ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΟΙ ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΦΩΛΙΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ ΣΕ ΕΝΑ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ; Η περίπτωση του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Ιωάννα - Μαρία Μόκκα1, Έλενα Ζιώγα2, Ιωάννης Τσουγκράκης1, Σάββας Καζαντζίδης2 1Γραφείο Περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. ioannmokka@for.auth.gr 2Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «ΔΗΜΗΤΡΑ» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι τεχνητές φωλιές αποτελούν εξαιρετικά υποκατάστατα φυσικών οπών ή σχισμών σε δένδρα και προσφέρουν ιδανικές συνθήκες για φώλιασμα πουλιών. Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση τους συνέβαλλε στη διατήρηση απειλούμενων ειδών και στην αύξηση της βιοποικιλότητας τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και σε πάρκα. Στην Ελλάδα τεχνητές φωλιές έχουν τοποθετηθεί κυρίως σε πάρκα μεγάλων αστικών κέντρων. Μεταξύ αυτών είναι η πανεπιστημιούπολη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη (ΑΠΘ) όπου, το 2014, τοποθετήθηκαν 126 τεχνητές φωλιές τριών διαφορετικών τύπων για διάφορα είδη πουλιών. Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η καταγραφή της αξιοποίησης των τεχνητών φωλιών από τα πουλιά στο ΑΠΘ ώστε να εξακριβωθεί το κατά πόσο η τοποθέτηση τεχνητών φωλιών σε πάρκα της Θεσσαλονίκης συμβάλλει στη διατήρηση των πουλιών στην πόλη. Εικόνα 1. Δενδροσπουργίτης που γεννήθηκε σε τεχνητή φωλιά στο προαύλιο της Φιλοσοφικής. ΜΕΘΟΔΟΣ Οι τεχνητές φωλιές ήταν ξύλινες, διαστάσεων 26 Χ 13 Χ 17 εκ. με οπή 3,2 εκ. (46 φωλιές), 2.8 εκ. (40) ή ήταν ανοικτές στο μπροστινό τμήμα τους (40). Όλες είχαν τοποθετηθεί σε δένδρα και θάμνους στα πάρκα της πανεπιστημιούπολης και είχαν αριθμηθεί (Εικόνες 1, 2, 3). Κατά τα έτη 2015 και 2016 ελέχθηκαν για το αν χρησιμοποιούνται από τα πουλιά. Ο έλεγχος πραγματοποιούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα (ανά 8-20 ημέρες) από Μάρτιο (2016) ή Απρίλιο (2015) μέχρι και Ιούλιο. Κατά τον έλεγχο σημειωνόταν σε ειδικά σχεδιασμένα πρωτόκολλα το περιεχόμενο κάθε φωλιάς: αριθμός αβγών, αριθμός νεοσσών και εκτίμηση της ηλικίας τους και οτιδήποτε άλλο (π.χ. ύπαρξη νεκρών νεοσσών ή μη γονιμοποιημένων αβγών). Εικόνα 2. Η ομάδα έρευνας επί τω έργω. Εικόνα 3. Η πανεπιστημιούπολη με τις θέσεις των τεχνητών φωλιών που διερευνήθηκαν. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Μόνον οι τεχνητές φωλιές με διάμετρο οπής 3,2 εκ. χρησιμοποιήθηκαν για φώλιασμα από τα είδη Δενδροσπουργίτης (Passer montanus) και Καλόγερος (Parus major) (Εικόνα 3). Κατά την αναπαραγωγική περίοδο 2015 ελέγχθηκαν συνολικά 46 φωλιές από τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν από πουλιά 23 (50,0%). Από αυτές, 19 χρησιμοποιήθηκαν από Δενδροσπουργίτες -από τις οποίες παρακολουθήθηκαν 17- και πέντε από Καλόγερους (μία φωλιά χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά και από τα δύο είδη). Το 2016 ελέγχθηκαν 42 φωλιές από τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν 37 (88,1%). Από αυτές, 34 (81,0%), χρησιμοποιήθηκαν από Δενδροσπουργίτες και τρεις από Καλόγερους (7,1%). Μερικές τεχνητές φωλιές (επτά το 2015 και 21 το 2016) χρησιμοποιήθηκαν έως τρεις φορές κατά την ίδια αναπαραγωγική περίοδο κυρίως από Δενδροσπουργίτες (μόνο μια επαναχρησιμοποιήθηκε από Καλόγερους). Έτσι, το 2015 παρακολουθήθηκε η αναπαραγωγική επιτυχία 20 ζευγαριών Δενδροσπουργιτών ενώ το 2016 66. Η αναπαραγωγική επιτυχία του Καλόγερου εξετάστηκε συνολικά σε εννέα φωλιές. Δενδροσπουργίτης (Εικόνες 4, 5, 6, 7 και Πίνακας 1) Οι Δενδροσπουργίτες άρχισαν να αποθέτουν αβγά από αρχές Απριλίου μέχρι αρχές Ιουλίου. Δεν παρατηρήθηκε διαφορά μεταξύ των ετών στον αριθμό των αβγών ανά φωλιά (F=0,036, p=0,849), ούτε στον αριθμό νεοσσών που πτερώθηκαν ανά φωλιά (F=0,073, p=0,787). Αντίθετα, παρατηρήθηκε διαφορά στον αριθμό αβγών μεταξύ των φωλιών στις οποίες η ωοτοκία ξεκίνησε νωρίς (Μάρτιος) και αυτών όπου ξεκίνησε αργά (Μάιο - Ιούλιο) με μεγαλύτερο αριθμό εκεί όπου η ωοτοκία άρχιζε νωρίς (F=9,122, p<0,005). Καλόγερος (Εικόνες 8, 9, 10, 11 και Πίνακας 2) Οι Καλόγεροι άρχισαν να αποθέτουν αβγά από τον Μάρτιο. Η επιτυχία αναπαραγωγής τους εξετάστηκε συνολικά, για τα δύο έτη, εξαιτίας του σχετικά μικρού δείγματος φωλιών. Εικόνα 8. Καλόγερος. Εικόνα 9. Φωλιά Καλόγερου με αβγά. Εικόνα 4. Δενδροσπουργίτης. Εικόνα 5. Αβγά Δενδροσπουργίτη. Εικόνα 10. Νεοσσοί Καλόγερου ηλικίας 2-3 ημερών. Εικόνα 11. Νεοσσοί Καλόγερου ηλικίας 12-15 ημερών. Εικόνα 6. Νεοσσοί Δενδροσπουργίτη ηλικίας 0-1 ημερών. Εικόνα 7. Γονέας που μεταφέρει τροφή σε νεοσσούς. Πίνακας 1. Η αναπαραγωγική επιτυχία των Δενδροσπουργιτών. Πίνακας 2. Η αναπαραγωγική επιτυχία των Καλόγερων. Έτος Αριθμός αβγών ανά φωλιά Αριθμός νεοσσών ανά φωλιά 2015 (Μέσος ± TA*) (Εύρος) (Αριθμός φωλιών) 4,50 ± 0,82 3-6 20 3,29 ± 1,89 0-5 17 2016 (Μέσος ± TA) 4,45 ± 0,96 1-6 66 3,16 ± 1,71 0-6 62 ΣΥΝΟΛΟ (Μέσος ±TA) 4,47 ± 0,93 86 3,19 ± 1,74 78 Έτος Αριθμός αβγών ανά φωλιά Αριθμός νεοσσών ανά φωλιά 2015 (Μέσος ± TA) (Εύρος) (Αριθμός φωλιών) 8,50 ± 0,57 8-9 4 6,80 ± 1,92 4-9 5 2016 (Μέσος ± TA) 7,00± 2,64 5-10 3 6,75 ± 2,22 ΣΥΝΟΛΟ (Μέσος ±TA) 7,86 ± 1,77 7 6,78 ± 1,92 4-10 9 *Τυπική απόκλιση ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το εγχείρημα της τοποθέτησης τεχνητών φωλιών στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ κρίνεται επιτυχημένο παρόλο που χρησιμοποιήθηκε ένας τύπος φωλιάς (με οπή 3,2 εκ.) όπου φώλιασαν δύο από τα πλέον κοινά είδη πουλιών. Οι λόγοι της επιτυχίας θεωρούνται η χρησιμοποίηση ενός μεγάλου ποσοστού των τεχνητών φωλιών (από τα μεγαλύτερα που έχει καταγραφεί) και η μεγάλη επιτυχία αναπαραγωγής των ειδών. Είναι ενδιαφέρον το ότι η επιτυχία αναπαραγωγής στο ΑΠΘ ήταν σε αρκετές περιπτώσεις μεγαλύτερη από αυτήν που καταγράφηκε σε άλλες περιοχές τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και σε πόλεις (del Hoyo et al. 2007, Browne 2006). Οι λόγοι που δεν χρησιμοποιήθηκαν οι άλλοι τύποι τεχνητών φωλιών είναι γιατί αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο από είδη τα οποία διαχειμάζουν στη Θεσσαλονίκη ή είναι σε πολύ μικρούς αριθμούς. Η διεύρυνση της έρευνας σε πάρκα του ευρύτερου αστικού χώρου θα δώσει περισσότερες πληροφορίες για τα πουλιά που φωλιάζουν στην πόλη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Browne J.S. 2006. Effect of nest box construction and color on the occupancy and breeding success of nesting tits Parus spp. Bird Study 53: 187-192. del Hoyo J., Elliott A., Cristie D.A. (Eds). 2007. Handbook of the Birds of the World. Lynx Editions. Barcelona. Οι τεχνητές φωλιές που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα είχαν τοποθετηθεί το 2014 από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία και το Γραφείο Περιβάλλοντος του ΑΠΘ, στο πλαίσιο της δράσης "Φροντίζοντας τα πουλιά της πόλης μας" που είχε χρηματοδοτηθεί από την "Θεσσαλονίκη - Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Νεολαίας 2014".