Οι Βρεφοκρατούσες και οι Γαλακτοτροφούσες Στράτος Θεοδοσίου Αναπληρωτής καθηγητής Ε.Κ.Π.Α. Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών

Μεγάλη Μητέρα θεά Στον ελληνικό λαό η επωνυμία Παναγία έχει καθιερωθεί ως η συνηθέστερη επίκληση της Μαριάμ, της μητέρας του Ιησού. Οι πολλές επωνυμίες της προέρχονται από διάφορες και διαφορετικές αιτίες. Δύο από αυτές τις προσωνυμίες της προέρχονται από τον εικονογραφικό της τύπο ως Βρεφοκρατούσα και ως Γαλακτροτρο-φούσα. Φυσικά αυτό αποτελεί μια κλασική περίπτωση «Θεοκρασίας», κατά την οποία η Παναγία, η μητέρα του Ιησού, αφομοίωσε όλα τα λατρευτικά στοιχεία και τις ιδιότητες της Μεγάλης Μητέρας Θεάς, γι’ αυτό τον λόγο αναφέρεται και ως η «Κεχαριτωμένη Βασίλισσα του Κόσμου».

Η Βρεφοκρατούσα και Γαλακτοτροφούσα θεότητα Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα υπάρχει και απεικονίζεται σε διάφορα γλυπτά ή εικόνες η επώνυμη βρεφοκρατούσα και γαλακτοτροφούσα θεότητα. Η Μεγάλη Μητέρα θεά, που με το θείο γάλα της δίνει το θεϊκό στοιχείο στον γιο της για την αναγέννηση της φύσης και τη δημιουργία της νέας ζωής, έχει πολλά και ποικίλα ονόματα στο πάνθεο των ανατολικών θρησκειών. Στην αρχαία αιγυπτιακή γλυπτική τέχνη η θεά Ίσιδα απεικονίζεται συνήθως να θηλάζει τον γιο της, τον μικρό Ώρο, τον Har-pa-Khrad ή Har-pe-Khrod, που αποδόθηκε στα ελληνικά ως Αρποκράτης. Ο μικρός Ώρος εμφανίζεται στη γλυπτική και την εικονογραφία ως βρέφος, γυμνό ή ημίγυμνο στολισμένο μόνο με κοσμήματα, με το κρανίο εντελώς ξυρισμένο, να θηλάζει καθισμένος στα γόνατα της μητέρας του.

Έκτοτε, αυτή η γλυπτή απεικόνιση αποτέλεσε το τέλειο πρότυπο θεϊκής μητέρας και γιου. Επιπλέον, η προστασία που παρείχε στον γιο της προσέδωσε στη Μεγάλη Μητέρα θεά Ίσιδα τον χαρακτηρισμό της θεάς-προστάτιδας. Η λατρεία της, που μάλλον ξεκίνησε από την Κάτω Αίγυπτο, σταδιακά διαδόθηκε σε όλη τη χώρα του Νείλου, στον Ελληνικό, τον Ελληνιστικό και τον Ρωμαϊκό κόσμο ως Μεγάλης θεάς Μητέρας. Οι πιστοί αυτήν επικαλούνταν για την αρωγή της στις ασθένειες και στα πάσης φύσεως προβλήματά τους, Ακόμα και ο Άνουβις, ο θεός των νεκρών –που γι’ αυτό τον λόγο απεικονιζόταν με κεφαλή μαύρου τσακαλιού– υποτασσόταν στη θέλησή της.

Ως πρωταρχική Μεγάλη Μητέρα θεά η Ίσιδα συνδέθηκε με πολλές άλλες ανατολικές και ελληνικές αρχαίες θεότητες που όλες μαζί έχουν αφήσει το «στίγμα» τους στην Παναγία-Θεοτόκο. Προσέξτε την πρώτη εικόνα που ακολουθεί. Η Ίσιδα θηλάζει τον μικρό Ώρο και δίπλα της σε μια αντιστοιχία του αρχαίου αιγυπτιακού κόσμου με τον αντίστοιχο νεότερο χριστιανικό, σε μια σπάνια εικόνα που φωτογράφισα το 2006 στον κοπτικό ναό του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο, η Παναγία θηλάζει τον μικρό Ιησού. Οι ομοιότητες είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς.

Οι ιστορικοί της Τέχνης θεωρούν πως αυτό το πρότυπο περνά αρχικά στη χριστιανική Αίγυπτο με τη Γαλακτοτροφούσα Παναγία της κοπτικής τέχνης, διασώζεται μέχρι την αναγεννησιακή θηλάζουσα Θεοτόκο, αλλά και την ελληνορθόδοξη Παναγία τη Γαλακτοτροφούσα της υστεροβυζαντινής περιόδου, όπως αυτές απεικονίζονται στις εικόνες που θα δούμε στη συνέχεια.

Μήτηρ Θεού Η Αθώρ βρεφοκρατούσα στην Αίγυπτο, η Ίσιδα βρεφοκρα-τούσα πάλι στην Αίγυπτο, η Ήρα που θηλάζει τον Ηρακλή, η Πασιφάη με τον Μινώταυρο, η Αφροδίτη γαλακτοτροφούσα που θηλάζει τον Έρωτα. Η Αστάρτη και ο Βάαλ, η θεά Γκάνγκα (Ganga) ή Θεά του ποταμού των ινδουιστών, Isi και Iswara, Shing Moo, και τόσες άλλες θεότητες που αποτέλεσαν τον εικονικό τύπο της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας ή της Παναγίας Βρεφοκρατούσας των χριστιανικών εικόνων, αλλά και της μελαψής Θεοτόκου (Μαύρη Παναγία), των Νοτιο-αμερικανών χριστιανών και όχι μόνον. Η Ίσιδα με τον Ώρο

Η θεά Ήρα που θηλάζει το βρέφος Ηρακλή. (Σε λήκυθο από την Απουλία) Μέσα από αυτές τις εικονογραφήσεις και τις μυθολογικές ή θρησκευτικές αναπαραστάσεις, το γάλα –η πρωτογενής και απαραίτητη τροφή του βλαστικού θεού (Θείου Βρέφους)– είναι το κατεξοχήν μέσο ενανθρώπισης του θεϊκού στοιχείου του, πολύ ισχυρότερο και από το γεγονός της γέννησης, αφού αυτό στην ουσία ερμηνεύει τον αιώνιο κύκλο της ζωής και της φθοράς, του θανάτου και της αναγέννησης. Η θεά Ήρα που θηλάζει το βρέφος Ηρακλή. (Σε λήκυθο από την Απουλία) Η Πασιφάη με τον Μινώταυρο

Η θεά Ήρα που θηλάζει το βρέφος Ηρακλή, Ζωγραφική απεικόνιση της Ήρας Η θεά Ήρα που θηλάζει το βρέφος Ηρακλή, στον πίνακα του Jacopo Tintoretto, L’origine della Via Lattea (1575-The National Gallery, London)

Η Αφροδίτη θηλάζει τον Έρωτα. Η Ιsi με τον Iswara Η Αστάρτη με τον Βάαλ Η Αφροδίτη θηλάζει τον Έρωτα. Αριστερά: παράσταση από ερυθρόμορφη λή-κυθο, 360-340 π.Χ. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Τάραντα). Δεξιά πίνακας του Pellegrini

Προσέξτε το φωτοστέφανο γύρω από τις κεφαλές τους Shing Moo (Αγία Μητέρα) και θείο βρέφος (Κίνα, αριστερά). Ντεβάκι και Κρίσνα (Ινδία, δεξιά). Προσέξτε το φωτοστέφανο γύρω από τις κεφαλές τους  

Η αναγεννησιακή θηλάζουσα Θεοτόκος (αριστερά) και η ορθόδοξη Παναγία η Γαλακτοτροφούσα (δεξιά, έργο αγνώστου, 1783, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών).

Αριστερά απεικόνιση της Μαύρης Παναγίας και δεξιά Czarna Madonna (Μαύρη Μαντόνα) ή  Η Παναγία Τσζεστόκοβσκα (Matka Boska Częstochowska, Polland)

Από την Ίσιδα στην Αφροδίτη, την Isi, τη Shing Moo και τελικά στη Μadonna-Παναγία. Η θεοκρασία πλήρης.

Συμπεράσματα Ολοκληρώνοντας, ας επισημανθεί αρκούντως, ότι είναι θαυμάσια η αντιστοιχία της μητρικής θεάς Ήρας, κατ’ εξοχήν θεότητας της φύσεως, με την Ίσιδα και οι παράλληλες ιδιότητες της πρωτοελληνικής με την αρχαία αιγυπτιακή θεά, αλλά και η σημασία της ιερής αγελάδας στη λατρεία της. Μια λατρεία που συνδέθηκε τόσο με τη γυναικεία και τη γήινη γονιμότητα όσο και με την αστρική λατρεία στον ναό της Αθώρ στο Δενδερέχ. Η λατρεία της Ίσιδας διαδόθηκε τόσο στον Ελληνιστικό όσο και τον Ρωμαϊκό κόσμο. Η Ίσιδα λατρευόταν ως η Βασίλισσα των Ουρανών, του Άδη, της γης και της θάλασσας. Ήταν η πολυώνυμη και πολύμορφη θεά, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, η προ αιώνων υπάρχουσα Μητέρα θεά και κυρίαρχος των στοιχείων της φύσεως.

Όσον αφορά τη μορφή της (Αθώρ, Ίσιδα, Ήρα) ως ιερά δάμαλις, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και στους Χαιρετισμούς, στον κανόνα του Ακάθιστου Ύμνου, ο υμνογράφος της Χριστιανικής Εκκλησίας υμνεί τη Θεοτόκο και τον Ιησού Χριστό ως εξής: «Ἡ δάμαλις τόν μόσχον ἡ τεκούσα τόν ἄμωμον, χαῖρε». Ομοίως ο εκκλησιαστικός ύμνος της Μεγάλης Παρασκευής από την τρίτη στάση (το «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι») υμνεί: «Ἡ δάμαλις τὸν μόσχον, ἐν Ξύλῳ κρεμασθέντα, ἠλάλαζεν ὁρῶσα». Τελικά, όπως φαίνεται, η Ίσιδα και ο μικρός Ώρος αποτέλεσαν το πρότυπο της εικονογραφικής παράστασης της Θεοτόκου με τον Ιησού Χριστό ως Θείο Βρέφος και φυσικά Όσιρις, Ίσιδα και Ώρος δημιούργησαν την πρώτη Αγία Τριάδα της αιγυπτιακής και της παγκόσμιας θρησκείας.

Στη θεοκρασία αυτή η Παναγία –μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού– απορρόφησε αφενός μεν όλα τα χαρακτηριστικά της Μεγάλης Μητέρας θεάς, οπότε όλα τα ιερά όπου λατρεύονταν οι θεές της γονιμότητας στην Ανατολή σταδιακά μετατράπηκαν σε ναούς της Παναγίας, αφετέρου δε η Παρθένος Θεοτόκος απορρόφησε και τα χαρακτηριστικά της Παρθένου Αθηνάς. Για τον λόγο αυτό ο Παρθενώνας στην Ακρόπολη των Αθηνών μετατράπηκε σε ναό και τόπο λατρείας της Παρθένου Θεοτόκου. Επί Ιουστινιανού Α΄ (527-565) ο Παρθενώνας έγινε χριστιανική εκκλησία τιμώντας την Αγία του Θεού Σοφία. Λίγο αργότερα ονομάστηκε «Ο ναός της Θεομήτορος» και είναι γνωστό από σχετική αναφορά ότι ο Όσιος Λουκάς, σε παιδική ηλικία, το 946, προσκύνησε τον ναό της Θεοτόκου στην Ακρόπολη.

Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας Στράτος Θεοδοσίου Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας