Γάιος, Εισηγήσεις (Institutiones) Δίκαιο των Προσώπων Δίκαιο των Πραγμάτων Δίκαιο των Αγωγών

ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Πρόσωπα (υποκείμενα δικαιωμάτων & υποχρεώσεων), = φυσικά πρόσωπα (persona), αν και όλα (π.χ. οι δούλοι) δεν είχαν ικανότητα δικαίου. Ποιός αποτελεί πρόσωπο; Eμβρυα (nasciturus) = κληρονομικά δικαιώματα, εφόσον γεννιόντουσαν ζωντανά. Postumus: γεννιέται μετά θάνατον του κληρονομουμένου Εμβρυωρός: επιμέλεια συμφερόντων εμβρύου Έναρξη της ανθρώπινης ιδιότητας = γέννηση του κυοφορούμενου με ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Παραμορφωμένα νεογνά (monstrum) δεν θεωρούντο άνθρωποι.

Λήξη ικανότητας δικαίου H ανθρώπινη ιδιότητα παύει με το θάνατο. Με το θάνατο Με την περιαγωγή σε δουλεία

Όχι όλοι οι άνθρωποι υποκείμενα δικαίου Όχι όρος για «ικανότητα δικαίου» Persona = το προσωπείο του ηθοποιού (αυτός που διαδραματίζει κάποιο ρόλο) Caput (κεφαλή) = ανθρώπινο πλάσμα & νομικό status

Δικαιοπρακτική ικανότητα Όχι ορισμός στο Ρ.Δ.. Η ικανότητα του ατόμου να λαμβάνει νομικά έγκυρες αποφάσεις και να συνάπτει δεσμευτικές συμβατικές σχέσεις Όχι ισότητα ενώπιον νόμου Εξαρτάται από το Status Πλήρης δικαιοπρακτική ικανότητα αναγνωριζόταν μόνον στους άρρενες, ενήλικες, ελεύθερους και αυτεξούσιους Ρωμαίους. Oι γυναίκες, ανήλικοι και άτομα που έχρηζαν προστασίας (παράφρονες), αν και είχαν περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα, δεν μπορούσαν να συνάπτουν ελεύθερα δικαιοπραξίες.

Status libertatis - Status civitatis - Status familiae Ελευθερία –πολιτεία –οικογένεια. Προσδιορίζουν το Ρωμαίο πολίτη. Aν χαθεί κάποιο από τα στοιχεία αυτά, μείωση της προσωπικότητας (capitis deminutio). Παραβάλλεται στις πηγές με το θάνατο.

Capitis deminutio Maxima = απώλεια και των 3 στοιχείων, περιαγωγή σε δουλεία. Media = απώλεια ιδιότητας Ρωμαίου πολίτη. Χάνεται η θέση στην οικογένεια. Minima = απώλεια θέσης στην οικογένεια (όχι με σημερινά κριτήρια μείωση προσωπικότητας – αυτεξούσιοι – κορίτσια που συνάπτουν γάμο cum manu).

Ικανότητα προς δικαιοπραξία Οι δούλοι, αν και δεν έχουν ικανότητα δικαίου, έχουν περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα. Ηλικία (για αυτεξουσίους): Νήπια (infantes) = δεν μπορούν λόγω ηλικίας να μιλήσουν (όριο = 7 ετών). Άνηβοι (impuberes) = προεφηβική ηλικία (αγόρια έως 14 ή ανάλογα με τη σωματική διάπλαση, κορίτσια 12). Έφηβoι (puberes): περιβολή της « ανδρικής τόγας» (toga virilis)

Νομικά πρόσωπα Η έννοια δεν διαμορφώνεται στο Ρωμαϊκό Δίκαιο Δεν υπάρχει όρος Universitas = συσσωμάτωση. Αναγνωρίζει όμως τις ενώσεις φυσικών προσώπων Η βούλησή τους = η συνισταμένη των βουλήσεων των μελών του Νομική αυτοτέλεια περιουσιακών ομάδων

Populus romanus (Ρωμαϊκή πολιτεία) Η ρωμαϊκή πολιτεία διέπεται από το ius publicum, και όταν συναλλάσσεται με ιδιώτες. Η βούλησή της εκφράζεται από τα αρμόδια όργανα. Οι διαφορές του populus romanus με τους ιδιώτες επιλύονται διοικητικά. Δεν κλητεύεται ενώπιον του Πραίτορα. Το ταμείο (aerarium) έχει δημόσιο χαρακτήρα = κοινή περιουσία των Ρωμαίων. Populus romanus (Ρωμαϊκή πολιτεία) ο σύνολο των πολιτών Res publica = τα πράγματα που ανήκουν στην ολότητα των Ρωμαίων.

Κοινότητες (municipia, civiates) = ενότητες προσώπων. Διέπονται από το δημόσιο δίκαιο, η περιουσία τους = κοινή όλων των πολιτών τους. Αργότερα, μπορούν να παραστούν σε δίκη Διοικούνται από τα όργανά τους. Fiscus= η δημόσια περιουσία του Ηγεμόνα. Ανήκει στον εκάστοτε Ηγεμόνα που έχει ελεύθερη διάθεσή της εν ζωή Μετά θάνατον περιέρχεται στο διάδοχό του και όχι στους κληρονόμους του. Αποτελεί ιδιαίτερο νομικό πρόσωπο. Μπορεί να παρίσταται στο δικαστήριο.

Senatus Consultum de Bacchanalibus Σωματεία (collegia) Eνώσεις προσώπων Επιτρέπονται από το Δωδεκάδελτο (επιρροή σολώνειας νομοθεσίας) Tίθενται περιορισμοί λόγω καταχρήσεων με το Senatus Consultum de Bacchanalibus (186 π.Χ.) Δυσπιστία Ρωμαίων έναντι σωματείων (π.χ. αρνητική απάντηση Τραϊανού σε Πλίνιο για ίδρυση πυροσβεστικής υπηρεσίας στη Βιθυνία). Senatus Consultum de Bacchanalibus

Επιτρεπόμενα σωματεία Απαιτείται άδεια της Συγκλήτου, αν το καταστατικό του σωματείου προβλέπει συνελεύσεις των μελών Διέπονται από καταστατικό Το περιεχόμενο είναι ελεύθερο, αν ο σκοπός είναι θεμιτός Δεν επιτρέπεται να συνέρχονται πάνω από 1 φορά/μήνα Κανείς δεν μπορεί να είναι μέλος σε πάνω από 1 σωματείο Μέλη: τουλάχιστον 3, για κατά πλειοψηφία λήψη αποφάσεων Μέλη: και δούλοι! Επαγγελματικές ενώσεις Μισθωτές φόρων (publicani) Συντεχνίες (corpora), αργότερα γίνονται υποχρεωτικά. Σωματεία πλοικτητών/εμπόρων Σωματεία με σκοπό τη συνεστίαση των μελών τους (sodalitates) ή την ταφή τους Θρησκευτικά σωματεία

Δικαιώματα σωματείων Διαλύονται Περιορισμένη ικανότητα Αν τα μέλη πέσουν κάτω από 3 Με απόφαση της συνέλευσής τους Από την πολιτεία, αν ο σκοπός καταστεί παράνομος Αν λυθεί, η περιουσία διανέμεται μεταξύ των μελών. Περιορισμένη ικανότητα Μπορούν να αποκτήσουν την κυριότητα π.χ. δούλων, που ανήκουν στο σύνολο των μελών. Μπορούν να αναλάβουν υποχρεώσεις που βαραίνουν το σύνολο Μπορούν να ενάγουν-ενάγονται, εκπροσωπούμενα από τον actor

Ιδρύματα (pia causa) Εκκλησία Ένωση πιστών Oμάδα περιουσίας αφιερωμένη σε κάποιο σκοπό Συστήνονται με κληροδοσία ή δωρεά υπό όρους Υπέρ φυσικών ή νομικών προσώπων (σωματείου – κοινότητας) Γνωρίζει ανάπτυξη ο θεσμός στο Βυζάντιο. Εκκλησία Ένωση πιστών Αρχικά = παράνομο σωματείο (collegium illicitum) Aναγνωρίζεται από το Μ. Κωνσταντίνο Την περιουσία της διαχειρίζεται ο Επίσκοπος Διαιρείται σε Επισκοπές, που παρίστανται στο δικαστήριο

Δούλοι Αντικείμενα, όχι υποκείμενα δικαίου Πολυάριθμοι στη Ρώμη

Παραγωγή της δουλείας Γέννηση από μητέρα δούλη Αιχμαλωσία Κανόνας ius gentium Ακόμα κι αν ο πατέρας είναι ελεύθερος Όχι αν η μητέρα ελευθερωθεί πριν τον τοκετό Ή αν ήταν ελεύθερη κατά τη στιγμή της σύλληψης ή και για λίγο κατά την εγκυμοσύνη (favor libertatis) Αιχμαλωσία Servus (= servatus, εκείνος που διατηρήθηκε, αντί να σκοτωθεί) Και ο Ρωμαίος που πιάνεται αιχμάλωτος γίνεται δούλος (capitis deminiutio maxima) Καταδίκη για ατιμωτικά αδικήματα Ius postliminii: ο Ρωμαίος που ελευθερώνεται, θεωρείται ότι δεν είχε χάσει ποτέ τα δικαιώματά του

Δούλος συνεπεία καταδίκης Όποιος δεν εγγράφεται στους καταλόγους των Κηνσόρων γίνεται δούλος. Ο φυγόστρατος (πωλείται από τον αρμόδιο άρχοντα). Ο καταδικασθείς σε θάνατο με σίδερα (ad ferrum), θηριομαχία (ad bestias), καταδικαστικά έργα σε μεταλλεία (ad metalla) = δημόσιος δούλος (servus poenae).

«Ζώντα εργαλεία» Δούλος = πράγμα, θνητό (res mortalis) Απόλυτη εξουσία κυρίου (dominica potestas). Ο γάμος του είναι νομικά ανύπαρκτος (contubernium). Δεν αναγνωρίζεται η συγγένεια μεταξύ δούλων (servilis cognatio). To τέκνο της δούλης περιέρχεται στον κύριο (partus ancillae).

Δούλοι: αναγνωρίζονται από το δίκαιο ως ανθρώπινα και λογικά όντα Δούλοι: αναγνωρίζονται από το δίκαιο ως ανθρώπινα και λογικά όντα Αρχαϊκό Ρ.Δ.: περιορισμένος αριθμός δούλων. προέρχονται από την ιταλική χερσόνησο. Καλή θέση στην αγροτική ρωμαϊκή οικογένεια. Δεν διαφέρουν από τους υπεξούσιους. Δημοκρατία: Εισροή δούλων μετά τους καρχηδονικούς πολέμους Ποικίλη προέλευση Μείωση αξίας ανθρώπινης ζωής Latifundia Εξεγέρσεις δούλων

Ηγεμονία Βελτίωση θέσης δούλων Διάδοση ιδεών Στωικών Ο δούλος που τον κακομεταχειρίζεται ο κύριος, μπορεί να καταφύγει ικέτης στο άγαλμα του Ηγεμόνα και να επιτύχει την πώλησή του. Βελτίωση θέσης δούλων Διάδοση ιδεών Στωικών Περιπτώσεις ακραίας σκληρότητας, αλλά, Λαμβάνονται μέτρα απαγόρευσης: αδικαιολόγητου φόνου δούλου από κύριο, ευνουχισμού, χρήσης σε θηριομαχίες χωρίς την άδεια του Πραίτορα, έκδοσης δούλης σε πορνεία εγκατάλειψης-φόνου άχρηστου δούλου λόγω ασθένειας-γερατειών

Δούλος = περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα Δεν αποκτά ιδίω ονόματι, αλλά επ’ ονόματι του κυρίου του. Με φυσική εξουσίαση, Με άτυπες δικαιοπραξίες, Και τυπικές, πλην της in iure cessio. Eξουσία διάθεσης: Μόνο άτυπες πράξεις που αφορούν το χρημάτιον, Ή με έγκριση του κυρίου του Όχι ικανότητα να είναι διάδικος

Χρημάτιο (peculium) Yπάρχει από την αρχαϊκή εποχή. Ομάδα περιουσιακών στοιχείων που ο κύριος παραχωρεί στο δούλο. Ο δούλος έχει ελεύθερη διαχείρισή του. = μέρος της περιουσίας του κυρίου. Το ανακαλεί ελεύθερα. Όχι όμως χωρίς σπουδαίο λόγο. Μπορεί να περιλαμβάνει & δούλους. Ακολουθεί το δούλο σε μεταβίβασή του. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απελευθέρωσή του.

Αδικοπραξίες: Δικαιοπραξίες: Ευθύνεται ο κύριος Μπορεί να απαλλαγεί παραδίνοντας το δούλο στο ζημιωθέντα (noxae deditio). Δικαιοπραξίες: Δεν γεννούν υποχρέωση Για την κάλυψη του κενού: Χρημάτιο Αγωγές πρόσθετης ιδιότητας

Συναλλαγές με δούλο για χρημάτιο = φυσικές ενοχές Δεν δημιουργούν ενοχή κατά το ius civile Πραίτορας (2ος αι.π.Χ.): Αγωγές πρόσθετης ιδιότητας (actiones adiectitiae qualitatis) Στους δανειστές που συναλλάχθηκαν με δούλο Στρέφονται κατά του κυρίου

Απελεύθεροι Η εγκατάλειψη του δούλου δεν τον καθιστά ελεύθερο. Ούτε η διαβίωσή του ως ελεύθερου. Απελευθέρωση ύστερα από κρατική παρέμβαση λόγω υπηρεσιών του δούλου. Ο απελεύθερος γίνεται Ρωμαίος πολίτης

Όχι απελευθερώσεις από κυρίους κάτω των 20 ετών Λόγω μαζικών απελευθερώσεων δούλων στα τέλη της Δημοκρατίας, λαμβάνονται μέτρα Lex Aelia Sentia (4 μ.Χ.) Όχι απελευθερώσεις από κυρίους κάτω των 20 ετών Όχι δούλων κάτω των 30 Όχι σε βάρος δανειστών Lex Fufia Caninia (2ος αι. π.Χ.) Επιβάλλει περιορισμούς & ποσοστόσεις στις απελευθερώσεις με διαθήκη 3-10 δούλοι: έως 1/2 11-30: έως 1/3 31-100: έως ¼ Μaximum: 100

Με επικράτηση Χριστιανισμού H απελευθέρωση = αγαθοεργία Απελευθέρωση σε εκκλησία Ο απελεύθερος γίνεται Ρωμαίος πολίτης Απελευθέρωση στο τραπέζι Αποκτά την ιδιότητα του Λατίνου Ιunianus

Νομική κατάσταση απελευθέρου Δεν μπορεί να εκλεγεί άρχοντας (ius honorum) Δεν έχει δικαίωμα εκλέγειν (ius suffragii) Νομική κατάσταση απελευθέρου Γίνεται ρωμαίος πολίτης Δεν εξισώνεται απολύτως με τον εκ γενετής ελεύθερο (ingenuus) Lex Iulia de maritandis ordinibus (18 π.Χ.): Απαγορεύεται ο γάμος απελεύθερου με μέλος της τάξης των Συγκλητικών Δεν μπορεί να γίνει Συγκλητικός.

Πάτρωνας (patronus) Πάτρωνας: νόμιμος επίτροπος άνηβου απελεύθερου & γυναικών O libertinus υπάγεται σε σχέση πατρωνείας με τον τέως κύριο Υποχρέωση σεβασμού (obsequium) & υπακοής Yποχρέωση διατροφής του πάτρωνα ή των τέκνων Να μην ασκεί αγωγές κατά του πάτρωνα και της οικογένειάς του

Operae: υπηρεσίες που αναλαμβάνει ο απελεύθερος με όρκο να παρέχει στον πάτρωνα Ius iurandum liberti Δωδεκάδελτος: ο πάτρωνας είναι εξ αδιαθέτου κληρονόμος του απελευθέρου αν πεθάνει χωρίς κληρονόμους sui.

Ελεύθεροι μη Ρωμαίοι πολίτες Peregrinus (ξένος) = ελεύθερος ανήκει σε πολιτεία που υποτάχθηκε/κατακτήθηκε από Ρώμη ανήκει σε ελεύθερη πολιτεία Αρχή προσωπικότητας δικαίου: ακολουθεί το δίκαιο της πολιτείας του Ιus gentium (δίκαιο των εθνών): Σχέσεις Ρωμαίων και ξένων Σχέσεις ξένων μεταξύ τους, από διαφορετικές πολιτείες Praetor peregrinus (242 π.Χ.):αρμόδιος για διαφορές Ρωμαίων και ξένων