Η τέχνη στην υπηρεσία της θρησκείας, μια σχέση αλληλοτροφοδότησης Δυτική ζωγραφική Χρήστος Νικητάκης Δημήτρης Κουμιώτης Αντώνης Κυρίμης

Δυτική ζωγραφική Ξεκινάμε από την Αναγέννηση στην Ιταλία και την Φλάνδρα από τον 14ο αιώνα μέχρι το 1520. Χαρακτηριστικά της είναι: Η κυριαρχία του θέματος και όχι της μορφής, το μέτρο, η αρμονία, η ισορροπία και η ενότητα του όλου. Έπειτα περνάμε στον Μανιερισμό. Ο όρος μανιερισμός δόθηκε αργότερα κατά τον 19ο αιώνα και αποδίδει το γεγονός ότι ο κάθε καλλιτέχνης είχε τον δικό τρόπο ζωγραφικής, την δική του μανιέρα (=συνήθεια).Σε όλη σχεδόν την Ευρώπη θριαμβεύει από το 1530 ως και το τέλος του 16ου αιώνα. Η ύπαρξη του είναι μια αντίδραση στην Αναγέννηση. Έτσι, αντί να υπάρχει μέτρο, στον Μανιερισμό υπάρχει η υπερβολή και η πολυπλοκότητα. Αντί να κυριαρχεί το θέμα, εδώ κυριαρχεί η μορφή. Αντί για αρμονία, ο Μανιερισμός έχει δυσαρμονία, ανισορροπία. Δίνει έμφαση σε συγκεκριμένο μέρος του έργου.

Ο διαμελισμός των Ιματίων, του El Greco

Το Μπαρόκ το χαρακτηρίζει το πάθος, οι έντονες αντιθέσεις του φωτός, οι πολύπλοκες συνθέσεις σε αταξία που απευθύνονται στο συναίσθημα. Ο Caravagio, Ιταλός ζωγράφος, είναι αυτός που το ξεκίνησε στις αρχές του 17ου αιώνα και έπειτα απλώθηκε ως και αρχές του επόμενου αιώνα. Εδώ χρειάζεται να πούμε δυο πράγματα. Πρώτον ότι αυτά τα ρεύματα που αναφέραμε δεν διαδέχονταν το ένα μετά το άλλο πάντα. Κάποιες φορές κινούνταν παράλληλα. Μπαρόκ: Σημαντικός πίνακας του Βελάσκεθ είναι Οι Ακόλουθες (Las Meninas), ένας πίνακας που εμπεριέχει σχεδόν ολόκληρη την ιστορία της ζωγραφικής και καταργεί την διαφορά μεταξύ του ζωγραφικού χώρου και του ρεαλιστικού από όπου στέκεται ο παρατηρητής, ενοποιώντας τη ζωγραφική και την πραγματικότητα και όχι μόνον. Χρησιμοποιεί τους καθρέφτες μέσα στον πίνακα ώστε να εμφανίζει πολλά θέματα ταυτόχρονα.

Οι Ακόλουθες (Las Meninas) του Βελάσκεθ

Ραφαήλ «Παναγία του Σίξτου»   Στην Παναγία του Σίξτου τα πρόσωπα του έργου παρουσιάζονται µε το άνοιγμα των παραπετασµάτων ενός παραθύρου του οποίου το πλαίσιο διακρίνεται καλά κάτω και στο οποίο ακουμπούν δυο μικροί άγγελοι. Τέσσερα πρόσωπα εµφανίζονται από το άνοιγµα αυτό, η Παναγία πάνω σ' ένα σύννεφο µε τον Χριστό στην αγκαλιά της, σε περίεργη θέση, σαν να πετάει και να περπατάει ταυτόχρονα. Λίγο χαμηλότερα, αριστερά, πάλι σε ένα σύννεφο, εικονίζεται γονατιστός ο Πάπας Σίξτος που δείχνει τους πιστούς στον Χριστό και, δεξιά πάλι, γονατιστή σ' ένα σύννεφο, η Αγία Βαρβάρα µε σταυρωμένα τα χέρια και τα µάτια προς την γη που δεν φαίνεται. Τα τέσσερα πρόσωπα παρουσιάζονται αναµφίβολα, σαν ένα όραµα στο οποίο ο θεατής φτάνει µε τα µάτια των µικρών αγγέλων από το άνοιγµα του παραθύρου. Το έργο είναι οργανωμένο στο σχήµα µιας πυραµίδας, κορυφή της οποίας είναι το κεφάλι της Παναγίας και πλευρές τα σώµατα των Σίξτου και Βαρβάρας και ουσιαστικά την ίδια κατεύθυνση δίνουν και τα τραβηγµένα παραπετάσµατα. Πρόκειται για µια, θα ‘λεγε κανείς, ευκίνητη πυραµίδα στην οποία αποφεύγεται η απόλυτη συμμετρία µε την τοποθέτηση του Σίξτου και της Βαρβάρας σε διαφορετικά ύψη, την κίνηση δε ακόµη ενισχύουν τα φορέµατα που ανεµίζουν. Εδώ ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει ένα συνδυασµό στατικότητας και κίνησης, ισορροπίας και αντιθέσεων, µε τα φωτεινά θέµατα που προβάλλουν στα σκοτεινά και ζωγραφικών εντυπώσεων µε τα σκοτεινά που προβάλλουν στα φωτεινά, µε αποτέλεσµα µνηµειακότητα, ελαφρότητα, ασφάλεια και ελευθερία. Στις λεπτοµέρειες, το πρόσωπο της Παναγίας, αν και βασίζεται στον τύπο της όµορφης κοπέλας του λαού και τα χρώµατα της υγείας και όχι στον εκλεπτυσµένο και αριστοκρατικό τύπο, ιδανικοποιείται και ανυψώνεται σε θεϊκή παρουσία. Ο καλλιτέχνης χρησιµοποιεί θαυµάσια µια ολόκληρη σειρά από ειδικά θέµατα, για να στρέψει το βλέµµα µας στα ζωντανά ζωηρά µάτια του Χριστού και τα ρεµβώδη της Παναγίας: - Την παπική τιάρα αριστερά κάτω που µας ανεβάζει προς το σώµα και το κεφάλι του Σίξτου. - Τον Σίξτο που κοιτάζει προς τα πάνω µε λατρεία. - Τα µάτια των αγγέλων που κατευθύνονται λοξά προς τα επάνω και - Το βλέµµα της Αγίας Βαρβάρας που πάνω από την πλάτη της στρέφεται προς την γη.   Ραφαήλ «Παναγία του Σίξτου»

Ο ζωγράφος Sandro Botticelli και η Άνοιξη Η φύση στη ζωγραφική του αναγεννησιακού ιταλού ζωγράφου Μποτιτσέλι παίζει πρωταρχικό ρόλο με έντονα φιλοσοφημένη διάθεση. Οι πίνακες «Ο θρίαμβος της Άνοιξης» και «Αναδυομένη Αφροδίτη» έχουν έμπνευση από την αρχαία ελληνική μυθολογία: συναντάμε Νύμφες, Χάριτες, θεούς του δωδεκάθεου (Ερμής, Αφροδίτη), το μικρό θεό Έρωτα και στον πρώτο πίνακα ίσως το μυθολογικό κήπο των Εσπερίδων. Στο κέντρο του πίνακα στέκεται, μελαγχολική φιγούρα, η Άνοιξη φέρνοντας άνθη και ερωτισμό – ο μικρός έρωτας, ο χορός των τριών Χαρίτων. Όλα συμβαίνουν σε ένα κήπο σκιερό–δροσερό, εσπερινό, γεμάτο άνθη και πορτοκαλιές με καρπούς. Οι άνθρωποι ντυμένοι τόσο ελαφρά, ώστε μέσα από το αραχνοΰφαντο φόρεμα των Χαρίτων διαφαίνεται το κάλλος του γυμνού σώματος, σημάδι πως ο καιρός είναι πια ζεστός, ευχάριστος. Ο θάνατος όμως θα έλθει για μια νέα, όμορφη κοπέλα μέσα στην ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης! Όμως ο Ερμής, εδώ με την ιδιότητα του ψυχοπομπού, στέκει αδιάφορος, αμέτοχος στην αριστερή άκρη του πίνακα· περιμένει το τέλος της Άνοιξης-το τέλος της ζωής. Μια Νύμφη στο άλλο άκρο του πίνακα προσπαθεί να κρατηθεί στη ζωή και να συμμετάσχει στη χαρά της Άνοιξης, όμως δεν θα τα καταφέρει. Με τρόμο κοιτάζει τη φιγούρα του σκοτεινού Ζέφυρου που αποπνέοντας θάνατο την τραβά στην αγκαλιά του. Το νήμα της ζωής της θα κοπεί, όπως το κομμένο λουλούδι που πέφτει από το στόμα της, σαν την ψυχή της που πρόκειται να τη συνοδεύσει στον Άδη ο ψυχοπομπός που περιμένει βέβαιος. Μελαγχολία αποπνέουν όλες σχεδόν οι μορφές του Μποτιτσέλι. Πρέπει πάντα να τον απασχολούσε το φαινόμενο της παροδικότητας και του εφήμερου των πάντων! Η Αφροδίτη ταυτίζεται με την Άνοιξη όπως υποδεικνύεται από διάφορα στοιχεία, στην ακολουθία της η Χλωρίδα με το λουλουδάτο φόρεμα σκορπίζει η είναι διάσπαρτη η χλόη, τα δέντρα γεμάτα καρπούς. Αφροδίτη – Άνοιξη – Έρωτας και ο μικρός φτερωτός θεός πετά ψηλά ρίχνοντας βέλος προς μια από τις Χάριτες, που προκαλούν τις αισθήσεις με τα σωματικά τους κάλλη και με το χορό...

Αναδυομένη Αφροδίτη Τη «Γέννηση της Αφροδίτη» θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κάλλιστα «Ο ερχομός της Άνοιξης», γιατί με τη γέννησή της, ανάδυση από τον αφρό των κυμάτων (γι’ αυτό και το όνομά της) η φύση ραίνεται με άνθη· έχουμε και εδώ παρουσία της Χλωρίδας με το λουλουδιασμένο φόρεμά της που προσφέρει πέπλο ανθοστόλιστο στη θεά, για να καλύψει απαλά τη γυμνή ομορφιά της. Ελαφρό αεράκι φυσά στο περιβάλλον (από τον ερωτευμένο θεό-Άνεμο — ερωτικά τρυφερά αγκαλιασμένο από το θηλυκό φτερωτό άγγελο) που ανεμίζει στον ανοιξιάτικο αέρα τα μακριά όμορφα μαλλιά της. Στη «Γέννηση της Αφροδίτης» η γυμνή θεά συμβολίζει το σαρκικό έρωτα, τον έρωτα για το σωματικό κάλλος του άλλου, ενώ στο «Θρίαμβο της Άνοιξης » ή η Αφροδίτη παρουσιάζεται ντυμένη συμβολίζοντας τον πνευματικό έρωτα, τον έρωτα για αυτό που είναι ο άλλος πραγματικά, πέρα από την ομορφιά την εφήμερη. Η σωματική ομορφιά θα φύγει κάποτε, θα μείνει μόνο η ανάμνησή της. Αυτό που μένει σταθερά είναι η ψυχική και πνευματική ομορφιά, αυτό το οποίο εκτιμούμε στον άλλο που αγαπάμε και σε αυτό αναφέρεται ο πνευματικός έρωτας. Αυτή την ομορφιά μπορεί να τη διαθέτει και εκείνος που δεν διαθέτει σωματικό κάλλος. Δύο πίνακες αφιερωμένοι στη φύση, στην ομορφιά και στον έρωτα!

Η δημιουργία του Αδάμ   Κεντρικές μορφές ο Θεός και ο Αδάμ. Ο Αδάμ ξαπλωμένος, μόλις που έχει δημιουργηθεί, μοιάζει σαν μια αδρανή μορφή, χωρίς καμιά δυνατότητα δύναμης στην κίνηση του. Η στάση του μοιάζει κάπως σαν τον μεθυσμένο Νώε. Επίσης παρατηρούμε πως αν και πρωτόπλαστος και όχι γεννημένος από μάνα- άνθρωπο, ο Αδάμ έχει ομφαλό στη κοιλιά του! Κάποια εξήγηση θα έχει. Ο Θεός από την άλλη, είναι μεγάλης ηλικίας αλλά πολύ δυνατός που όμως στηρίζεται στις μορφές των αγγέλων. Είναι πολύ σπάνιο εκείνη την εποχή να απεικονίζουν τον Θεό τόσο ηλικιωμένο. Το πιο πιθανό είναι ο Μιχαήλ Άγγελος να έχει επηρεαστεί από τις αρχαίες παραστάσεις των ελληνικών Θεών, όπως για παράδειγμα του Δία και του Ποσειδώνα. Το χέρι του Θεού συναντά εκείνο του Ανθρώπου μέσα από μια υπέροχη χειρονομία όπου του δίνει ζωή και ενέργεια χωρίς καν να χρειαστεί να τον ακουμπήσει. Αυτή η σκηνή είναι η μοναδική που δείχνει τη σχέση αγάπης μεταξύ Θεού και Ανθρώπου. Μοιάζει μέσα από την κίνηση και το βλέμμα και των δυο να αναζητά ο ένας την ύπαρξη του άλλου. Ο Μικελάντζελο τους απεικονίζει να έχουν το ίδιο μέγεθος. Δεν κάνει έναν Αδάμ μικρότερο του Θεού. Τα χαρακτηριστικά του Αδάμ δεν είναι μόνον αρσενικά. Έχει και θηλυκά: Η στάση του κορμιού του, η γλυκύτητα στο πρόσωπο του, το τρυφερό του δέρμα αλλά και τα πολύ μικρά γεννητικά του όργανα. Όλα υποδηλώνουν έναν άνθρωπο ανδρόγυνο! Δηλαδή το αρσενικό στοιχείο με το θηλυκό σε αρμονία έχουν αποτέλεσμα τον τέλειο άνθρωπο. Όπως έτσι παρουσίασε και τον Θεό ο Μιχαήλ Άγγελος όταν διαχώριζε το φως από το σκοτάδι. Με δύο φύσεις. Άρα κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωση Θεού αποδίδεται ο τέλειος άνθρωπος κατά τον καλλιτέχνη για άλλη μια φορά. Έτσι, στην ουσία η Εύα υπάρχει ήδη μέσα στον Αδάμ. Ο Θεός με το άλλο του χέρι αγγίζει ένα παιδί στην καρωτίδα του. Εδώ, βλέπουμε την έντονη αντίδραση του παιδιού. Αυτή μπορεί και να υποδηλώνει ότι σε αυτό βρίσκεται η ψυχή του Αδάμ. Κάτι που ενισχύει αυτή τη σκέψη είναι πως και το παιδί έχει την ίδια στάση με τον Αδάμ. Δίπλα στον Θεό, βλέπουμε μια γυναίκα η οποία κοιτά τον Αδάμ. Μπορεί να είναι η ψυχή της Εύας (όπως πριν με το παιδί). Η θέση που την τοποθετεί ο Μικελάντζελο είναι μεγίστης σημασίας. Αυτή η γυναίκα είναι δίπλα στον Θεό που με έναν τρόπο την αγκαλιάζει. Όπως σημαντική είναι και η θέση και σύνδεση της με το παιδί δίπλα που θα μπορούσε να ήταν ο Χριστός. Σε αυτή την περίπτωση, η ύπαρξη του μας θυμίζει την αποστολή του που είναι η σωτηρία των ανθρώπων. Άρα και η γυναίκα δίπλα του θα μπορούσε εκτός από την ψυχή της Εύας να είναι και η Παναγία, η νέα Εύα.

Άρα, τι θέλει να μας δείξει ο Μιχαήλ Άγγελος σε αυτή τη σκηνή; Πολλά Άρα, τι θέλει να μας δείξει ο Μιχαήλ Άγγελος σε αυτή τη σκηνή; Πολλά. Πρώτα από όλα, την τεράστια αγάπη του Θεού για το δημιούργημα του: Τον Άνθρωπο. Έπειτα την διάνοια του που από τη πρώτη κιόλας στιγμή που δημιουργεί τον άνθρωπο, ξέρει ότι αυτός θα φύγει από την αγκαλιά του και θα υποφέρει. Έτσι, του δημιουργεί παράλληλα ένα τρόπο, ένα σχέδιο σωτηρίας του. Άρα, ο Θεός εδώ φανερώνεται από τον Μιχαήλ Άγγελο σαν Πανάγαθος και Πάνσοφος! Και τώρα το ακόμα πιο ενδιαφέρον! Πώς μας δείχνει αυτή τη διάνοια του Θεού ο Μικελάντζελο; Το κάνει, δίνοντας στον μανδύα του Θεού το σχήμα του εγκεφάλου!

Βιβλιογραφία http://texni-zoi.blogspot.gr/2013/01/14-18.html http://www.omilosmeleton.gr/pdf/Rafaello.pdf http://users.sch.gr/pchaloul/Sandro%20Botticelli.pdf http://www.inital.gr http://vallysdiary.blogspot.gr/2012/07/20-art-from-manierism-to-20th-century.html