ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΘΡΗ 101 ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΣ

ΕΝΝΟΙΑ & ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Η Ορθόδοξη Πατερική Θεολογία είναι μια επιστήμη η οποία εμφανίστηκε στα μέσα του 19ου αι. στην Ευρώπη μετά από την απαίτηση για επιστροφή στην Πατερική Παράδοση και Θεολογία. Κίνηση της Οξφόρδης (Νιούμαν, Κεμπλ) με σύνθημα «Επιστροφή στους Πατέρες». Ο Κεμπλ χαρακτηρίζει σύγχρονα είδωλα τον «κοινό νου» και την «πρακτική χρησιμότητα». Οι Πατέρες είναι οι αυθεντικοί ερμηνευτές της Αγίας Γραφής και αυτοί που συνεχίζουν την αποστολική Παράδοση. Σκοπό έχουν την ενότητα της Εκκλησίας και της κοινωνίας. Ο Νιούμαν θέλησε να παρουσιάσει τα αισθήματα, τις απόψεις και τα θρησκευτικά ήθη των πρώτων αιώνων. Πίστευε σε μια ατομική και εκκλησιαστική αναγέννηση, πηγή της οποίας θα ήταν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Συνδυάζει για τούτο την Θεολογία με την Ιστορία.

Ορθόδοξη Πατερική Θεολογία είναι λοιπόν η εξέταση του περιεχομένου των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας, μέσα από τα οποία αντλούμε στοιχεία για την πνευματική ζωή, για την θεολογική κατάρτιση και αναζήτηση απαντήσεων σε υπερφυσικά και πνευματικά θέματα, για κοινωνικά δεδομένα, τα οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σήμερα, για ένα άλλο σκοπό ζωής από αυτόν που περιορίζει τον άνθρωπο χρονικά από τη ζωή μέχρι το θάνατό του. έχει και παιδαγωγικό ενδιαφέρον αυτή η αναζήτηση, αφού η δημιουργία προτύπων, η τήρηση των παραδόσεων και η πολιτιστική ταυτότητα μας, βασίζονται στην ορθόδοξη Πατερική παράδοση. Περιλαμβάνει τα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, δηλ. αυτών που στήριξαν, εμβάθυναν και συνέγραψαν για την ορθόδοξη πίστη. Εξετάζει ακόμη τα έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων, οι οποίοι ερευνώντας τη δογματική αλήθεια εξέπεσαν σε αίρεση. Σκοπό έχει να διαπιστώσει αν αυτά τα έργα είναι πράγματι αιρετικά και να κάνει γνωστή την αίρεσή τους. Πολλοί Δυτικοί θεολόγοι επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους μόνο στους Πατέρες και όχι στους αιρετικούς, καταδικάζοντας την συνεξέτασή τους στον ίδιο κλάδο.

Τα κείμενα των Πατέρων περιλαμβάνονται σε δυο μεγάλες συλλογές, η μια ονομάζεται Ελληνική Πατρολογία (Patrologiae Graecae Cursus Completus) αποτελείται από 166 τόμους και περιλαμβάνει τα έργα των Ελλήνων Πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων. Η δεύτερη ονομάζεται Λατινική Πατρολογία (Patrologiae Latinae Cursus Completus) και περιλαμβάνει τα έργα των Λατίνων εκκλησιαστικών συγγραφέων σε 221 τόμους με κατάλογο περιεχομένων. Το έργο αυτό ανήκει στον Γάλλο ιερέα και θεολόγο Ζακ-Πωλ Μίν (Jacques – Paul Migne), ο οποίος έζησε τον 18ο αι. Την Ελληνική Πατρολογία συμπλήρωσε με κατάλογος περιεχομένων ο Έλληνας Δωρόθεος Σχολάριος (Αθήνα 1879). Σήμερα κυκλοφορούν νεότερες εκδόσεις με πατερικά κείμενα μεταφρασμένα στην Νέα Ελληνική Γλώσσα.

Ποίοι ονομάζονται Πατέρες της Εκκλησίας; Στην προχριστιανική εποχή «Πατήρ» είναι ο παιδαγωγός και διδάσκαλος του ανθρώπου που έπλασε αυτόν κατά το πνεύμα και τον χαρακτήρα. Στην Καινή Διαθήκη «πατήρ» είναι εκείνος που κηρύττει τις αλήθειες του Ευαγγελίου και βαπτίζει όσους πιστεύουν στον Χριστό, ενώ «τέκνα» ονομάζονται όσοι αναγεννήθηκαν στο όνομα του Χριστού και βαπτίστηκαν Χριστιανοί. Στην χριστιανική αρχαιότητα ήσαν οι πνευματικοί οδηγοί, οι διδάσκαλοι, όσοι κατείχαν σπουδαία θέση που άρμοζε στην πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου ανώτερης από τη φυσική γέννηση. Οι μαθητές των Αποστόλων ήταν τέκνα τους κατά τα λεγόμενα του Απ. Παύλου (Α΄ Κορ. 4,15). Κατ΄ αυτό τον λόγο τα πνευματικά γεννήματα είναι τέκνα και οι γεννήτορες είναι πατέρες. Στη συνέχεια ονομάστηκαν ιδιαίτερα οι επίσκοποι. Έφεραν μάλιστα σε ορισμένες περιοχές τον τίτλο “Πάπας”. Σήμερα αυτόν τον τίτλο φέρουν μόνο οι επίσκοποι Ρώμης και κατά την “φήμη” του ο Αλεξανδρείας.

Τον 4ο αι. ο τίτλος δόθηκε στους ηγουμένους των μοναστηριών από τη σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ των αβάδων και των υποτακτικών τους ή των λαϊκών που τους επισκέπτονταν. Από τους πατέρες της ερήμου προήλθαν τα “Αποφθέγματα πατέρων”, λόγοι τους δηλ. με έντονο πνευματικό περιεχόμενο. Με τη σύγκληση των πρώτων Οικουμενικών συνόδων ο όρος “Πατέρας” αποδίδεται σ’ όλους εκείνους που είτε με τα συγγράμματά τους ή με την ενεργή συμμετοχή τους σε μεγάλες συνόδους διατύπωσαν την ορθόδοξη χριστιανική πίστη και διδασκαλία. Είναι ακόμη όλοι εκείνοι οι οποίοι μέσα στα κείμενά τους συναντάμε τη μαρτυρία της Ορθοδοξίας και η αυθεντία τους μπορεί να στηρίξει την ορθή πίστη σ’ όλες τις φάσεις της. Οι Πατέρες της Εκκλησίας είναι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς όμως δεν θεωρούνται όλοι ως Πατέρες, γιατί μερικοί απ’ αυτούς είτε κατέληξαν σε αιρετικές απόψεις ή δεν αποσαφηνίζουν πλήρως την ορθή πίστη στα έργα τους.

Ποια είναι η σπουδαιότητα των Πατέρων της Εκκλησίας; α) Είναι ισοστάσιοι και ισόκυροι με την Αγία Γραφή. Δεχόμαστε, ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί, την Αγία Γραφή και την Παράδοση των Πατέρων, ισότιμες πηγές της πίστης και της ορθόδοξης θεολογίας. β) Είναι οι καλύτεροι και απαραίτητοι ερμηνευτές της Αγίας Γραφής. Επειδή πάντα υπάρχει ο κίνδυνος της αίρεσης από την λανθασμένη ερμηνεία των Γραφών, όπως έχει δείξει η ιστορία της Εκκλησίας, οι Πατέρες αναδείχτηκαν ως οι καλύτεροι ερμηνευτές της Αγίας Γραφής, αφενός γιατί έζησαν στο ίδιο πνευματικό περιβάλλον με τους συγγραφείς των Γραφών και αφετέρου γιατί καθοδηγούνται και αυτοί από το Αγ.Πνεύμα. γ) Οι Πατέρες διαμόρφωσαν την δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας στα συγγράμματά τους και στις Οικουμενικές συνόδους. Έγιναν έτσι οι αυθεντικότεροι δάσκαλοι των δογμάτων της πίστης μας. δ) Αποτελούν πρότυπα και υποδείγματα του χριστιανικού βίου, αφού ο λόγος τους ταιριάζει με τις πράξεις τους. ΄Ο,τι δίδασκαν το εφάρμοζαν. Θεωρία και πράξη σε μία θαυμαστή εφαρμογή.

ε) Για τον σημερινό άνθρωπο που εναγώνια προσπαθεί να βρει τον προορισμό του μέσα από την καθημερινότητα, το άγχος, τους προσωπικούς στόχους και αναζητήσεις, οι Πατέρες παρουσιάζουν την γνήσια ανθρωπιά. Δεν φτάνουν μόνο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά για να λέγεται κάποιος άνθρωπος, αλλά και η πνευματική καλλιέργεια. Προς τα εκεί λοιπόν οδηγούν τον καθένα που θα εμπιστευτεί να εφαρμόσει και να βιώσει την διδασκαλία τους. στ) Για εμάς τους Έλληνες, σήμερα, που κινδυνεύουμε να χάσουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα, οι Πατέρες αποτελούν τις ρίζες της Παράδοσης και του πολιτισμού μας, αφού μέσω αυτών διασώθηκε ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, η ελληνική γλώσσα και οι ανθρώπινες αξίες.

Ποιες είναι οι περίοδοι της Πατερικής γραμματείας; Περίοδος των διωγμών (90-313). Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι τα κείμενα των Αποστολικών Πατέρων που περιλαμβάνουν κυρίως διδαχές, των Απολογητών, των αντιαιρετικών συγγραφέων καθώς και τα Μαρτυρολόγια. Οι Αποστολικοί Πατέρες, είναι οι εκφραστές της συνειδητοποίησης της πνευματικής κληρονομιάς της Εκκλησίας και του φωτισμού των ανθρώπων με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Το καλλιεργούμενο είδος είναι η ηθικολογική διατριβή. Αυτή διαφέρει από εκείνη των Εθνικών στο ότι δεν τονίζει την ατομική ή συλλογική ευθύνη απέναντι στους συνανθρώπους μας ή στον εαυτό μας, αλλά τονίζει κατά κύριο λόγο την ευθύνη απέναντι στον Θεό, απ’ όπου απορρέουν οι άλλες δύο. Οι Απολογητές θεωρούνται οι πρώτοι θεολόγοι του Χριστιανισμού. Ανέλαβαν το έργο της δικαίωσης των Χριστιανών προς τους πολιτικούς άρχοντες, τους διανοούμενους και τον λαό. Προχωρούν με τρεις στόχους, την άμυνα κατά των συκοφαντικών κατηγοριών, την επίθεση κατά των θεσμών του εξωτερικού κόσμου και την θετική παρουσίαση της χριστιανικής διδασκαλίας. Οι αντιαιρετικοί συγγραφείς είναι εκείνοι που μάχονται την εσωτερική προδοσία της Εκκλησίας, την αίρεση.

Περίοδος δογματικής κατοχύρωσης (313-451) Περίοδος δογματικής κατοχύρωσης (313-451). Αρχίζει με την έκδοση του διατάγματος των Μεδιολάνων. Χαρακτηριστικό έχει την ικανοποίηση των αναγκών του καθημερινά αυξανόμενου αριθμού των προσερχόμενων στον Χριστιανισμό, οι μεγάλες Σύνοδοι και οι μεγάλοι Πατέρες. Είναι η περίοδος της ακμής. Περίοδος διάσπασης της Ανατολικής Εκκλησίας (451-680). Χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια ερμηνείας του όρου της Δ΄Οικ.Συνόδου της Χαλκηδόνας. Θα λήξει με την διάσπαση της Εκκλησίας σε Χαλκηδόνιες και Αντιχαλκηδόνιες Εκκλησίες. Αυτή την περίοδο καλλιεργείται ιδιαίτερα η ασκητική και μυστική θεολογία, ενώ ανθεί και η υμνογραφία.

Περίοδος της Εικονομαχίας (681-843) Περίοδος της Εικονομαχίας (681-843). Η Εικονομαχία συγκλονίζει το Βυζάντιο, οι εκκλ.συγγραφείς αναπαράγουν προηγούμενες διδασκαλίες στα έργα τους, φοβούμενοι μήπως υποπέσουν σε αίρεση, ενώ αναπτύσσεται ιδιαίτερα η διδασκαλία περί της Θεοτόκου και των εικόνων. Περίοδος αναπροσαρμογής (843-1054). Με το τέλος της Εικονομαχίας ανασυγκροτείται το βυζαντινό κράτος και η Εκκλησία. Δεσπόζει η μορφή του Μ.Φωτίου, ο οποίος δίνει νέο ύφος και επιστημοσύνη στα συγγράμματά του και αρχίζει παράλληλα μια σειρά αντιρρητικών έργων κατά των Λατίνων. Περίοδος νέας διάσπασης (1054-1204). Το 1054 επέρχεται το σχίσμα στην Εκκλησία με την προσθήκη του filioque, δηλ. με την και “εκ του Υιού “ εκπόρευση του Αγ.Πνεύματος στο Σύμβολο της Πίστεως. Αναπτύσσεται έτσι η αντιρρητική γραμματεία. Γίνονται επίσης κινήσεις ανανέωσης των θεολογικών διατυπώσεων και αρκετοί επιδίδονται στο Κανονικό Δίκαιο και την ερμηνεία των Κανόνων. Περίοδος Υστεροβυζαντινή (1204-1453). Χαρακτηριστικό είναι τα έργα γύρω από την εκπόρευση του Αγ.Πνεύματος, καθώς και η δημιουργία δύο μερίδων στους Βυζαντινούς, των ενωτικών και των ανθενωτικών, αυτών δηλ. που θέλουν την ένωση των Εκκλησιών με οποιοδήποτε τίμημα συνεπάγεται αυτό και αυτών που δεν επιθυμούν καμία σύνδεση με την Δυτική Εκκλησία.

Περίοδος της σύγχρονης εποχής (1453 – σήμερα) Περίοδος της σύγχρονης εποχής (1453 – σήμερα). Μετά την άλωση, ο Ελληνισμός και ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός περνούν μια φοβερή κρίση. Κινδυνεύουν μάλιστα σε στιγμές έντασης, όταν δηλ. έχουμε επαναστατική δράση κατά των Τούρκων, με αφανισμό. Κύριο λοιπόν μέλημα είναι η διατήρηση στη συνείδηση του ελληνικού στοιχείου της γλώσσας, της παράδοσης και της Ορθοδοξίας. Αργότερα, όπως και στις μέρες μας, θα εμφανιστεί ο κίνδυνος αλλοίωσης της ελληνορθόδοξης αυτοσυνειδησίας από Δυτικούς μισιονάριους, οι οποίοι αποστέλλονται αποκλειστικά γι’ αυτό τον σκοπό. Η πατερική γραμματεία των χρόνων πριν και μετά την Επανάσταση θα κινηθεί σε δυο κατευθύνσεις. Η πρώτη είναι να διατηρήσει στους Έλληνες την ορθόδοξη πίστη και τις παραδόσεις τους και δεύτερο να δημιουργήσει την ελληνική συνείδηση που απαιτούσε το νεοελληνικό κράτος. Δυστυχώς όμως οι σχέσεις Εκκλησίας – Κράτους συχνά θα διασαλευτούν και τα δυο μέρη θα συγκρουστούν, κυρίως με υπαιτιότητα του δεύτερου, το οποίο δημιουργήθηκε και ανδρώθηκε με βάση τα δυτικά πρότυπα.

Ποια είναι τα λογοτεχνικά είδη του χριστιανικού λόγου; Ποια είναι τα λογοτεχνικά είδη του χριστιανικού λόγου; α. Ευαγγέλια. Το Ευ-αγγέλιο, δηλ. το χαρμόσυνο μήνυμα της σωτηρίας του ανθρώπου είναι ένα από τα πρώτα χριστιανικά κείμενα. Για τη συγγραφή τους πηγές ήταν οι προσωπικές εμπειρίες των Ευαγγελιστών με τον λόγο και το έργο του Θεανθρώπου και μια συλλογή λογίων του Κυρίου. Τα κανονικά Ευαγγέλια είναι τέσσερα ( Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά και Ιωάννη). Υπάρχουν όμως και άλλα, τα οποία ανήκουν στα απόκρυφα κείμενα. Απ’ αυτά άλλα είναι ψευδεπίγραφα και άλλα ανεπίγραφα. Περιγράφουν στοιχεία του βίου του Ιησού Χριστού, που δεν περιέχονται στα κανονικά ή προσθέτουν θεολογική διδασκαλία. Πηγές τους τα κανονικά ευαγγέλια, συλλογές λογίων, η προφορική παράδοση και η λαϊκή φαντασία. Αυτές οι δύο κατηγορίες ευαγγελίων έχουν πολλές φορές κάποια δόση υπερβολής ή αιρετικές δοξασίες, ανάλογα από πού προέρχονταν. β. Αποστολικές πράξεις. Στη σειρά αυτή ποιο γνωστό κανονικό έργο είναι οι Πράξεις των Αποστόλων, όπου περιγράφεται η αρχή της ιστορικής πορείας της Εκκλησίας. Υπάρχουν και εδώ απόκρυφες Πράξεις με την μορφή μυθιστορίας, αφού περιέχουν φανταστικές ιστορίες. Τέτοια κείμενα έχουμε και στην Αρχαιότητα, τα οποία όμως ξεκινούν την εξιστόρησή του από την μητρόπολη και συνεχίζουν με την κατάκτηση της περιφέρειας (π.χ. οι Πράξεις του Αλεξάνδρου), ενώ στον Χριστιανισμό συμβαίνει αντίστροφα δηλ. από την περιφέρεια (Ιερουσαλήμ) προς την μητρόπολη (Ρώμη).

γ. Αποκαλύψεις. Στην Π.Διαθήκη βρίσκονται οι ρίζες της αποκαλυπτικής γραμματείας. Συνδέεται με την προφητεία, αν και διαφέρει στο ότι ενδιαφέρεται περισσότερο για εσχατολογικά γεγονότα παρά για το παρόν. Γνωστή στην Κ.Διαθήκη είναι η Αποκάλυψη του Ιωάννη, όπου περιγράφεται ο μελλοντικός θρίαμβος της Εκκλησίας κατ΄αναλογία με τον θρίαμβο που επέτυχε ο Θεάνθρωπος Ιησούς. Η αποκαλυπτική γραμματεία έχει να κάνει με τη στήριξη των διωκόμενων Χριστιανών. Αποκαλυπτική γραμματεία έχουμε και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε ανάλογες δύσκολες στιγμές για το Έθνος και την Εκκλησία. δ. Επιστολές. Είναι ένα είδος που προϋπήρχε από την ελληνιστική εποχή. Συνεχίζονται και στην χριστιανική γραμματεία με μια ποικιλία μορφών. Στην Κ.Διαθήκη έχουμε τις επιστολές του Απ. Παύλου και τις Καθολικές ( αυτές απευθύνονται σε ολόκληρη την εκκλησία και όχι σε επιμέρους, όπως του Απ.Παύλου ).

ε. Ομιλίες. Με τον Χριστιανισμό παρουσιάζεται νέα ακμή της ρητορείας μετά την αρχαία εποχή στην Ελλάδα. Η χριστιανική ρητορεία διαφέρει γιατί χρησιμοποιεί απέριττο και σώφρονα λόγο και είχε σκοπό την περίσκεψη του ακροατηρίου. Άκμασε τον 4ο αι., όταν πολλοί εκκλησιαστικοί ηγέτες αποφοίτησαν από ρητορικές σχολές. Πρότυπα χριστιανών ρητόρων οι Μ.Βασίλειος, Γρηγόριος ο Θεολόγος και Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Σκοπός των ομιλιών επιπλέον ήταν η πνευματική και ηθική οικοδόμηση των πιστών. Είδη ομιλιών: ερμηνευτικές της Αγ. Γραφής, πανηγυρικές, εγκωμιαστικές, επιτάφιες, κατηχητικές, ηθικολογικές, δογματικές. στ. Δογματικά κείμενα. Εδώ ανήκουν οι ομολογίες πίστης , όπως π.χ. των μαρτύρων κατά τους διωγμούς, τα σύμβολα της πίστης δηλ. διαβεβαιώσεις για τη χριστιανική πίστη και οι όροι (κατόπιν μετονομάστηκαν σε τόμους) δηλ. οι συνοδικές αποφάσεις για θέματα πίστης. ζ. Λειτουργικά κείμενα Είναι το σύνολο των ευχών, των ύμνων και των αναγνωσμάτων που υπάρχουν στις μυστηριακές και προσευκτικές ακολουθίες. Σήμερα στην Εκκλησία γίνονται οι λειτουργίες του αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Μ.Βασιλείου, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό διασώζουν στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ως προς τη δομή τους και τα δρώμενά τους μέσα στο ναό. η. Ποιήματα. Χωρίζονται σε δύο είδη: α)στη λειτουργική ποίηση και β) στην μη λειτουργική ή θρησκευτική ποίηση. Στην πρώτη ανήκουν οι ύμνοι και έχουν να κάνουν με το ομαδικό πνεύμα λατρείας ως ποίησης του ναού. Η δεύτερη εκφράζει περισσότερο τα συναισθήματα του ποιητή στην προσπάθειά του ν΄αναζητήσει το θείο. Είναι καθαρά προσωπική και είναι ποίηση του γραφείου ή του ησυχαστηρίου. Τα ποιήματα χρησιμοποιούνταν και από τους αιρετικούς για να μεταδώσουν εύκολα τις δοξασίες τους (π.χ. ο ΄Άρειος με το ποίημά του Θάλεια), αλλά και χριστιανοί ακολούθησαν τον ίδιο τρόπο για ν΄αντικρούσουν τους αιρετικούς.

θ. Εκκλησιαστικές διατάξεις θ. Εκκλησιαστικές διατάξεις. Είναι διατάξεις που αφορούν στην λειτουργία της Εκκλησίας ως επίγειου οργανισμού. ι. Ερμηνευτική γραμματεία. Πρόκειται για την ερμηνεία κυρίως της Αγ.Γραφής, αλλά και πατερικών κειμένων, ύμνων, ευχών και εκκλησιαστικών διατάξεων. Μέθοδοι ερμηνείας είναι η ιστορική, όπου η ανάλυση γίνεται με βάση ιστορικά και φιλολογικά δεδομένα, η τυπολογική, όπου γεγονότα, πρόσωπα και θεσμοί της Αγ.Γραφής εκλαμβάνονται ως προτύπωση του Ιησού, του βίου του ή προσώπων σχετιζομένων με Αυτόν και η αλληγορική, όπου λόγοι ή γεγονότα είναι η απεικόνιση μελλοντικών κυρίως χριστολογικών. ια. Ιστοριογραφία. Πρόκειται για την καταγραφή ιστορικών γεγονότων που αφορούν στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας, των επιτευγμάτων της, καθώς και την ανακάλυψη - πίσω από τα γεγονότα - της δύναμης που οδηγεί στο καλό ή το κακό, το νόημα της Ιστορίας μέσα από την παρουσία του Χριστού σ΄αυτήν. Διακεκριμένο είδος αυτής της κατηγορίας τα μαρτυρολόγια. ιβ. Πραγματείες. Είναι η εξέλιξη της ομιλίας, όπου συστηματικά και μεθοδικά γίνεται η διαπραγμάτευση θεμάτων σε συνεχή και οργανική σύνθεση. Η αυτοτελής διαπραγμάτευση αποκαλείται λόγος, ενώ περισσοτέρων θεμάτων λόγοι ή συγγράμματα ή βιβλία ή σύνταγμα. Γίνεται είτε με συνεχή έκθεση του θέματος ή με ερωταποκρίσεις ή με διάλογο, ή με αναίρεση συνήθως θέσεων που εκφράζονται σε ένα αντίπαλο σύγγραμμα ή κατά κεφάλαια, δηλ. σε αυτοτελείς προτάσεις ή παραγράφους. Μπορεί να είναι πραγματείες απολογητικές, όταν απευθύνονται σε διώκτες και αντιπάλους (π.χ. τα έργα των Απολογητών), αντιαιρετικές, όταν καταπολεμούν τις αιρέσεις, δογματικές, οι οποίες διαιρούνται στις συστηματικές και τις ειδικές ανάλογα της ποικιλίας των θεμάτων ή του ενός θέματος που διαπραγματεύονται, ηθικολογικές, ποιμαντικές, δηλ. γύρω από την ιεροσύνη, τα καθήκοντα των ιερέων και τα προσόντα των υποψηφίων ιερωμένων, διδακτικές, ασκητικές, πνευματικές, εξηγητικές, λειτουργικές, αυτοβιογραφικές και εγκυκλοπαιδικές.