Νεοελληνική Φιλοσοφία Θέμα: Έννοιες της ελευθερίας στον νεοελληνικό στοχασμό Επίκ. Καθηγήτρια Ελένη Λεοντσίνη, Τομέας Φιλοσοφίας, Τμήμα ΦΠΨ, Φιλοσοφική Σχολή, E-mail: eleon@uoi.gr

Η επίδραση της διάκρισης του Benjamin Constant (1767-1830) στον νεοελληνικό στοχασμό του 19ου αιώνα

Αργότερα, κατά τον 19ο αιώνα, ο Benjamin Constant (1767-1830) είναι ο πρώτος που τοποθετεί στην καρδιά της διάκρισης ανάμεσα στον νέο και τον αρχαίο πολιτισμό την έννοια της ελευθερίας, την οποία ευδιάκριτα διαχωρίζει σε «ελευθερία των αρχαίων» και «ελευθερία των νεοτέρων» αντιστοίχως, επιχειρηματολογώντας βεβαίως υπέρ της δεύτερης έννοιας της ελευθερίας. Η διάκριση αυτή, η οποία υιοθετείται μετέπειτα από τον γνωστό ωφελιμιστή και φιλελεύθερο φιλόσοφο J. S. Mill, εκφράστηκε με σαφήνεια στον 20ο αιώνα στο δοκίμιο του Isaiah Berlin, «Δύο έννοιες της ελευθερία, ο οποίος διακρίνει ανάμεσα σε δύο έννοιες της ελευθερίας, την αρνητική και τη θετική ελευθερία, και ευκρινώς δηλώνει ότι οφείλει τη διάκριση αυτή στους Benjamin Constant και J.S. Mill, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ο Berlin δεν οικειοποιείται την διάκριση του Constant με τρόπο που να τον συμφέρει ιδεολογικά, χωρίς να μένει πάντοτε πιστός σε αυτήν.

Οι νεοέλληνες στοχαστές του 19ου αιώνα επηρεάζονται ποικιλοτρόπως από τη θεωρία αυτή του Benjamin Constant για την ελευθερία, όπως βέβαια και από «παρόμοιες απόψεις άλλων γαλλόφωνων διανοητών, των Fr. Guizot, Victor de Broglie, Charles de Rémusat, Tocqueville· χωρίς υπερβολή, η γαλλική φιλελεύθερη σκέψη των Ιδεολόγων και των Γάλλων Εκλεκτικών βρίσκεται στο επίκεντρο της νεοελληνικής πολιτικής προβληματικής», όπως βέβαια και με εκείνη των Jeremy Bentham και John Stuart Mill. .

Κατά τον Constant, είναι δυνατό να διακρίνουμε ανάμεσα σε δύο είδη ελευθερίας: «Η πρώτη είναι η ελευθερία, η άσκηση της οποίας ήταν τόσο πολύτιμη και αγαπητή στους αρχαίους λαούς. Η δεύτερη, είναι η ελευθερία, η απόλαυση της οποίας είναι ιδιαιτέρως πολύτιμη για τα σύγχρονα έθνη». Η αρχαία ελευθερία ήταν η ενεργή και συνεχής συμμετοχή όλων των ελεύθερων πολιτών στην άσκηση της συνολικής εξουσίας, ενώ η ελευθερία των νεοτέρων συνίσταται στην επίγεια ευτυχία, την ειρηνική απόλαυση και την ιδιωτική ανεξαρτησία. Ο στόχος των αρχαίων, σύμφωνα με τον Constant, ήταν η διανομή της κοινωνικής εξουσίας ανάμεσα στους πολίτες της ιδίας πατρίδας: αυτό ονόμαζαν ελευθερία. Ο στόχος όμως των νεότερων είναι η απόλαυση της ασφάλειας στις ιδιωτικές απολαύσεις, η ελευθερία και οι εγγυήσεις που παρέχουν οι θεσμοί στους πολίτες για την ατομική ευτυχία.

Κάνοντας τη διάκριση αυτή, ο Constant ανακοινώνει το θάνατο της αρχαίας ελευθερίας. Σύμφωνα με αυτή την ετυμηγορία, το άτομο δεν δύναται πλέον να απολαμβάνει την ελευθερία των αρχαίων, μια και η συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση των «κοινών» που τους εξασφάλιζε το δημοκρατικό πολίτευμα κατά την αρχαιότητα, ήταν, κατά τη γνώμη του, απλώς μία πλάνη, όπως πλάνη υπήρξε η ανάλογη συμμετοχή των πολιτών στην εξουσία και στις μέρες της Γαλλικής Επανάστασης. Όπως παρατηρεί όμως ο Constant, σε αντίθεση με τη Γαλλική Επανάσταση, στην αρχαιότητα οι εξουσίες που είχε τη δυνατότητα να εξασκεί ο πολίτης συμμετέχοντας στη διοίκηση, όπως και τα δικαιώματά του, είχαν ουσιαστική σημασία. Ο πολίτης στην αρχαία Αθήνα, τουλάχιστον, ασκούσε πραγματική επιρροή, γι’ αυτό και το άτομο ήταν διατεθειμένο να θυσιάζει την προσωπική του ελευθερία στο όνομα της πολιτικής εξουσίας που είχε τη δυνατότητα να ασκήσει.

Όπως παρατηρεί αυτός, «η Αθήνα υπήρξε η πλέον εμπορική από τις ελληνικές Πολιτείες, και παραχωρούσε στους πολίτες της απείρως μεγαλύτερη ατομική ελευθερία απ’ ό,τι η Ρώμη και η Σπάρτη». Υποστηρίζει επίσης ότι το εμπόριο υπήρξε η αφορμή στην αρχαία Αθήνα για την εξάλειψη πολλών διαφορών που διακρίνουν τους αρχαίους από τους σύγχρονους λαούς, αφού το πνεύμα των εμπόρων της Αθήνας ήταν όμοιο με εκείνο των συγχρόνων. Οι Αθηναίοι έτρεφαν υπερβολική αγάπη για την ατομική ανεξαρτησία και «ενώ στη Λακεδαίμονα (…) οι πολίτες σπεύδουν σε κάθε κέλευσμα του άρχοντα», «ένας Αθηναίος θα απελπιζόταν, εάν σχημάτιζε την πεποίθηση ότι εξαρτάται από κάποιον άρχοντα». Όπως υποστηρίζει όμως, «δεν μπορούμε πλέον να απολαμβάνουμε την ελευθερία των αρχαίων, η οποία συνίστατο στην ενεργό και αδιάκοπη συμμετοχή στη συλλογική εξουσία». Και συμπληρώνει: «Απαραίτητο συστατικό στοιχείο της δικής μας αντίληψης για την ελευθερία είναι η ειρηνική απόλαυση της ανεξαρτησίας του ιδιώτη. Το μερίδιο που είχε κανείς στην εθνική κυριαρχία κατά την αρχαιότητα δεν αποτελούσε, όπως στις μέρες μας, αφηρημένη υπόθεση. Η βούληση του καθενός ασκούσε ουσιαστική επιρροή, και η έκφρασή της προκαλούσε έντονη και επαναλαμβανόμενη ευχαρίστηση. Κατά συνέπεια, οι αρχαίοι ήταν διατεθειμένοι να θυσιάσουν πολλά για τη διατήρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων, και για τη συμμετοχή τους στη διοίκηση της πόλεως. Ο καθένας, καθώς συνειδητοποιούσε με υπερηφάνεια την αξία της ψήφου του, αποζημιωνόταν αδρά από την αίσθηση της σημασίας που είχε».

Η ελευθερία των νεοτέρων κατά τον Constant Κατά τον Constant, οι αρχαίοι δεν είχαν την δυνατότητα ούτε να συναισθανθούν την αναγκαιότητα του συστήματος των συγχρόνων ούτε να εκτιμήσουν τα πλεονεκτήματά του μια και «η κοινωνική τους οργάνωση τους κατηύθυνε στο να επιθυμούν μια ελευθερία εντελώς διαφορετική από αυτή που μας εξασφαλίζει το εν λόγω σύστημα». «Στις μέρες μας» –συνεχίζει ο Constant– «χρειάζεται να αναρωτηθούμε τι ακριβώς αντιλαμβάνεται ένας Γάλλος, ένας Άγγλος και ένας κάτοικος των Η.Π.Α. με τη λέξη ελευθερία». Και προσθέτει: «Η ελευθερία. είναι το δικαίωμα να υποτάσσεται στους νόμους και μόνο σε αυτούς, καθώς και να μην συλλαμβάνεται, κρατείται, θανατώνεται ή υφίσταται άδικη μεταχείριση με κανένα τρόπο, εξαιτίας της αυθαίρετης βούλησης ενός ή περισσότερων ατόμων· με το δικαίωμα να εκφράζεται ελεύθερα, να επιλέγει και να ασκεί το επάγγελμά του· με το δικαίωμα να διαχειρίζεται την περιουσία του, ακόμα και να την καταχράται· με το δικαίωμα να μετακινείται χωρίς άδεια και χωρίς να απαιτείται να δώσει λόγο για τα κίνητρα και τις κινήσεις του· με το δικαίωμα να συναθροίζεται με άλλα πρόσωπα, είτε για να συζητήσουν τα συμφέροντά τους, είτε για να ασκήσουν τη θρησκευτική λατρεία της προτίμησής τους, είτε για να γεμίσουν απλώς το χρόνο τους με τρόπο που προσιδιάζει στις κλίσεις και στις προσδοκίες τους.

Κατ’ ανάλογον τρόπο, η διαμάχη εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη, καθώς και αργότερα στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, και βρίσκει ποικίλες μορφές έκφρασης (ηθικές, κοινωνικές, πολιτικές, αισθητικές, λογοτεχνικές και γλωσσικές) από τα τέλη του 16ου μέχρι σήμερα . Χρειάζεται να επισημανθεί ότι η εν λόγω διαμάχη είχε ήδη λάβει έκφραση και στη Νεοελληνική φιλοσοφία κατά τον 15ο και τον 16ο αιώνα μέσα από τα κείμενα του Δημήτριου Δούκα (1480-1527) και του Μάρκου Μουσούρου (1470-1517), όπου επιχειρούνταν η σύγκριση των αρχαίων και των νεοτέρων, η οποία κατέληξε τελικώς στην διανοητική αντιπαράθεση αναφορικά με την ανωτερότητα του ενός ή του άλλου. Ήδη από τα κείμενα του Κάλλιστου και ιδιαίτερα του Βησσαρίωνος διακρίνεται ο θαυμασμός για τα νέα πεδία της ανθρώπινης γνώσης και η βαθμιαία αποδέσμευση από την παραδοσιακή οργάνωση του οικονομικού και κοινωνικού βίου.

Τέλος, η ελευθερία ισοδυναμεί για τον καθένα με το δικαίωμα να επηρεάζει την άσκηση του έργου της κυβέρνησης, είτε υποδεικνύοντας το σύνολο ή μέρος των κυβερνητικών λειτουργιών, είτε μέσω αντιπροσώπων, είτε μέσω της σύνταξης αναφορών και της διατύπωσης αιτημάτων, τα οποία η κυβέρνηση υποχρεούται να λαμβάνει υπόψη σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό». Ο Constant υποστηρίζει επιπλέον ότι «η ατομική ανεξαρτησία αποτελεί τη σημαντικότερη σύγχρονη ανάγκη» και γι’ αυτό «δεν πρέπει ποτέ να αξιώνουμε την κατάλυσή της για τη θέσπιση της πολιτικής ελευθερίας». Επομένως, με την εισαγωγή της έννοιας της «νεότερης» ελευθερίας πραγματοποιείται η στροφή προς την έννοια της «αρνητικής» ελευθερίας και υποστηρίζεται η σημασία των ατομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη και η διασφάλιση της κατοχύρωσης των ατομικών ελευθεριών. Έτσι, γίνεται η σταδιακή μετάβαση προς τις αρχές του φιλελευθερισμού και της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.