδίπους Τύραννος, Αχαρνής, Ιππής, Ιππόλυτος, Ίων, Ηλέκτρα Ευριπίδη, Ηλέκτρα Σοφοκλή, Θεσμοφοριάζουσαι, Πλούτος ένα διώροφο κτίριο, με βωμό ή τύμβο Σφήκες, Ικέτιδες Ευριπίδη, Φοίνισσαι, Ορέστης ένα μονώροφο ή διώροφο κτίριο με στέγη και παράπλευρο κτίσμα ή σπηλιά, με βωμό ή τύμβο Ανδρομάχη, Νεφέλαι, Ειρήνη, Ιφιγένεια εν Ταύροις, Ελένη, Λυσιστράτη, Βάκχαι, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσαι

Η ορχήστρα και η θυμέλη Αρχικά, για την προβολή μιας συγκεκριμένης θέσης μέσα στην ορχήστρα χρησιμοποιήθηκε η θυμέλη Ο βακχικός βωμός αποτελεί την εστία του δραματικού ενδιαφέροντος στα σωζόμενα δράματα της πρώιμης παραγωγής του Αισχύλου, εξασφαλίζοντας την ανάδειξη του υποκριτή (πάνω σε μια υπερυψωμένη βαθμιδωτή βάση) από το χορό ή / και σε αντίστιξη με την εμφάνιση ενός άρματος Η θυμέλη και το πρανές πίσω από την ορχήστρα αποτελούν τα μοναδικά στοιχεία ανάδειξης ενός σημείου στάσης ή θεαματικών κινήσεων στο χώρο της αναπαράστασης

ΤΟ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ ΘΕΑΤΡΟ (1) ένα παλίμψηστο διαδοχικών οικοδομικών φάσεων ο πρωτογενής θεατρικός χώρος, η ορχήστρα αλώνι και το πρανές (μέχρι περίπου το -460) αναπαράσταση Ε. Fiechter

1η τομή : σκηνικό πλαίσιο με στέγη Ο πρόλογος της Ορέστειας : ουσιαστική τομή στην αναπαράσταση του δραματικού και συμβατικού χώρου της αναπαράστασης : η δράση αποκτά όρια το σκηνικό βάθος διαθέτει υλική οντότητα (την πρόσοψη, τη στέγη και το θύρωμα ενός κτιρίου) ο δραματικός χώρος διαθέτει ευδιάκριτες περιοχές (τα εμφανή, τα ενδότερα, τα υπερκείμενα) ο περιβάλλων χώρος προσανατολίζεται επακριβώς (η αγορά, η πόλη, η ακτή).

ΤΟ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ ΘΕΑΤΡΟ (2) η συρρίκνωση της ορχήστρας – αλώνι (θεωρία J.T. Allen) ένα ξύλινο, λυόμενο σκηνικό πλαίσιο, με θεολογείο στη στέγη (από το -460 περίπου) οι διαδοχικές ανακατασκευές της περιόδου του Περικλή (μέχρι περίπου το -425)

Η 2η τομή : παράπλευρα θυρώματα και κτίσματα στο σκηνικό πλαίσιο Η εγκάρσια επέκταση της όψεως στη διάρκεια μιας περιόδου 30 ετών με την ενσωμάτωση των παρασκήνιων στο χώρο της αναπαράστασης Η έκταση της όψεως, ο αριθμός των ανοιγμάτων και των τμημάτων της, οι όροφοι και η στέγη της σκηνής αποτελούν μια κρίσιμη ομάδα προβλημάτων, αναφορικά με τις λειτουργικές δυνατότητες της σκηνικής υποδομής κατά την κλασική εποχή. Στην αρχή, η προβεβλημένη λειτουργία ενός και μοναδικού ανοίγματος – θυρώματος για τις μετακινήσεις από / προς το εσωτερικό της σκηνής Στη συνέχεια, υπαινικτικές αναφορές για κάποιο παράπλευρο κτίσμα με ανεξάρτητο άνοιγμα (Άλκηστις) ή παράπλευρο άνοιγμα για βοηθητικές κινήσεις / εμφανίσεις (Ιππόλυτος, Ανδρομάχη, Οιδίπους Τύραννος) , Τέλος, σαφείς αναφορές σε παράπλευρα κτίσματα με θυρώματα (από Αχαρνής μέχρι και Εκκλησιάζουσες)

3η τομή : καθ` ύψος επέκταση της σκηνής 3η τομή : καθ` ύψος επέκταση της σκηνής Σαφής διάκριση της στέγης (το θεολογείο) από ένα πρόσθετο επίπεδο στάσης στον όροφο της σκηνής (Σφήκες) Εμφανής ανάδειξη του κεντρικού θυρώματος της σκηνής, με ένα ελαφρά ανυψωμένο Πρόπυλο Ταυτόχρονη χρήση 4 επιπέδων για την εξέλιξη της δράσης (Ορέστης) Δυνατότητα κατακόρυφης κίνησης στην όψη της σκηνής (από Σφήκες μέχρι Εκκλησιάζουσες)

η σκηνική υποδομή μετά το -425 (θεωρία W. Doerpfeld) ΤΟ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟ ΘΕΑΤΡΟ (3) η οικοδόμηση της σκηνοθήκης, το θεμέλιο Τ η σκηνική υποδομή μετά το -425 (θεωρία W. Doerpfeld) το ξύλινο, λυόμενο σκηνικό πλαίσιο, με πρόπυλο & παρασκήνια (μετά το -425) μια ξύλινη, διώροφη σκηνή με ανωδομή στα τέλη του -5ου αιώνα (θεωρία R. Flickinger)

Οι βασικές αρχές της ακουστικής λειτουργίας των αρχαίων ελληνικών θεάτρων ηχοπροστασία, χωροθέτηση υπαίθριο σχήμα ανοικτής κάτοψης, ανάπτυγμα του χώρου στα όρια της ανθρώπινης ακουστικής & φωνητικής κλίμακας βαθμιδωτό κοίλο, ορατότητα, ανάδειξη του άμεσου ήχου, ενίσχυση των άμεσων (χρήσιμων) ηχοανακλάσεων υποβάθμιση των έμμεσων (βλαπτικών) ηχοανακλάσεων

Ο ΑΚΟΥΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ το ανάκλαστρο της ορχήστρας το ανάκλαστρο του σκηνικού βάθους η αυτόνομη μεγαφωνική ενίσχυση του θεάτρου

H όψις του δράματος της κλασικής εποχής : προβλήματα σύγχρονης επαναλειτουργίας των αρχαίων ελληνικών θεάτρων Νίκος Κ. Μπάρκας αναπληρωτής καθηγητής Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΘ email : nbarkas@arch.duth.gr website : http://nikosbarkas.gr