Κυριάκος Αθανασίου, Καθηγητής TEAPH-EKPA. Από την πυραμίδα της Ενέργειας στην πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής: Εκεί που η διδασκαλία της Βιολογίας συναντιέται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και την Αγωγή Υγείας. Κυριάκος Αθανασίου, Καθηγητής TEAPH-EKPA. Πανελλήνιο Συνέδριο: «Υγεία, Περιβάλλον, Εκπαίδευση, Προβληματισμοί – Προτάσεις», 27-28 Μαρτίου, Αθήνα.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αθανασίου Κυριάκος, Καθηγητής Βιολογίας και διδακτικής στο ΤΕΑΠΗ-Ε. Καπ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Ναυαρίνου 13Α,. 106 80 Αθήνα. kathanas@ecd.uoa.gr Σκοπός της εισήγησης είναι να αναδείξει, το γεγονός ότι κάποια από τα πλέον σημαντικά προβλήματα υγείας στη σημερινή κοινωνία είναι και οικολογικά προβλήματα, ότι είναι επιτακτική η ανάγκη του “παντρέματος” της υγείας και της διατροφής με την οικολογία (μέσα από την Αγωγή Υγείας και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) και πως η εφαρμογή μερικών επιταγών της οικολογίας στην οικονομία και τη καθημερινή ζωή θα βοηθήσει και τον πλανήτη, συνολικά, αλλά και θα συμβάλλει στην καλύτερη υγεία των λαών των ανεπτυγμένων χωρών. Αφορμή για μια τέτοια συζήτηση, θα αποτελέσουν δύο πυραμίδες, παρμένες, η μία από την Οικολογία και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) και η άλλη από την Αγωγή Υγείας (ΑΥ) και την Διατροφή: εννοώ την πυραμίδα της Ενέργειας και εκείνη της Μεσογειακής Διατροφής. Κατά τη διάρκεια της εισήγησης, θα γίνει μια παρουσίαση της αλληλοσυσχέτισης των δύο πυραμίδων, καθώς και του τρόπου με τον οποίο η Διδασκαλία της Βιολογίας μπορεί να συναντιέται με την ΠΕ και την ΑΥ.

Συνέδριο: Υγεία –Περιβάλλον- Εκπαίδευση Σκοπός της εισήγησης είναι να αναδείξει, το γεγονός ότι κάποια από τα προβλήματα υγείας στη σημερινή κοινωνία είναι και οικολογικά προβλήματα, ότι είναι επιτακτική η ανάγκη του “παντρέματος” της υγείας και της διατροφής με την οικολογία (μέσα από την Αγωγή Υγείας και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) και πως η εφαρμογή μερικών επιταγών της οικολογίας στην οικονομία και τη καθημερινή ζωή θα βοηθήσει και τον πλανήτη, συνολικά, αλλά και θα συμβάλλει στην καλύτερη υγεία των λαών των ανεπτυγμένων χωρών. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει και μέσα από τη διδασκαλία της Βιολογίας. Συνέδριο: Υγεία –Περιβάλλον- Εκπαίδευση

Kοινωνίες όπως η Ελληνική χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι έχουν ελαχιστοποιηθεί σ' αυτές οι ασθένειες της φτώχειας, ενώ έχουν επικρατήσει οι λεγόμενες ασθένειες της αφθονίας ή δυτικές ασθένειες.

Μόνο το 15% των ΧΧΑΖ σχετίζεται με όλες τις άλλες αιτίες θανάτου! Μόνο το 15% των ΧΧΑΖ σχετίζεται με όλες τις άλλες αιτίες θανάτου! Οι κύριες αιτίες θανάτου στην Ελλάδα είναι τα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος (48%), τα κακοήθη νεοπλάσματα (25%), τα νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος (7%) και τα ατυχήματα (5%). Τα ατυχήματα κατέχουν την πρώτη θέση στις ηλικίες μέχρι 44 ετών. Έτσι, από την άποψη των ΧΧΑΖ (Χαμένα Χρόνια Αναμενόμενης Ζωής) μπορεί να φτάνουν και το 25%.

Επομενως, έχει μεγάλη σημασία η πρόληψη....αν μπορούμε να κάνουμε πρόληψη.... Και αν αξίζει τον κόπο. -ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΤΕ ΑΞΙΖΕΙ ΤΟΝ ΚΟΠΟ;

Αν λ.χ. οι αιτίες οι οποίες δημιουργούν τον καρκίνο ήσαν, κυρίως, κληρονομικές, δεν θα είχε νόημα να συζητάμε για πρόληψη. Μια σειρά, όμως, από επιδημιολογικές και γενετικές μελέτες κατέδειξαν μια διαφορετική κατάσταση. Ότι ένα πολύ υψηλό ποσοστό των νεοπλασιών, (ίσως της τάξης του 85%), οφείλεται σε παράγοντες του περιβάλλοντος, (οι οποίοι μπορούν να μεταβληθούν) και όχι σε γενετικούς παράγοντες, οι οποίοι όπως είναι γνωστό, είναι αμετάβλητοι. Άρα, μια τέτοια νοσηρότητα, εν πολλοίς, θα μπορούσε να προληφθεί!

Οι δείκτες ανεβαίνουν και κατεβαίνουν! Από το 1970 ως το 2004 η θνησιμότητα από ισχαιμική καρδιοπάθεια σε άτομα κάτω των 65 ετών αυξήθηκε κατά 39% στην Ελλάδα, ενώ μειώθηκε κατά 44% στη Γερμανία, κατά 58% στη Γαλλία, κατά 61% στην Ιταλία κατά 69% στη Μ. Βρετανία και κατά 75% στην Ολλανδία. (*Πηγή ΕΛΙΚΑΡ)

Ετήσια θνησιμότητα από καρδιαγγειακά στους άνδρες/100.000 100 200 300 400 500 600 1960-64 1970-74 1980-84 ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ ΗΠΑ ΙΤΑΛΙΑ ΙΑΠΩΝΙΑ ΕΛΛΑΣ

Η αύξηση των καρδιοπαθειών ανάμεσα στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘80 συνόδεψε την αλλαγή στη κατανάλωση κρέατος.

Η θνησιμότητα από ισχαιμική καρδιακή νόσο στις κρίσιμες ηλικίες 45-59 ετών παρουσιάζει αύξηση στην Ελλάδα, ενώ στην ΕΕ παρουσιάζει μείωση.

Τρόφιμα (Kg/κεφαλή/έτος) Αλλαγές στην κατανάλωση τροφίμων στον Ελληνικό πληθυσμό *Στη δεκαετία του ΄90, η αύξηση στο κρέας ήταν περίπου +200%! Τρόφιμα (Kg/κεφαλή/έτος) 1961-1965 1981-1985 Μεταβολή % Κρέας 27,0 68,8 +155* Ψάρι 18,9 17,6 -7 Γάλα & προϊόντα του 129,5 200,9 +55 Αυγά 6,9 11,3 +64 Δημητριακά 173,2 143,5 -17 'Οσπρια 8,1 5,2 -36 Πατάτες 33,4 69,9 +109 Λαχανικά 104,3 237,7 +128 Φρούτα 164,9 191,8 +16 Ζάχαρη 15,9 34,6 +118 Φυτικά λίπη 17,3 24,1 +25 Ζωικά λίπη 1,9 2,3 +21 Αιθανόλη (αλκοόλη) 5,3 6,8 +28

Τί μας λέει το μάθημα της Βιολογίας; Ροή της ενέργειας σε θερμιδογραμμάρια ανά τετραγωνικό εκατοστό σε ένα συγκεκριμένο οικοσύστημα.

Επομένος, ένας τρόπος διατροφής βασισμένος στην Πυραμίδα της ΜΔ αποδεικνύεται και άκρως οικολογικός, μια και σύμφωνα με στοιχειώδη κανόνα της Οικολογίας, για να δημιουργηθεί μια ορισμένη ποσότητα κρέατος χρειάζεται πολλαπλάσια ποσότητα φυτικής μάζας. Είναι η περίπτωση της γνωστής με αυτούς που ασχολούνται στοιχειωδώς με την Οικολογία, της Πυραμίδας της Ενέργειας: κάθε φορά που σε ένα οικοσύστημα μετατρέπεται μια ποσότητα φυτικής βιομάζας σε ζωϊκή, χάνονται κατά τη μετατροπή αυτή τεράστιες ποσότητες ενέργειας.

Σκέψου πλανητικά! Σύμφωνα με την πυραμίδα αυτή, λοιπόν, αν τα προϊόντα ενός χωραφιού ή καλύτερα μιας περιοχής τα διαθέσουμε κατ΄ ευθείαν για να τραφεί ένας ανθρώπινος πληθυσμός και δεν τα διαθέσουμε για να θρέψουμε κάποια ζώα που προορίζονται για ανθρώπινη τροφή, τότε θα μπορούσαμε να θρέψουμε εφτά φορές περισσότερους ανθρώπους. * Χώρια που θα είχαμε γλυτώσει και φαινόμενα σαν τις διατροφικές κρίσεις (Τρελλές αγελάδες, Διοξίνη).

Κοινά σημεία ΠΕ και ΑΥ Η ΑΥ και η ΠΕ έχουν πολλά κοινά σημεία στη μεθοδολογία τους.(Η μέθοδος Project, τα παιχνίδια ρόλων, οι βιωματικές ασκήσεις, οι δραστηριότητες για λύση προβλημάτων είναι μερικές από τις κοινές μεθόδους που χρησιμοποιούνται και από την ΑΥ και την ΠΕ σαν κοινές πρακτικές). Και η ΠΕ και η ΑΥ είναι διαδικασίες ανατρεπτικές. Αποβλέπουν και οι δύο στην κινητοποίηση για δράση του πληθυσμού στόχου, στην αλλαγή στάσεων ή και συμπεριφοράς και όχι απλά στη συσσώρευση γνώσεων.

Κοινά σημεία ΠΕ και ΑΥ Στοχεύουν και οι δύο στην πρόληψη και όχι στην καταστολή. Έχουν και οι δύο να αντιπαλέψουν με μεγάλα και οργανωμένα συμφέροντα. Μπορούν και οι δύο εκπαιδευτικές διαδικασίες να περάσουν μέσα απ’ όλα τα γνωστικά αντικείμενα: Διαθεματικότητα. Η ΠΕ και η ΑΥ έχουν σε σημαντικό βαθμό μια κοινή θεματολογία.

Όσο πιο νωρίς αρχίζει κάποιος/α το κάπνισμα, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες να νοσήσει από καρκίνο του πνεύμονος. Επομένως, όσο πιο νωρίς αρχίσει η πρόληψη, τόσο μεγαλύτερα τα ωφέλη. Εικόνα. Ετήσια συχνότητα θανάτων από καρκίνο του πνεύμονα σε δύο κατηγορίες καπνιστών σε σχέση με την ηλικία έναρξης του καπνίσματος (Πηγή: Peto, 1985).

Που οφείλεται η μεγαλύτερη ευαισθησία των νεώτερων ατόμων στην επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων; Κάνουμε ένα «νοητικό πείραμα» με το οποίο προσπαθούμε να εξηγήσουμε την μεγαλύτερη ευαισθησία των νέων ατόμων στη δράση των περιβαλλοντικών παραγόντων νοσηρότητας. Τρυβλία πολλαπλασιασμού ανθρωπίνων κυττάρων. Όταν τα κύτταρα απλωθούν σε όλη την επιφάνεια των τρυβλίων, σταματάει ο πολλαπλασιασμός (εικόνα D). Αν βομβαρδίσουμε τα κύτταρα σε όλα τα τρυβλία A, B, C, D, με την ίδια δόση UV ακτινοβολίας, σε ποια καλλιέργεια θα πάρουμε πιο πολλά καρκινικά κύτταρα; (Βλέπε επόμενη διαφάνεια). ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Στην Α. ΕΡΩΤΗΣΗ: Τί μας λέει το πείραμα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Πως όσο ποιο γρήγορος είναι ο πολλαπλασιασμός των κυττάρων, τόσο μεγαλύτερη η ευαισθησία τους στους περιβαλλοντικούς παράγοντες. ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιων ατόμων τα κύτταρα πολλαπλασιάζονται γρηγορώτερα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Των νεώτερων ατόμων.

Καρκινικά κύτταρα που «ξεφεύγουν» προς τα επάνω. Το συγκεκριμένο νοητικό πείραμα από το χώρο της Βιολογίας, μας βοηθάει να κατανοήσουμε έννοιες της Αγωγής Υγείας και της Περιβαλλοντικής Εκπάιδευσης. Ότι δηλ. η πρόληψη πρέπει να γίνεται από τις μικρές ηλικίες (Βιολογία της καρκινικής μετατροπής).

Εικόνα: Βασισμένες σε στοιχεία από το European Bureau for Action on Smoking Prevention: Tobacco and Health in the European Union. An overview.

Οι Έλληνες ενώ είναι οι χειρότεροι καπνιστές στην ΕΕ δεν έχουν τα χειρότερα % καρκίνου του πνεύμονος. Κάντε υποθέσεις για την ερμηνεία του φαινομένου. Οι τρεις πιο επικρατείς υποθέσεις που έκαναν οι φοιτητές , ήσαν: 1. Η Ελλάδα έχει καλύτερο- πιο καθαρό περιβάλλον. 2. Οι Έλληνες έχουν καλύτερη διατροφή. 3. Οι Έλληνες ξεκινούν το κάπνισμα πιο αργά.

Σχέση ανάμεσα στην κατανάλωση λίπους και στη θνησιμότητα από καρκίνο του μαστού.

Τύπος καρκίνου Συχνότητες θανάτων Τύπος καρκίνου Συχνότητες θανάτων (Αναλογία ως προς τη συχνότητα των λευκών της Καλιφόρνια) Ιάπωνες της Ιάπωνες μετανάστες Παιδιά των Ιαπωνέζων Ιαπωνίας στην Καλιφόρνια μεταναστών Στομάχι 6,5 4,6 3,0 Συκώτι 3,7 2,1 2,2 Παχύ έντερο 0,2 0,8 0,9 Προστάτης ,1 0,5 1,0