Το κουτσομπολιό και η φήμη στην κλασική Αθήνα Βασίλης Μακράκης Φιλολογικός Ιστότοπος

Μια κοινωνία face to face Σίγουρα, όμως η κλ. Αθήνα αν και πολύ μεγάλη πόλη για τα δημογραφικά δεδομένα της εποχής, αποτελούσε μια κοινωνία που τα μέλη της αναγνωρίζονταν είτε σε συλλογικό είτε σε πιο τοπικό επίπεδο.

Οι Γείτονες Στοιχεία από δίκες, δικανικούς λόγους και από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη φαίνεται ότι οι γείτονες ενός Αθηναίου γνώριζαν τα πάντα για τα περιουσιακά του στοιχεία, για λιποταξία σε πόλεμο, για καυγάδες με την γυναίκα του, για προσωπικά του στοιχεία κτλ.

Χώροι κουτσομπολιού Η γειτονιά αποτελούσε το βασικό χώρο στον οποίο γίνονταν επιπόλαιες συζητήσεις. Αγορά, εργαστήρια, μικρά εμπορικά καταστήματα, κουρείο, αρωματοπωλείο, στοά αποτελούν χώροι για πικάντικες συζητήσεις. Μέσα από αυτούς τους χώρους το κουτσομπολιό μεταφέρονταν σε όλη την πόλη.

Ο λόγος : Λυσίου, Κατά Παγκλέωνος μας μεταφέρει παραστατικά αυτό το δίκτυο πληροφοριών. Κατά την έρευνα για τον κατηγορούμενο που ισχυριζόταν ότι ήταν μέλος του δήμου της Δεκέλειας, ο ομιλητής κατευθύνθηκε σε ένα κουρείο κοντά στις Ερμές όπου συγκεντρώνονταν συχνά Δεκελιώτες. Έκανε ερωτήσεις για τον κατηγορούμενο αλλά οι παρόντες απάντησαν ότι δεν τον γνωρίζουν. Ο Παγκλέων επίσης ισχυρίζονταν ότι είναι από τις Πλαταιές. Έτσι, ο ομιλητής επισκέφτηκε μια αγορά τυριού που συχνά πηγαίνουν Πλαταιείς. Ωστόσο, χωρίς πολλά αποτελέσματα. Βλέπουμε δηλαδή ότι ο ομιλητής για να αποσπάσει πληροφορίες για τον κατηγορούμενο κατευθύνεται σε μέρη όπου γίνονταν συχνά κουτσομπολιό. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είχε αποτέλεσμα.

Μέσα από αυτό το δίκτυο πολλοί άνδρες γίνονταν μέσα σε μερικές μέρες διασημότητες. Ο Αισχίνης αναφερόμενος στον Τίμαρχο και τον Δημοσθένη λέει: «για τη ζωή και τις πράξεις των ανθρώπων απλώνεται αυτόματα μια φήμη αψευδής στην πόλη και σαν αγγελιαφόρος γνωστοποιεί στους πολλούς τις ιδιωτικές πράξεις καθενός»

Γυναίκες – Άνδρες. Είναι γνωστό ότι στην αρχαιότητα υπήρχαν δύο κόσμοι. Ο κόσμος των ανδρών και ο κόσμος των γυναικών. Στους δημόσιους χώρους σύχναζαν σχεδόν πάντα άνδρες. Επομένως, στους χώρους που αναλύσαμε πριν, το κουτσομπολιό αποτελούσε ανδρική υπόθεση. Από την άλλη οι γυναίκες, που στη σημερινή κοινωνία κατηγορούνται συχνά για κουτσομπολιό, στην κλασική Αθήνα οι πηγές σπάνια κατηγορούν τις γυναίκες για αυτό. Ωστόσο, το κουτσομπολιό των γυναικών περιορίζονταν στην γειτονιά. Αν οι γυναίκες δεν κουτσομπόλευαν στη γειτονιά κάποιες από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη δεν θα είχαν νόημα.

Οι Εκκλησιάζουσαι του Αριστοφάνη δείχνουν ότι οι γυναίκες επισκέπτονταν συχνά η μία την άλλη. Σε ένα χωρίο του Δημοσθένη (Προς Καλλικλέα 24-25) φαίνεται το είδος των οικογενειακών προβλημάτων που μοιράζονταν μεταξύ τους. Πέρα από τα όρια της γειτονιάς οι γυναίκες συναντιόνταν στις εορτές όπως τα Θεσμοφόρια και τα Σκιροφόρια. Επίσης, σε γάμους και κηδείες. Σε αυτές τις συναθροίσεις η ανάγκη για ανθρώπινη επικοινωνία θα έκανες τις γυναίκες να συζητούν.

Δούλοι Αποτελεί μια ομάδα που θα μπορούσε να διαδώσει πληροφορίες για το κάθε σπίτι. Οι δούλοι μετακινούνταν μέσα στην πόλη για δουλείες, ψώνια. Έτσι είναι αδύνατο να μην μάθαινες πληροφορίες ή να μετέφεραν οι ίδιοι. Οι δούλοι γνώριζαν τα πάντα για τα αφεντικά τους. Στους Βατράχους, ο Αριστοφάνης προκαλεί γέλιο με τα αστεία ενός περίεργου δούλου που του άρεσε να κρυφακούει τις συζητήσεις των αφεντικών τους και να τις διαδίδει έξω από το σπίτι.

Δίκες – δικανικοί λόγοι Οι δικανικοί λόγοι είναι γεμάτο σκάνδαλα και υλικό που συνετέθη για το δικαστήριο με σκοπό να καταστρέψει την φήμη κάποιου ατόμου. Οποιαδήποτε και αν ήταν η προέλευση το κουτσομπολιό βρήκε ένα μέσο διάδοσης στους ίδιους τους δικανικούς λόγους. Συχνά γίνονταν λόγος για άσχετα θέματα κατά την διάρκεια της δίκης. Στόχος να πλήξει την υπόληψη του ατόμου. Οι ομιλητές ερευνούσαν το παρελθόν του ατόμου και προσπαθούσαν να βρουν οτιδήποτε τρωτό στη προσωπική αλλά και στη δημόσια ζωή του.

Απαριθμώντας τα τρία είδη αποδείξεων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως επιχειρήματα, το ήθος (ο χαρακτήρας) έχει την βαρύνουσα σημασία. Η συχνή καταφυγή των ομιλητών στο κουτσομπολιό και στις προσβολές κάνουν τους δικανικούς λόγους να είναι γεμάτοι με λέξεις που δηλώνουν δυσφήμιση και εξύβριση.

Δοκιμασία Η Δοκιμασία ήταν θεσμός του Αττικού δικαίου, που προέβλεπε να ελέγχεται ο κληρωθείς άρχοντας, στρατηγός, υποψήφιος βουλευτής και ο καθένας που διεκδικούσε δημόσιο αξίωμα, ενώπιον της βουλής για τις προηγούμενες πράξεις του και, αν δεν υπήρχε κάτι το επιλήψιμο στην ιδιωτική και δημόσια ζωή, τότε εκλέγονταν στην ανάλογη θέση. Έτσι ο υποψήφιος καλούνταν να απαντήσει σε μια σειρά ερωτήσεων, που αποκάλυπταν πολλά στοιχεία της προσωπικής τους ζωής. Επιπλέον, οποιοσδήποτε μπορούσε να υποβάλει στοιχεία σε σχέση με το βίο και την πολιτεία του υποψήφιου.

Γενικότερα Το κουτσομπολιό ήλεγχε την ατομική συμπεριφορά. Σε μια εποχή χωρίς ΜΜΕ, το κουτσομπολιό διευκόλυνε την ροή πληροφοριών. Ειδικά σε ένα πολιτισμό «ντροπής». Η συμμετοχή όλων στα κοινά, έκανε πολλούς Αθηναίους να προβάλλουν μια καλή συμπεριφορά και συνάμα να προσπαθούν να μειώσουν πολιτικούς τους αντιπάλους μέσω κακού κουτσομπολιού. Οι Αθηναίοι ασκώντας κριτική ο ένας στον άλλο, καταδείκνυαν τι σημαίνει να είσαι Αθηναίος. Έτσι, το κουτσομπολιό συνέβαλλε στη διατήρηση της θέσης τους ως μία ελίτ που περιστοιχιζόταν από δούλους και ξένους.

Βιβλιογραφία Virgina Hunter, «Gossip and the politics of Reputation in Classical Athens» Phoenix 44 (1990) p. 299-325 Αριστοφάνους, Βάτραχοι Αριστοφάνους, Εκκλησιάζουσσαι Δημοσθένους, Προς Καλικλέα Λυσίου, Κατά Παγκλέωνος

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΚΡΑΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ