ΜΑΘΗΜΑ 1ο ΒΑΜΒΑΚΙ

Το βαμβάκι είναι κλωστικό φυτό μεγάλης οικονομικής σημασίας Το βαμβάκι είναι κλωστικό φυτό μεγάλης οικονομικής σημασίας. Αποτελεί αγροτικό προϊόν, το οποίο όμως απασχολεί και μεγάλο μέρος της μεταποιητικής βιομηχανίας. Οι κυριότερες χώρες παραγωγής είναι η Κίνα, οι ΗΠΑ, η Ινδία, το Πακιστάν, το Ουζμπεκιστάν, η Τουρκία και η Αυστραλία. Στην Ευρώπη καλλιεργείται κυρίως στην Ελλάδα και στην Ισπανία και σε μικρές εκτάσεις στην Γιουγκοσλαβία και στη Βουλγαρία. Το βαμβάκι έχασε σημαντικό έδαφος από τον ανταγωνισμό και τη χρήση συνθετικών ινών. Το κύριο προϊόν για το οποίο καλλιεργείται είναι οι ίνες του που αποτελούν την πρώτη ύλη για το σημαντικότερο τμήμα της διεθνούς κλωστοβιομηχανίας. Με το νήμα που παράγεται από τις ίνες του υφαίνονται διαφόρων ειδών υφάσματα για την παραγωγή ενδυμάτων και άλλων αντικειμένων καθημερινής χρήσης, για την επένδυση αυτοκινήτων κ.λ.π. Τα υποπροϊόντα των εκκοκκιστηρίων (κοντές ίνες, σπασμένες ίνες) και των κλωστηρίων χρησιμοποιούνται για το γέμισμα στρωμάτων και παράγονται επίσης φαρμακευτικό βαμβάκι, ρεγιόν, φιλμ, χαρτομάζα κ.ά. προϊόντα.

Οι σπόροι του βαμβακιού είναι σημαντική πηγή λαδιού για ανθρώπινη κατανάλωση (αυτούσιο λάδι, παρασκευή μαργαρίνης, μαγιονέζας κ.ά.) και για τη βιομηχανία (λιπαντικά, χρώματα, βερνίκια, σαπούνια κ.λ.π.). Για να χρησιμοποιηθεί το λάδι για ανθρώπινη κατανάλωση θα πρέπει με χημικό τρόπο να αφαιρεθεί προηγουμένως η γκοσσυπόλη, η οποία είναι αλκαλοειδές που βρίσκεται στις κοτυληδόνες του σπόρου και είναι τοξική για τον άνθρωπο και τα μη-μηρυκαστικά ζώα. Η βαμβακόπιτα που μένει μετά τη παραλαβή του λαδιού αποτελεί άριστη τροφή για τα βοοειδή. Ολόκληροι σπόροι επίσης χρησιμοποιούνται μερικές φορές για την διατροφή των βοοειδών. Πρέπει να αποφεύγεται όμως η χορήγηση σε νεαρά ζώα, στα οποία δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί πλήρως το σύστημα μηρυκασμού, γιατί μπορούν να δημιουργηθούν προβλήματα τοξικότητας από τη γκοσσυπόλη. Τέλος το αλεύρι των σπόρων θα μπορούσε να αποτελέσει σπουδαία πηγή πρωτεΐνης για τη διατροφή του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού του πλανήτη. Το αλεύρι του βαμβακιού περιέχει το ίδιο επίπεδο θερμίδων με το αλεύρι της σόγιας, μετά την αφαίρεση του λαδιού και με την αποβουτυρωμένη σκόνη γάλακτος, ενώ περιέχει 1,4 και 1,8 φορές περισσότερη πρωτεΐνη αντίστοιχα.

Οικογένεια: Malvaceae Γένος:Gossypium Είδος:G.hirsutum ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Ριζικό σύστημα Αποτελείται από μία πασσαλώδη ρίζα, που εισχωρεί κατακόρυφα στο έδαφος σε βάθος μέχρι και 2 μ. Σε απόσταση 10-15cm από το σημείο έναρξης σχηματισμού της κύριας ρίζας αναπτύσσονται πολυάριθμες πλάγιες ρίζες (δευτερεύουσες διακλαδώσεις) που κυρίως εκτείνονται οριζόντια σε αρκετό όγκο εδάφους. Τρίτης τάξεως διακλαδώσεις σχηματίζονται σε απόσταση περίπου 5 cm από το σημείο έναρξης σχηματισμού των δευτέρας τάξεως διακλαδώσεων. Με τον τρόπο αυτό σχηματίζεται ένα δίκτυο ριζών. Ο μεγαλύτερος όγκος του ριζικού συστήματος κατανέμονται στα πρώτα 90 cm του εδάφους, αλλά το βάθος αυτό εξαρτάται από τη μηχανική σύσταση, δομή και υγρασία του εδάφους καθώς και από τη ζωηρότητα του φυτού. Εάν το άκρο της κύριας ρίζας καταστραφεί τότε τη θέση της παίρνουν μία ή περισσότερες από τις πλάγιες ρίζες. Γενικά εάν η κύρια πασσαλώδη ρίζα νεκρωθεί τότε οι δευτέρας και τρίτης τάξεως ρίζες πολλαπλασιάζονται και δημιουργούν ένα πλάγιο ριζικό σύστημα το οποίο δεν εισχωρεί όμως τόσο βαθιά όσο η πασσαλώδη ρίζα.

Κύριος Βλαστός και διακλαδώσεις Ο κύριος βλαστός του βαμβακιού προέρχεται από την επιμήκυνση και ανάπτυξη του ακραίου μεριστώματος και παρουσιάζει ακραία απεριόριστη μονοποδιακή αύξηση. Το ύψος του φυτού φθάνει τα 0.60-1.80 μ. Ο κύριος βλαστός αναπτύσσεται κάθετα προς το έδαφος, είναι κυλινδρικός, εσωτερικά γεμάτος εντεριώνη. Κατά μήκος του βλαστού σχηματίζονται μεγάλα φύλλα σε κανονική σπειροειδή διάταξη. Στη μασχάλη κάθε φύλλου του κύριου βλαστού υπάρχουν οι καταβολές δύο οφθαλμών του πραγματικού μασχαλιαίου και του πλευρικού. Οι κατώτεροι μασχαλιαίοι οφθαλμοί δίνουν γένεση σε κλάδους (βλαστούς) φυλλοφόρους. Οι μασχαλιαίοι που βρίσκονται προς την κορυφή του φυτού και οι πλευρικοί παράγουν κατά κανόνα κλάδους ανθοφόρους.

Οι φυλλοφόροι κλάδοι έχουν μονοποδιακή ανάπτυξη, αυξάνονται κατά τον ίδιο τρόπο με τον κύριο βλαστό από έναν ακραίο οφθαλμό και παράγουν άνθη και καρύδια μόνο στην περίπτωση που υποστούν νέα διακλάδωση. Τείνουν δε να έχουν όρθια έκπτυξη. Οι ανθοφόροι κλάδοι παράγονται από τον κύριο βλαστό και από τους φυλλοφόρους κλάδους, έχουν συμποδιακή ανάπτυξη και σχηματίζουν οξεία γωνία με τον κύριο βλαστό. Κατά την έκπτυξη ενός ανθοφόρου κλάδου από τον κύριο βλαστό στο ίδιο γόνατο σχηματίζεται ένα παράφυλλο, ένα φύλλο και ένας ανθοφόρος οφθαλμός. Η επιμήκυνση του μεσογονατίου κάτω από τον ανθοφόρο οφθαλμό και το φύλλο ωθούν τα όργανα αυτά μακριά από τον κύριο βλαστό.

Ο πρώτος ανθοφόρος κλάδος συνήθως παράγεται στον 5-7 κόμβο του κύριου στελέχους ανάλογα με την πρωιμότητα της ποικιλίας. Το ύψος σχηματισμού εξαρτάται πολύ από τη θερμοκρασία και την πυκνότητα σποράς. Σχετικά υψηλές θερμοκρασίες κατά τη σπορά, προάγουν το σχηματισμό του πρώτου καρποφόρου κλάδου χαμηλά στο έδαφος. Σε πυκνή σπορά, οι περισσότερες ποικιλίες βγάζουν ψηλότερα τον πρώτο καρποφόρο κλάδο. Όσο πιο χαμηλά στο έδαφος βγαίνει ο πρώτος καρποφόρος κλάδος, τόσο η φυτεία θα είναι πρωιμότερη.

ΕΧΘΡΟΙ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Το βαμβάκι προσβάλλεται από πολλούς εχθρούς και ασθένειες, σοβαρές όμως ζημιές προκαλούν λίγα έντομα και μερικοί μύκητες. Η εμφάνιση και εξέλιξη των προσβολών απαιτεί προσεκτική παρακολούθηση ώστε να αντιμετωπιστούν έγκαιρα και οικονομικά χωρίς να ζημιώσουν την παραγωγή.

Έντομα και λοιπά ζωικά παράσιτα Οι κλιματικές συνθήκες, κυρίως η θερμοκρασία των διαφόρων περιοχών προσδιορίζουν τους εχθρούς που εμφανίζονται σε αυτές. Τα αποτελέσματα της προσβολής του βαμβακιού από έναν εχθρό εξαρτώνται όχι τόσο από το μεγάλο πληθυσμό του εχθρού όσο από το στάδιο ανάπτυξης του φυτού στο οποίο γίνεται η προσβολή. Η τελική ζημιά είναι μεγαλύτερη όταν το βαμβακόφυτο βρίσκεται σε ένα ευαίσθητο στάδιο της ανάπτυξής του.

Σιδηροσκώληκες (Agriotes spp.) Ζημιές προκαλεί μόνο η προνύμφη (κιτρινοκάστανο ή υπέρυθρο σκουλήκι) η οποία ζει μέσα στο έδαφος. Τα ακμαία επίσης διαχειμάζουν μέσα στο έδαφος. Οι ζημιές είναι αισθητές κυρίως την άνοιξη και το τέλος του καλοκαιριού, εποχές που οι προνύμφες ανεβαίνουν κοντά στην επιφάνεια του εδάφους. Αρχικά τρυπούν το σπόρο και τον καταστρέφουν και στη συνέχεια προσβάλλουν τα νεαρά βαμβακόφυτα κοντά στο λαιμό, κοντά στην επιφάνεια του εδάφους. Λίγα φυτά τα κόβουν και άλλα τα δαγκώνουν.

Τα φυτά πολλές φορές επουλώνουν τις πληγές και επιζούν Τα φυτά πολλές φορές επουλώνουν τις πληγές και επιζούν. Οι ζημιές είναι έντονες όταν επικρατούν χαμηλές θερμοκρασίες και υψηλή υγρασία στο έδαφος. Αντιμετωπίζονται με καλλιεργητικά μέτρα (οργώματα νωρίς το φθινόπωρο και σκαλίσματα την άνοιξη που διατηρούν το έδαφος καθαρό από βλάστηση μειώνουν τον αριθμό των προνυμφών) και χημική καταπολέμηση όπως απολύμανση του σπόρου, εφαρμογή εντομοκτόνων στο έδαφος κ.ά.

Αγρότιδες (Agrotis spp.) Οι προνύμφες (σκουλίκια μήκους 50-60 mm με χρώμα σκούρο μολυβί) την ημέρα κρύβονται κουλουριασμένες στο επιφανειακό στρώμα εδάφους και τη νύχτα τα μικρά σκουλήκια κατατρώγουν τα φύλλα. Τα μεγαλύτερα δεν ανεβαίνουν στα φυτά αλλά δαγκώνουν και κόβουν τα μικρά βαμβακόφυτα στην επιφάνεια του εδάφους ή κάτω από αυτή. Όταν το στέλεχος σκληρύνει δεν μπορούν να το κόψουν. Διαχειμάζουν στο έδαφος στο στάδιο της προνύμφης ή χρυσαλίδας. Οι προσβολές είναι κυρίως τοπικές και ευνοούνται από υγρές και ψυχρές καιρικές συνθήκες κατά την άνοιξη και από υψηλή περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Αντιμετωπίζονται με δολώματα τα οποία διασκορπίζονται με τη δύση του ηλίου ή με νυκτερινούς ψεκασμούς των βαμβακοφύτων, όταν οι προνύμφες βγαίνουνν από το έδαφος.

Υλέμυα (Delia platura Mg.) Μικρές άσπρες προνύμφες που καταστρέφουν τον σπόρο (ανοίγουν στοές) και τις κοτυληδόνες των νεαρών νυμφών πριν βγούν από το έδαφος. Η υλέμυα αναπτύσσει ανάλογα με το κλίμα μίας περιοχής, από 3-5 γενεές. Η πρώτη γενεά είναι η πιο επικίνδυνη. Διαχειμάζει στο έδαφος ως νύμφη. Οι προσβολές είναι τοπικές. Ευνοείται από την ανοιξιάτικη δροσιά και από ελαφριές βροχοπτώσεις. Σε έντονη προσβολή χρειάζεται επανασπορά. Αντιμετωπίζεται με εντομοκτόνα.

Θρίπας (Thrips tabaci) Είναι πολύ μικρό έντομο 9μήκους 1-2 mm) με χρώμα κίτρινο ωχρό ή σκούρο καφέ, ανάλογα με το είδος. Προσβάλλει τις κοτυληδόνες, τα φύλλα, τους οφθαλμούς και τα άνθη του βαμβακιού. Προκαλεί καθυστέρηση στην ανάπτυξη των φυτών. Περισσότερο υποφέρουν οι πρώιμες φυτείες ιδιαίτερα όταν οι καιρικές συνθήκες δεν επιτρέπουν την γρήγορη ανάπτυξη των φυτών. Μπορεί να περάσει το χειμώνα σε όλα τα στάδια. Ευνοείται από ξηρικές συνθήκες. Αντιμετωπίζεται με καλλιεργητικά μέτρα (βαθύ όργωμα, άρδευση) και με εντομοκτόνα (ανάμιξη του σπόρου, κοκκώδη στη σπορά ή ψεκασμός του φυλλώματος).

Αφίδες (Aphis gossipi) Έχουν διάφορους χρωματισμούς όπως κίτρινο, βαθυπράσινο, μαύρο. Βρίσκονται στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Μυζούν χυμούς και εκκρίνουν μελίτωμα σε μεγάλες ποσότητες. Επίσης εισάγουν στο βαμβάκι ιούς. Πολλαπλασιάζονται ταχύτατα (έχουν πολλές γενεές) και σε έντονες προσβολές στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών σταματούν την ανάπτυξη. Παρουσιάζουν συνήθως δύο περιόδους προσβολών (μέσα-τέλος Μαίου και τέλος Ιουνίου μέσα Ιουλίου). Διαχειμάζουν στο στάδιο του αυγού. Σε έντονες και επίμονες προσβολές οι ζημιές είναι μεγάλες, ενώ η καταπολέμησή τους δαπανηρή. Αντιμετωπίζονται με εντομοκτόνα. Έχουν πολλούς φυσικούς εχθρούς που περιορίζουν πολύ τους πληθυσμούς και για το λόγο αυτό η απόφαση για χημική καταπολέμηση θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα παρατηρήσεων τόσο του πληθυσμού των αφίδων όσο και των φυσικών τους εχθρών.

Πράσινο σκουλίκι (Helilicoverpa armigera) Προσβάλλει όλα τα μέρη του βαμβακόφυτου. Η μικρή προνύμφη τρώγει φύλλα μέχρι να εμφανισθούν τα χτένια και τα άνθη. Όταν μεγαλώσει προσβάλλει μόνο τα καρύδια (τρώγει το περιεχόμενό τους). Τα μικρά καρύδια πέφτουν ενώ τα μεγαλύτερα σαπίζουν από προσβολές μυκήτων. Διαχειμάζει στο στάδιο της νύμφης στο έδαφος. Στο βαμβάκι παρουσιάζει τρεις γενεές και η δεύτερη (τέλος Ιουλίου έως μεγαλύτερο μέρος του Αυγούστου) είναι η πιο επικίνδυνη. Η ζημιά που προκαλεί εξαρτάται από το στάδιο ανάπτυξης του φυτού. Είναι σημαντική όταν το φυτό δεν έχει το χρόνο να αναπληρώσει τα κατεστραμμένα καρύδια. Θεωρείται ένας από τους πιο επικίνδυνους εχθρούς. Αντιμετωπίζεται με καλλιεργητικά μέτρα (καταστροφή των νυμφών που βρίσκονται στο έδαφος) και με ψεκασμούς με εντομοκτόνα, ενώ τα τελευταία χρόνια δοκιμάζεται η αντιμετώπισή του με φερομόνες (ελκυστικές ουσίες). Το πράσινο σκουλήκι έχει πολλούς φυσικούς εχθρούς, οι οποίοι μειώνουν τους πληθυσμούς και γι’ αυτό πρέπει να αποφεύγονται άσκοποι ψεκασμοί.

Ρόδινο σκουλήκι (Pectinophora gossypiella) Η προνύμφη προσβάλλει τα χτένια και τα καρύδια. Τα χτένια πέφτουν ή εξελίσσονται σε άνθη που δεν ανοίγουν. Όταν τα φυτά αποκτήσουν καρύδια προσβάλλουν μόνο αυτά. Κατά την είσοδο στο καρύδι η νεαρή προνύμφη ανοίγει μικρή οπή που γρήγορα επουλώνεται και δεν φαίνεται με το μάτι. Όταν η προνύμφη συμπληρώσει την ανάπτυξή της βγαίνει από το καρύδι. Η ζημιά στα καρύδια φαίνεται όταν αυτά ανοίξουν. Οι σπόροι είναι φαγωμένοι και οι ίνες υποβαθμισμένης ποιότητας. Έχει 3-4 γενεές. Η πλέον επικίνδυνη είναι η γενεά του Αυγούστου. Διαχειμάζει στο στάδιο της προνύμφης μέσα σε σπόρους ή καρύδια των υπολειμμάτων της καλλιέργειας, μέσα ή έξω από το έδαφος. Για πολλές περιοχές της Ελλάδας είναι ο πιο επικίνδυνος εχθρός. Αντιμετωπίζεται με καλλιεργητικά μέτρα, χημική καταπολέμηση και φερομόνες. Συνιστάται η άμεση ενσωμάτωση των φυτικών υπολειμμάτων μετά τη συγκομιδή του βαμβακιού. Το ρόδινο σκουλήκι στο βαμβακόσπορο σποράς καταστρέφεται με απεντόμωση. Πρέπει να επιδιώκεται πρωίμιση της παραγωγής γιατί αποφεύγονται οι προσβολές των τελευταίων γενεών του εντόμου που είναι και οι πιο επικίνδυνες.

Ακάρεα Πολλά είδη ακάρεα που ανήκουν σε διάφορες οικογένειες, προσβάλλουν το βαμβάκι. Τα πιο επιβλαβή είδη ανήκουν στην οικογένεια Tetranychidae. Βρίσκονται στην κάτω επιφάνεια των φύλλων και δημιουργούν ιστό σαν της αράχνης. Με τη μύζηση των χυμών εξασθενούν το βαμβακόφυτο. Ευνοούνται από ξηρό και ζεστό καιρό. Έχουν 15 ή περισσότερες γενεές. Διαχειμάζουν στα στάδια του αυγού και του ακμαίου θηλυκού σε ζιζάνια ή σε προφυλαγμένα μέρη. Η προσβολή εμφανίζεται στις άκρες των αγρών και από εκεί εξαπλώνεται σε όλη την έκταση της καλλιέργειας. Θεωρούνται από τους πιο σημαντικούς εχθρούς του βαμβακιού. Πριν από την σπορά πρέπει να καταστρέφεται η αυτοφυής βλάστηση γύρω από τον αγρό. Χημική καταπολέμηση αρχικά γίνεται τοπικά στο μέρος της φυτείας που αρχίζει η προσβολή και στη συνέχεια γίνονται γενικευμένοι ψεκασμοί.