Ομηρική Επίδραση: Μύθος ή Πραγματικότητα; Ομηρική Επίδραση: Μύθος ή Πραγματικότητα; Π.Μ.Σ. 2016-2018 «Ερευνητικά Θέματα Κλασικής Φιλολογίας» Διδάσκων: Μενέλαος Χριστόπουλος Επιμέλεια: Μαριάννα Καραγιώργου - Φαίη Παπαδημητρίου

The Cyclops: Image and Folktale

The Cyclops: Image and Folktale Β΄ τέταρτο 7ου αι. π.Χ. → αρχίζουν οι απεικονίσεις της τύφλωσης ενός κύκλωπα Όχι απόλυτη ένδειξη για χρονολόγηση της Οδύσσειας (και κατ’ επέκταση της Ιλιάδας). Πιθανή σύνδεση αυτών των αναπαραστάσεων όχι απαραίτητα με την Οδύσσεια, αλλά είτε με ένα παραδοσιακό επεισόδιο για τον Οδυσσέα είτε με κάποιον άλλο ήρωα είτε με κάποια λαϊκή ιστορία για την τύφλωση ενός τέρατος Πρώιμα Έργα Τέχνης ; Οδύσσεια Λαϊκές Ιστορίες

Πρωτο-αργείος κρατήρας, μέσα 7ου αι. π.Χ.

Ερυθρόμορφος κρατήρας, Λουκανία 420-400 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Ιστορία του Πολύφημου: Όμηρος Λαϊκές Ιστορίες Καλλιτεχνικές απεικονίσεις Ασυνέπειες μεταξύ ομηρικής αφήγησης και καλλιτεχνικών απεικονίσεων: Μέγεθος και στάση σώματος του Κύκλωπα Τα «μάτια» του Κύκλωπα Πόσοι τύφλωσαν τον Κύκλωπα;

Αγγείο του Αριστονόθου, Ετρουρία 675-650 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Διαφορές Οδύσσειας και λαϊκών ιστοριών: Το εργαλείο της τύφλωσης Οδύσσεια Λαϊκές ιστορίες Ξύλινος πάσσαλος/κορμός οβελός/σιδερένια βέργα *η ιδιάζουσα πύρωση της απόληξης του κορμού λίγο πριν την τύφλωση φαίνεται να υπονοεί γνώση εκ μέρους του Ομήρου μιας εκδοχής κατά την οποία ο Κύκλωπας τυφλώνεται με οβελό (Page) Γιατί ο Όμηρος επιλέγει έναν ξύλινο πάσσαλο αντί για έναν μεταλλικό οβελό; Πρωτόγονη κατάσταση → Ξύλινος Πάσσαλος/Τύφλωση → Πολιτισμένη κατάσταση Η «φύση» του Κύκλωπα ≠ Ο «πολιτισμός» του Οδυσσέα

The Cyclops: Image and Folktale Καλλιτεχνικές απεικονίσεις Οβελός (όχι κορμός) 1η βέβαιη αναπαράσταση ξύλινου εργαλείου για την τύφλωση ενός γίγαντα: αμφορέας από την Χαλκίδα στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. 1η πιθανή αναπαράσταση ξύλινου πασσάλου: ετρουσκική πίθος στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. → πιθανή απόδοση του ομηρικού επεισοδίου (Snodgrass)

Αμφορέας από τη Χαλκίδα, 530-510 π.Χ..

Ετρουσκική Πίθος, 650-625 π.Χ.

Αγγείο του Αριστονόθου, Ετρουρία 675-650 π.Χ.

Αγγείο του Αριστονόθου, Ετρουρία 675-650 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Η πλειονότητα των πρώιμων αναπαραστάσεων φαίνεται να απεικονίζει ένα όπλο που βρίσκεται πιο κοντά στον οβελό των λαϊκών ιστοριών παρά στον κορμό του Ομήρου. Η αναφορά στην καλλιτεχνική ανεξαρτησία ή δημιουργικότητα είναι θεμιτή, αν όμως θεμελιώνεται σε προκαταλήψεις υπέρ του Ομήρου, τότε αυτό που εξυπηρετείται δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απαρχαιωμένη τάση για λατρεία του συγγραφέα. Συμπέρασμα: η τάση των λαϊκών ιστοριών να χρησιμοποιούν έναν οβελό υποδεικνύει τουλάχιστον την ύπαρξη μιας ευρέως γνωστής παραλλαγής αυτού του τύπου ιστορίας, την οποία οι πρώιμοι καλλιτέχνες είχαν πιθανώς ακολουθήσει.

The Cyclops: Image and Folktale 2. Η λειτουργία του κρασιού Οδύσσεια Λαϊκές Ιστορίες Μαρώνειο κρασί Παρόν σε λίγες εκδοχές χωρίς όμως σημαντικό ρόλο Καλλιτεχνικές απεικονίσεις Σπάνια απεικόνιση του Οδυσσέα να προσφέρει κρασί στον Κύκλωπα στην Αρχαϊκή περίοδο ≠ Ελληνορωμαϊκή περίοδο Αν η παρουσία του κρασιού στην ιστορία του Οδυσσέα συνιστά καινοτομία του Ομήρου, μήπως τελικά οι καλλιτεχνικές απεικονίσεις εμπνεύστηκαν από την Οδύσσεια;

Ελευσίνιος Αμφορέας, περ. 670 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Ήταν αναγκαία όμως η μέθη του Κύκλωπα για την επιτυχή τύφλωσή του από τον Οδυσσέα; Ο Κύκλωπας τυφλώνεται μόνο αφότου έχει κοιμηθεί. Η αφέλεια και όχι η μέθη του Κύκλωπα συνέβαλε στην επίτευξη του τεχνάσματος του «Κανένα». Το κρασί ναι μεν θολώνει τις αισθήσεις του Κύκλωπα, κατ’ ουσίαν όμως τονώνει την αυτοπεποίθηση του ήρωα. Η ομηρική αφήγηση δεν δηλώνει ρητά ότι το κρασί «νίκησε» τον Κύκλωπα. Τότε, γιατί δίνεται τόσο μεγάλη προσοχή στο μαρώνειο κρασί από τον Όμηρο; στοιχείο πολιτισμού ενάντια στον πρωτόγονο Κύκλωπα; Η καλύτερη εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι ότι η Οδύσσεια ακολουθεί μια εκδοχή στην οποία υπογραμμίζεται η μέθη ενός γίγαντα. Συνεπώς το κρασί του Μάρωνα μπορεί να αποτελεί καινοτομία του Ομήρου, αλλά η χρήση του κρασιού για την τύφλωση ενός γίγαντα πρέπει να προϋπήρχε σε μια εκδοχή αυτού του είδους ιστορίας.

The Cyclops: Image and Folktale 3. Το ζήτημα της διαφυγής Οδύσσεια Λαϊκές Ιστορίες Ζωντανά πρόβατα Δέρματα προβάτων (σε κάποιες εκδοχές ζωντανά πρόβατα) Καλλιτεχνικές απεικονίσεις 7ος αι. π.Χ.: κάποιες απεικονίσεις ανδρών κάτω από κριάρια Ωστόσο αυτές δεν αποτελούν ακριβείς απεικονίσεις της Οδύσσειας, γιατί 1) δεν απεικονίζονται τρία πρόβατα στη σειρά 2) έχουμε λιγότερους συντρόφους που δραπετεύουν και 3) ένας ή περισσότεροι εξ αυτών κραδαίνουν ένα ξίφος .

Πρωτοαττική Οινοχόη, 675-650 π.Χ.

Πρωτοαττική Οινοχόη, 675-650 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Γιατί όμως προτιμάται από τον Όμηρο η εκδοχή με τα ζωντανά πρόβατα και όχι αυτή με τα δέρματα; Η σφαγή και το γδάρσιμο των προβάτων θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στη ρεαλιστική ομηρική αφήγηση, δεν θα απέφεραν όμως στον ποιητή μια σειρά πλεονεκτημάτων που του παρέχουν τα ζωντανά πρόβατα ως μέσο διαφυγής του Οδυσσέα και των συντρόφων του: 1. Ιδιαίτερη αγάπη του Πολύφημου προς το κοπάδι του 2. Θυσία του κριαριού εκ μέρους του Οδυσσέα στον Δία 3. Εύλογη πηγή εφοδίων για το πλήρωμα του Οδυσσέα 4. Συσχετισμός με μύθους κλοπής προβάτων από φιγούρες του Κάτω Κόσμου (βλ. Ηρακλή – Γηρυόνη)  Η χρήση δερμάτων μπορεί να εξυπηρετεί άψογα τη διαφυγή του Οδυσσέα και των συντρόφων του, αλλά η χρήση ζωντανών προβάτων, αν λάβουμε υπ’ όψιν κυρίως την τελευταία παρατήρηση, δημιουργεί μια πιο βαθιά συνδήλωση στην ομηρική εκδοχή.

The Cyclops: Image and Folktale Οι πρώιμες καλλιτεχνικές απεικονίσεις της διαφυγής του Οδυσσέα με ζωντανά πρόβατα θα μπορούσαν να επιβεβαιώνουν την επιρροή του Ομήρου, αλλά θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι επηρεασμένες από τον μύθο του Οδυσσέα γενικότερα και όχι από την Οδύσσεια ειδικότερα. Για παράδειγμα, η ατελέσφορη θυσία του Οδυσσέα προς τον Δία, καθώς και η ανάγκη του πληρώματός του για κρέας (πόσω μάλλον σε εκδοχές όπου απουσιάζει εντελώς το νησί των Αιγών) θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος μιας οποιασδήποτε μη ομηρικής αφήγησης για τον Οδυσσέα.  Συνεπώς, είναι ορθότερο να θεωρήσουμε ότι οι πρώιμες καλλιτεχνικές απεικονίσεις της σκηνής της διαφυγής αντανακλούν τον ευρύτερο μύθο για τον Οδυσσέα παρά μια συγκεκριμένη ποιητική του εκδοχή.

The Cyclops: Image and Folktale Ανακεφαλαίωση – Συμπεράσματα Η παράλληλη εξέταση των λαϊκών ιστοριών και της ομηρικής αφήγησης με στόχο την ανάλυση των πρώιμων σκηνών της τύφλωσης του Κύκλωπα και της διαφυγής από αυτόν μπορεί να οδηγήσει σε συγκεχυμένα αποτελέσματα. Μύθος για τον Οδυσσέα (υποτιθέμενη πηγή) (πιθανή πηγή) Λαϊκές Ιστορίες Οδύσσεια Πρώιμα έργα τέχνης (τύφλωση ενός γίγαντα) (σκηνές τύφλωσης/διαφυγής)

The Cyclops: Image and Folktale Την άποψη αυτή ενισχύουν τα εξής δύο στοιχεία: 1. Στις πρωιμότερες καλλιτεχνικές απεικονίσεις το όνομα του Οδυσσέα εμφανίζεται με ένα λάμδα αντί για δέλτα, δηλαδή ως «Ολυτεύς» αντί «Οδυσσεύς» (μέχρι τον 6ο αι. π.Χ. γενικά και μέχρι τον 5ο αι. π.Χ. ειδικά στις σκηνές της τύφλωσης και της διαφυγής). 2. Καμία άλλη σκηνή από την Οδύσσεια δεν αναπαρίσταται καλλιτεχνικά μέχρι τον 6ο αι. π.Χ. και όσες αναπαρίστανται εφεξής (βλ. περιπέτειες του Οδυσσέα στη θάλασσα) υποπτεύεται ότι ανήκουν σε προ-ομηρικές πηγές. Βέβαια η μεγάλη έκταση του έπους πρέπει να οδήγησε τους ραψωδούς στο να απαγγέλουν μεμονωμένα επεισόδια κάθε φορά και ίσως η «Κυκλώπεια» να ήταν ένα από αυτά. Αλλά η επιλογή εκ μέρους των καλλιτεχνών αυτού του επεισοδίου και μόνο παραμένει ανεξήγητη.  Σε κάθε περίπτωση σκηνές χαρακτηριστικά ομηρικές και όχι απλά συνδεδεμένες με τον μύθο του Οδυσσέα αρχίζουν να απαντούν από τον 5ο αι. π.Χ. και εξής.

The Cyclops: Image and Folktale Το όνομα του Πολύφημου από την άλλη (πολύς + φήμη) μπορεί να δηλώνει ότι η ιστορία του ήταν ευρέως γνωστή πριν την παρουσίασή της από τον Όμηρο.  Επιρροή πρώιμων καλλιτεχνικών απεικονίσεων από τον μύθο του Οδυσσέα και του Πολύφημου, όπως και αν είχε ειπωθεί. Εξάλλου, όπως υποστηρίζει και ο Burkert, το επεισόδιο αυτό όφειλε την επιτυχία του στην εσωτερική δομή και στην έμφυτη δυναμική του και όχι στη δεξιότητα κάποιου συγκεκριμένου ποιητή. Από την άλλη, παρατηρήθηκε η σχέση του με τελετουργίες (π.χ. της ταφής) λόγω του συμβολικού χαρακτήρα της σπηλιάς του Κύκλωπα ως του Κάτω Κόσμου.  Το βαθύτερο αυτό νόημα του μύθου φαίνεται να ήταν εγγενές χαρακτηριστικό του.

Ελευσίνιος Αμφορέας, περ. 670 π.Χ.

The Cyclops: Image and Folktale Η εκδοχή του Ομήρου μπορεί να ήταν η πιο εκλεπτυσμένη, αλλά αυτό δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι αυτή κατέστησε την ιστορία του Πολύφημου γνωστή. Γιατί όμως μόνο η ιστορία αυτή αναπαρίσταται καλλιτεχνικά πριν από τον 6ο αι. π.Χ.; Εάν η Οδύσσεια (μαζί και η Ιλιάδα) είχαν επικρατήσει στην παράδοση της Αρχαϊκής περιόδου, γιατί οι καλλιτέχνες απέφευγαν να απεικονίσουν και άλλα «γνωστά» επεισόδια της ομηρικής αφήγησης;

The Cyclops: Image and Folktale Σαφώς η τύχη μπορεί να έπαιξε κάποιον ρόλο δεδομένου ότι δεν μας έχει διασωθεί το σύνολο των καλλιτεχνικών απεικονίσεων της Αρχαιότητας, ωστόσο γιατί η τύχη μεροληπτεί κατά του Ομήρου; Τα καλλιτεχνικά δεδομένα δεν αποδεικνύουν τίποτα σχετικά με την χρονολόγηση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας ούτε και των ποιημάτων του Επικού Κύκλου, δηλώνουν όμως σαφώς ότι τα ομηρικά έπη δεν ήταν ευρέως γνωστά κατά τον 7ο αι. π.Χ. σ’ αντίθεση με την εκδοχή των Κυκλικών. Αν δεχτούμε ότι τα ομηρικά έπη χρονολογούνται τον 7ο αι. π.Χ. και ότι η παρουσίασή τους επεκτεινόταν σταδιακά μέχρι τον επόμενο αιώνα, τότε η μειωμένη επιρροή τους δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Αν όμως τοποθετηθούν τον 8ο αι. π.Χ., τότε οδηγούμαστε αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να επηρέασαν σημαντικά την παράδοση του Τρωικού πολέμου για κάποιο χρονικό διάστημα. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε τους περιορισμούς της παρουσίασης και της πρόσληψης των επών στην πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο.

Homeric Passages

Homeric Passages Οι πρωιμότερες ελληνικές επιγραφές που αφορούν στα ομηρικά έπη χρονολογούνται τον 8ο αι. π.Χ. και αποτελούνται από έναν ή δύο στίχους → εγγράμματη αριστοκρατία (ισχνός γραμματισμός – λίγοι στίχοι, μη προσαρμοσμένοι στο επικό μέτρο) Η σύνθεση των στίχων ήταν κατά κανόνα προφορική. Όσοι είχαν αποκτήσει την ικανότητα της γραφής κατέγραψαν λίγα και εσφαλμένα παραδείγματα. Συμπέρασμα: τα ομηρικά έπη, μεταξύ άλλων, δεν καταγράφηκαν ούτε διαβάστηκαν.

Homeric Passages Ποτήρι του Νέστορα, 8ος αι. π.Χ. Lowenstam (1997): λιγοστοί στίχοι πάνω σε αγγεία (6ος -5ος αι. π.Χ.) → δεν προέρχονται από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Homeric Passages Η άποψη ότι η λογοτεχνία του 7ου αι. π.Χ. αντανακλά την ομηρική ποίηση –και κατ’ επέκταση τοποθετεί τον Όμηρο στον 8ο αι. π.Χ.– είναι προβληματική. Δεν υπάρχουν άμεσα παραθέματα των ομηρικών επών μέχρι το τέλος της Αρχαϊκής περιόδου, παρά μόνο νύξεις ή μιμητικά χωρία. Φράσεις που απαντούν στη λυρική ποίηση και φαίνεται να προέρχονται από τα ομηρικά έπη στην πραγματικότητα ανήκαν σε ένα παραδοσιακό προφορικό σύστημα φρασεολογίας. Ευρύτερα χωρία που φαίνεται να μιμούνται τον Όμηρο είναι συνήθως γνωμικής, παρά ομηρικής φύσεως.

Homeric Passages Σε ποιο βαθμό τελικά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν επηρεάσει την πρώιμη ελληνική λογοτεχνία; Fowler: ελάχιστα αποσπάσματα του 7ου αι. π.Χ. → ανακριβής απήχηση της Ιλιάδας West: απόσπασμα του Αλκαίου → πρώτο βέβαιο παράδειγμα επιρροής από την Ιλιάδα (Αχιλλέας-Θέτιδα-Δίας) (πιθανό, αλλά αμφισβητήσιμο) Burgess: απόσπασμα της Σαπφούς πιθανότατα επηρεασμένο από την Ιλιάδα (τραγούδι των Τρώων προς τους νεόνυμφους Έκτορα και Ανδρομάχη – θρήνος των Τρώων για τον νεκρό Έκτορα)

Homeric Passages Fowler: 1. απόσπασμα Αρχιλόχου (ανακριβής απήχηση της Οδύσσειας) 2. απόσπασμα Αλκμάνα (ίσως επηρεασμένο από μια άλλη Οδύσσεια) Burkert: αποσπάσματα από τον Στησίχορο τα πρώτα αδιαμφισβήτητα παραδείγματα ομηρικής επίδρασης (βλ. Γηρυονίδα και Νόστους) → όχι και τόσο αδιαμφισβήτητα κατά τον Lowenstam. Burgess: 1. απόσπασμα από τον Στησίχορο (Ελένη-Τηλέμαχος, Μενέλαος- Τηλέμαχος) < Όμηρος (ο 113-119) (αν και χαλαρά), όχι παραδοσιακή ιστορία, παρά τις όποιες αλλαγές. 2. Ασπίς (Ηρακλέους) του Ησιόδου < Έκφραση της ασπίδας του Αχιλλέα → άλλο ένα παράδειγμα της ποίησης του πρώιμου έκτου αιώνα που αποδεικνύει μερική, αλλά όχι δουλική μίμηση του Ομήρου.

Homeric Passages Κάποιοι επιμένουν να βλέπουν απηχήσεις του Ομήρου στην πρώιμη ελληνική λογοτεχνία. Ωστόσο η διακειμενικότητα αυτή ταιριάζει στην Ελληνορωμαϊκή περίοδο, αλλά όχι στην αρχαϊκή, της οποίας ο πολιτισμός ήταν κυρίως προφορικός. Άλλωστε η επίδραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας κατά την Αρχαϊκή περίοδο γινόταν με αργούς ρυθμούς, παρόμοια με την αναγνώριση του Ομήρου ως ποιητή μυθικών διαστάσεων.

Homeric Passages Παρομοίωση με τα φύλλα (Ζ 146-149) οἵη περ φύλλων γενεὴ, τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν. φύλλα τὰ μέν τ' ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δέ θ' ὕλη τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ' ἐπιγίγνεται ὥρη· ὣς ἀνδρῶν γενεὴ ἡ μὲν φύει ἡ δ' ἀπολήγει.   Μίμνερμος (απ. 2, στ. 1-10) ἡμεῖς δ', οἷά τε φύλλα φύει πολυάνθεμος ὥρη ἔαρος, ὅτ' αἶψ' αὐγῆις αὔξεται ἠελίου, τοῖς ἴκελοι πήχυιον ἐπὶ χρόνον ἄνθεσιν ἥβης τερπόμεθα, πρὸς θεῶν εἰδότες οὔτε κακὸν οὔτ' ἀγαθόν· Κῆρες δὲ παρεστήκασι μέλαιναι, ἡ μὲν ἔχουσα τέλος γήραος ἀργαλέου, ἡ δ' ἑτέρη θανάτοιο· μίνυνθα δὲ γίνεται ἥβης καρπός, ὅσον τ' ἐπὶ γῆν κίδναται ἠέλιος. αὐτὰρ ἐπὴν δὴ τοῦτο τέλος παραμείψεται ὥρης, αὐτίκα δὴ τεθνάναι βέλτιον ἢ βίοτος·

Homeric Passages Ιλιάδα Ζ Μίμνερμος απ. 2 οἵη οἷά Ιλιάδα Ζ Μίμνερμος απ. 2 οἵη οἷά φύλλων, φύλλα φύλλα φύει… φύει φύει ἔαρος… ὥρη ὥρη ἔαρος, ὥρης ἐπιγίγνεται γίνεται Μίμνερμος: νύξεις σε περισσότερα του ενός ομηρικά χωρία (βλ. δύο μοίρες του Αχιλλέα, περίφημη προτροπή του Σαρπηδόνα στον Γλαύκο, μη αξιοσημείωτη φράση για τον Δία που δίνει το καλό και το κακό στην Οδύσσεια) → Προβληματική η νύξη σε πολλαπλά χωρία, γιατί 1) Τι είδους κείμενο είχε ο Μίμνερμος στην κατοχή του; 2) Πώς θα μπορούσε το κοινό του να παρακολουθήσει αυτές τις πολλαπλές νύξεις; → Πιθανώς έχουμε να κάνουμε με γενικές ιδέες που εμφανίζονται διάσπαρτες στην πρώιμη ελληνική ποίηση.

Homeric Passages Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι η συχνή εμφάνιση της εν λόγω σύγκρισης ανάμεσα στα φύλλα και την ανθρωπότητα μέσα στα ίδια τα ομηρικά ποιήματα (βλ. Φ 464-466). Πολλοί ωστόσο αντιμετωπίζουν το χωρίο στη ραψ. Ζ ως πρωτότυπο και το χωρίο στη ραψ. Φ ως προερχόμενο από αυτό/ως δευτερεύον, αν και εσφαλμένα. Μίμνερμος – Ιλιάδα: ομοιότητες συμπτωματικές μεν, αλλά και αποδιδόμενες σε μια κοινή φρασεολογία της εικονοποιΐας με τα φύλλα. Συμπερασματικά, θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι το χωρίο στο Ζ της Ιλιάδος είναι το πρωτότυπο και ότι ο Μίμνερμος το μιμείται.

Homeric Passages Ο Griffith αναγνωρίζει ότι οι άνθρωποι συγκρίνονται με τα φύλλα πολλές φορές στην Ιλιάδα, ώστε η παρομοίωση αυτή να είναι ήδη συμβατική στον Όμηρο. Είναι φυσικό επομένως να θεωρήσουμε ότι η παρομοίωση αυτή είχε καταστεί κοινός τόπος ήδη στην προ-ομηρική περίοδο. Όταν ο Όμηρος την χρησιμοποιεί στο λόγο του Γλαύκου, δεν την επινοεί ad hoc, αλλά επιλέγει μια φράση γνωμικού χαρακτήρα. Ο ισχυρισμός αυτός ενισχύεται αν εξετάσουμε ένα παράλληλο χωρίο από τη «Σοφία Σειράχ».

Homeric Passages «Σοφία Σειράχ», ΙΔ΄, 12-19 12 μνήσθητι ὅτι θάνατος οὐ χρονιεῖ καὶ διαθήκη ᾅδου οὐχ ὑπεδείχθη σοι· 13 πρίν σε τελευτῆσαι, εὖ ποίει φίλῳ καὶ κατὰ τὴν ἰσχύν σου ἔκτεινον καὶ δῷς αὐτῷ. 14 μὴ ἀφυστερήσῃς ἀπὸ ἀγαθῆς ἡμέρας, καὶ μερὶς ἐπιθυμίας ἀγαθῆς μή σε παρελθάτω. 15 οὐχὶ ἑτέρῳ καταλείψεις τοὺς πόνους σου καὶ τοὺς κόπους σου εἰς διαίρεσιν κλήρου; 16 δὸς καὶ λάβε καὶ ἀπάτησον τὴν ψυχήν σου, ὅτι οὐκ ἔστιν ἐν ᾅδου ζητῆσαι τρυφήν. 17 πᾶσα σὰρξ ὡς ἱμάτιον παλαιοῦται, ἡ γὰρ διαθήκη ἀπ᾿ αἰῶνος· θανάτῳ ἀποθανῇ. 18 ὡς φύλλον θάλλον ἐπὶ δένδρου δασέος, τὰ μὲν καταβάλλει, ἄλλα δὲ φύει, οὕτως γενεὰ σαρκὸς καὶ αἵματος, ἡ μὲν τελευτᾷ, ἑτέρα δὲ γεννᾶται. 19 πᾶν ἔργον σηπόμενον ἐκλείπει, καὶ ὁ ἐργαζόμενος αὐτὸ μετ᾿ αὐτοῦ ἀπελεύσεται. «Σοφία Σειράχ», ΙΔ΄, 12-19

Homeric Passages Η ύπαρξη αυτής της παρομοίωσης σε χωρίο μη ελληνικής λογοτεχνίας υποδηλώνει ότι η εικονοποιΐα με τα φύλλα δεν ανήκει αποκλειστικά στο Ζ της Ιλιάδος, ούτε καν στην ελληνική λογοτεχνία. Υποστηρίχθηκε, ωστόσο, ότι ο συγγραφέας της «Σοφίας Σειράχ» είχε επηρεαστεί από τον Όμηρο. Έζησε τον 2ο αι. π.Χ. στην Ιουδαία, η οποία συνιστούσε μέρος του Ελληνιστικού κόσμου, αλλά ο ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν κυρίαρχος σε αυτήν. Επομένως, η «Σοφία Σειράχ» δύσκολα θα μπορούσε να έχει προκύψει από την ελληνική λογοτεχνία. Πιθανότατα ανήκει σε μια μακρά λογοτεχνική παράδοση γνωμικών που είχε τις ρίζες της στην Εγγύς Ανατολή και στην Αίγυπτο.

Homeric Passages Κατά τον Collins (1997) η εικονοποιΐα που μοιράζονται από κοινού η Ιλιάδα και η «Σοφία Σειράχ» είχε γίνει προφανώς ήδη παροιμιώδης στην Ελληνιστική εποχή, χωρίς να απαιτείται εκτεταμένη εξοικείωση με τον Όμηρο. Μια ομηρική φράση με επιρροή θα μπορούσε να έχει καταστεί κοινός τόπος σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχει ξεχαστεί η πηγή του ή να ήταν τέτοιος κοινός τόπος ώστε να μην έχει καθόλου πηγή για να ξεχαστεί. Το πλήθος των βιβλικών παραδειγμάτων αποδεικνύει ότι αυτού του είδους η παρομοίωση ανήκε στα γνωμικά των εβραϊκών παραδόσεων, καθώς και των ελληνικών, όπως ήδη ειπώθηκε. Σε κάθε περίπτωση μας αρκεί να αναγνωρίσουμε ότι η παρομοίωση αυτή είναι μέρος της λαϊκής σοφίας που ανάγεται αρκετά πίσω στο προ-ομηρικό παρελθόν. Θα μπορούσε να έχει γίνει παροιμιώδης οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Συμπέρασμα: Ως τέτοια χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο σε διάφορα χωρία των επών του και κατ’ επέκταση ο Μίμνερμος δεν παραπέμπει στην Ιλιάδα, αλλά επαναχρησιμοποιεί έναν παραδοσιακό κοινό τόπο.

Homeric Passages Σιμωνίδης (απ. 19 West) ἓν δὲ τὸ κάλλιστον Χῖος ἔειπεν ἀνήρ· “οἵη περ φύλλων γενεή, τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν”· παῦροί μιν θνητῶν οὔασι δεξάμενοι στέρνοις ἐγκατέθεντο· πάρεστι γὰρ ἐλπὶς ἑκάστωι ἀνδρῶν, ἥ τε νέων στήθεσιν ἐμφύεται.   Ποιο όμως έργο του Ομήρου είχε κατά νου ο Σιμωνίδης, στο οποίο και αποδίδει το κάλλιστον του Χίου ανδρός;

Homeric Passages Ωστόσο ο Σιμωνίδης α) δεν δηλώνει ποιος χαρακτήρας του ομηρικού έργου αναφέρει τον συγκεκριμένο στίχο β) τον χρησιμοποιεί σε συμφραζόμενα διαφορετικά από αυτά του ομηρικού χωρίου γ) κατ’ ουσίαν ενδιαφέρεται να παραθέσει έναν σύντομο στίχο, τον οποίο μάλιστα θεωρεί εξαιρετικό (ίσως το καλύτερο δείγμα από το ομηρικό corpus). Κατά τον Ford τέτοια ψήγματα ποίησης υποδηλώνουν ισχνή γνώση ή μικρό ενδιαφέρον για τα ποιήματα ως ενοποιημένες οντότητες. Εξάλλου ο Σιμωνίδης αρεσκόταν στο να παραθέτει χωρία από προγενέστερους ποιητές, χωρίς αυτό να συνεπάγεται απαραίτητα καλή γνώση του έργου τους (βλ. Ζ Ιλιάδος).

Homeric Passages Δεν αποκλείεται ο Σιμωνίδης να είχε επηρεαστεί από την Ιλιάδα ως προς τον στίχο αυτόν. Σίγουρα γνώριζε το ποίημα ακόμα και αν δεν το γνώριζε καλά (βλ. Παναθήναια). Πιθανότατα όμως ήταν ο Όμηρος ως μυθική φιγούρα αυτός που του κέντρισε το ενδιαφέρον παρά η Ιλιάδα αυτή καθ’ εαυτή και κάτι ανάλογο θα περίμενε και από το κοινό του. Ο μύθος γύρω από τον Όμηρο ενίσχυσε την υπόθεση ότι αυτός επινόησε την παρομοίωση με τα φύλλα και ότι οι υπόλοιποι πρώιμοι Έλληνες ποιητές την άντλησαν από αυτόν (βλ. Μίμνερμο και Σιμωνίδη).

Homeric Passages Κατά τον Burgess ο Σιμωνίδης εσφαλμένα αποδίδει το χωρίο στον άνδρα από τη Χίο (δηλ. τον Όμηρο), καθώς η παρομοίωση ήταν προ-ομηρική. Και όχι μόνο η ιδέα, αλλά και οι ίδιες οι λέξεις του Ζ της Ιλιάδος θα μπορούσαν να είναι κοινός τόπος. Όμηρος: διάσημος ποιητής → παραδοσιακός στίχος σ’ ένα ποίημα του → «επινόηση» μιας λαϊκής σοφίας από τον Όμηρο Επειδή ο προσφάτως δημοφιλής Όμηρος αναγνωριζόταν ως μια φιγούρα του παρελθόντος, ιδέες άγνωστης προέλευσης συνδέθηκαν με αυτόν. Η παρομοίωση των φύλλων ήταν ένα αρχαϊκό γνωμικό που δεν ανήκε σε κάποιον συγκεκριμένο ποιητή ή ποίημα, αλλά όταν προέκυψε η ανάγκη ταυτοποίησης της πηγής της συνδέθηκε με μια εξίσου ασαφή και αρχαία φιγούρα, δηλαδή τον Όμηρο.

Homeric Passages ὡς δ’ αὔτως καὶ φύλλα φύει ζείδωρος ἄρουρα· ἄλλα μὲν ἐν μελίῃσιν ἀποφθίνει, ἄλλα δὲ φύει· ὡς δὲ καὶ ἀνθρώπων γενεὴ καὶ φῦλον ἑλίσσει. Κλήμης, Στρώματα 6.5  Μπορεί ο βαθμός ιστορικότητας στην περίπτωση του Ομήρου να είναι μεγαλύτερος από ό,τι στον Μουσαίο, θα πρέπει όμως να κατανοήσουμε ότι ο Όμηρος είχε ήδη λάβει μυθικές διαστάσεις στην Αρχαιότητα, κυρίως δε κατά τα τέλη της Αρχαϊκής περιόδου, οπότε και έγινε συνώνυμο της επικής ποίησης.

Homeric Passages Σαφέστατα από την κλασική περίοδο και έπειτα τα ομηρικά ποιήματα έγιναν ευρέως γνωστά και εντάχθηκαν στην εκπαίδευση, ενώ πολλοί ποιητές άρχισαν να επηρεάζονται άμεσα από αυτά. Ωστόσο δεν θα πρέπει να συγχέουμε τον βαθμό γνώσης και εκτίμησης των ομηρικών ποιημάτων από εμάς σήμερα με αυτόν των πρώιμων Ελλήνων ποιητών. Σαφέστατα το όνομα του Ομήρου ήταν γνωστό τον 6ο αι. π.Χ. (Στησίχορος, Προσωκρατικοί, Σιμωνίδης, Ξενοφάνης κ.ά.), αποδείχθηκε όμως ότι α) οι νύξεις στην ομηρική ποίηση κατά την Αρχαϊκή περίοδο ήταν ελάχιστες, ενώ β) ακριβείς παραθέσεις των ομηρικών στίχων απαντούν σπάνια πριν τον 5ο αι. π.Χ.  Από ιστορική άποψη, λοιπόν, θα ήταν πιο ορθό να προσεγγίζει κανείς την πρώιμη ελληνική ποίηση χωρίς την προσδοκία να ανιχνεύσει ομηρική επιρροή.

Homeric Passages Τελικά συμπεράσματα Τέχνη – λογοτεχνία: ελάχιστη επίδραση του Ομήρου κατά την Αρχαϊκή εποχή Τέλη 7ου αι. π.Χ.: πρώτες πιθανές απηχήσεις του ομηρικού κειμένου 6ος αι. π.Χ.: αύξηση (όχι όμως σημαντική) της ομηρικής επιρροής Κατά τον Burgess πιθανά «ομηρικά» παραθέματα: Σαπφώ, Στησίχορος και Ησίοδος (Ασπίς Ηρακλέους) Χαλαρή, ωστόσο, η σύνδεση τέχνης και λογοτεχνίας με την ομηρική ποίηση  Η ομηρική επίδραση κατά την Αρχαϊκή περίοδο ήταν ελάχιστη, όπως αποδεικνύουν αμοιβαία τα στοιχεία από την τέχνη και τη λογοτεχνία.

Homeric Passages Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η μικρή επιρροή των ομηρικών ποιημάτων ήταν «στην πραγματικότητα» τόσο έντονη, ώστε κατάφερε να εξαλείψει τη λοιπή παράδοση του Τρωικού πολέμου (επιβεβαίωση της πεποίθησης για την υψηλή ποιότητα των επών). Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι ο μύθος του Τρωικού πολέμου ήταν γνωστός από τα τέλη του 8ου αι. π.Χ. και εξής, ενώ τα πρωιμότερα στοιχεία που υποδεικνύουν πιθανή γνώση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δεν ανιχνεύονται νωρίτερα από τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. Ο Burgess σε καμία περίπτωση δεν υποτιμά την αξία των ομηρικών επών, αλλά με βάση την ιστορική του ανάλυση αναρωτιέται γιατί τα ποιήματα αυτά δεν άσκησαν άμεση επίδραση παρά την σπουδαιότητά τους.

Homeric Passages Η μεγάλη έκταση των ομηρικών ποιημάτων Ο πανελλήνιος χαρακτήρας των ομηρικών επών ≠ με αντιλήψεις τοπικών κοινωνιών Έλλειψη γραμματισμού μέχρι πριν τον 5ο αι. π.Χ. – κυριαρχία της προφορικότητας στον ελληνικό πολιτισμό (βλ. περιορισμό της προφορικής διάδοσης των επών)  Τα ομηρικά έπη δεν έγιναν άμεσα γνωστά σε όλο τον ελληνικό κόσμο

Homeric Passages Λόγω της μειωμένης διάδοσης των ομηρικών επών άρχισαν να αποδίδονται στον Όμηρο και άλλα έπη, πέραν της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (Καλλίνος → Θηβαΐδα, Αρχίλοχος → Μαργίτης, Πίνδαρος → Κύπρια κ.ά.). Πριν από τον Ηρόδοτο δεν ήταν σαφές τι ακριβώς περιείχε το ομηρικό corpus, έκτοτε όμως και σε συγγραφείς όπως ο Πλάτωνας, ο Ξενοφών και ο Αριστοτέλης, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αναγνωρίζονταν ως τα κύρια, αν όχι τα μόνα, ομηρικά έργα.

Homeric Passages Πολλοί αμφέβαλλαν για την απόδοση των ποιημάτων του Επικού Κύκλου στον Όμηρο, λόγω της υποβάθμισης που έχουν υποστεί σήμερα. Στην πραγματικότητα όμως η απόδοση αυτή συνιστά ένδειξη για το αυξανόμενο κύρος του Ομήρου. Η πρακτική της απόδοσης μη ομηρικού υλικού στον Όμηρο πιθανώς αντανακλά α) την ασάφεια που περιέβαλλε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, καθώς και β) την επιτυχία του Ομήρου ως σπουδαίου ποιητή μυθικών διαστάσεων. Μέχρι και το τέλος του 6ου αι. π.Χ. τα ομηρικά ποιήματα είχαν τοποθετήσει τον Όμηρο ανάμεσα στους σπουδαιότερους ποιητές, παρ’ ότι τα ίδια δεν ήταν ευρέως διαθέσιμα. Ποιήματα επικής θεματολογίας, ακόμα και αν διέφεραν αρκετά από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, συνδέθηκαν με τον Όμηρο, με αποτέλεσμα ο ποιητής να καταστεί συνώνυμο ολόκληρης της ηρωικής ποίησης.

Homeric Passages Ο Ηρόδοτος, ο οποίος α) πρώτος χρησιμοποιεί τίτλους για τα ομηρικά ποιήματα β) πρώτος κάνει άμεσες παραπομπές στον Όμηρο και γ) πρώτος αμφιβάλλει για τις εσφαλμένες αποδόσεις στον Όμηρο φαίνεται να αντιπροσωπεύει μια εποχή αυξανόμενου γραμματισμού κατά την οποία καλλιεργήθηκε μια ακριβέστερη αντίληψη της ομηρικής ποίησης. Σαφώς η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι αυτές που εδραίωσαν τη φήμη του Ομήρου, αλλά θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η επίδραση των ομηρικών ποιημάτων αυξήθηκε σταδιακά κατά μήκος μιας μακράς περιόδου, η οποία ξεκίνησε κάποια στιγμή πριν τον Ηρόδοτο και συνεχίστηκε για πολύ καιρό μετά από αυτόν.

Homeric Passages η ομηρική επίδραση ήταν ένας μύθος! Και όπως είναι λογικό να αμφιβάλλουμε για την ξαφνική γέννηση των ομηρικών ποιημάτων, είναι εξίσου εύλογο να αμφιβάλλουμε για την άμεση και υπερβολικά έντονη επίδραση τους. Όπως αποδείχθηκε, λοιπόν, η ομηρική επίδραση ήταν ένας μύθος!

Σας ευχαριστούμε πολύ!