Μιλώντας για ζητήματα Δημοκρατίας στο Σχολείο

Σχέσεις εξουσίας – γνώσης: Ζητήματα μιας παιδαγωγικής ηθικής Σχέσεις εξουσίας – γνώσης: Ζητήματα μιας παιδαγωγικής ηθικής

«Αντίθετα, η ομάδα της αστικής τάξης που κυβερνούσε και νομοθετούσε με τα κοινοβούλια είχε άμεσο συμφέρον στην καταχρέωση του κράτους. Το κρατικό έλλειμμα, αυτό ήταν ίσα-ίσα το καθαυτό αντικείμενο της κερδοσκοπίας της και η κύρια πηγή του πλουτισμού της. Κάθε χρόνο και από ένα νέο έλλειμμα. Ύστερα από κάθε τέσσερα-πέντε χρόνια και από ένα νέο δάνειο. Και κάθε νέο δάνειο πρόσφερε στη χρηματική αριστοκρατία μία καινούργια ευκαιρία να κατακλέβει το κράτος, το οποίο κρατιόταν τεχνητά στο χείλος της χρεοκοπίας και το οποίο ήταν υποχρεωμένο να διαπραγματεύεται με τους τραπεζίτες κάτω από τους πιο δυσμενείς όρους» K. Marx

«Διδασκαλία σημαίνει να μιλάς στο όνομα αυτών που ακούν» J. Lacan

«Είστε τα προϊόντα του Πανεπιστημίου και αποδεικνύετε ότι είστε η υπεραξία, αν μη τι άλλο για τον εξής λόγο -αυτό στο οποίο όχι μόνον συναινείτε, αλλά και το επικροτείτε - και δεν βλέπω γιατί να έχω αντιρρήσεις-, είναι ότι φεύγετε από εδώ, εσείς οι ίδιοι εξομοιωμένοι λίγο ως πολύ με πιστωτικές μονάδες. Έρχεστε εδώ για να αποκτήσετε αξία πιστωτικής μονάδας. Φεύγετε από εδώ σταμπαρισμένοι ως πιστωτικές μονάδες» J. Lacan

«Στον τρόπο με τον οποίο κυνηγούν οι Αμερικανοί το χρυ- σάφι υπάρχει κάτι το ινδιάνικο, κάτι από την αγριότητα που χαρακτηρίζει το ινδιάνικο αίμα· και η λαχανιασμένη βιασύνη που δείχνουν στην εργασία – το καθαυτό ελάττωμα του Νέου Κόσμου – έχει αρχίσει ήδη να μολύνει τη γηραιά Ευρώπη με την αγριότητά της και να τη σκεπάζει με μια τερατώδη έλλειψη πνευματικότητας. Από εδώ και πέρα ντρέπεται κανείς να αναπαύεται· ο παρατεταμένος στοχα- σμός προκαλεί σχεδόν τύψεις. Ο καθένας σκέφτεται με το ρολόι στο χέρι, ακόμη και όταν τρώει το μεσημεριανό του, και με το μάτι στα φυλλάδια του χρηματιστηρίου· ζει σαν κάποιος που “θα μπορούσε να χάσει” κάτι. (…)

Γιατί η ζωή που έχει καταντήσει κυνήγι του κέρδους αναγκάζει το άτομο να ξοδεύει μέχρι εξάντλησης το πνεύμα του στο να υποκρίνεται, να εξαπατά και να προλαβαίνει τους άλλους. Η ουσιώδης αρετή τώρα είναι να κάνεις κάτι σε λιγότερο χρόνο από έναν άλλο. Κι έτσι οι ώρες κατά τις οποίες επιτρέπεται η εντιμότητα έχουν γίνει σπάνιες, και όταν έρχονται, είναι κανείς αποκαμωμένος και θέλει όχι μόνο να “αφεθεί”, αλλά να “ξαπλώσει” πολύ, βαριά και άχαρα. Σε συμφωνία με αυτή την τάση γράφουν σήμερα οι άνθρωποι επιστολές: των οποίων το ύφος και το πνεύμα θα είναι πάντα το “αληθινό σημείο των καιρών”» Fr. Nietzsche

JACQUES – LOUIS DAVID, La Mort de Socrate, (1787)

«H ειρωνεία πάνω απ’ όλα είναι ένας τρόπος να θέσουμε ένα ερώτημα» J «H ειρωνεία πάνω απ’ όλα είναι ένας τρόπος να θέσουμε ένα ερώτημα» J. Lacan

Michel Foucault (15/10/1926 – 25/6/1984)

«Πιστεύω ότι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι για μία ακόμα φορά η κρίση είναι ένα είδος θεωρητικής γαρνιτούρας που μας προσφέρουν οι πολιτικοί, οι οικονομολόγοι, οι φιλόσοφοι και μερικοί άλλοι ακόμα για να προσδώσουν υπόσταση σε ένα παρόν για το οποίο δεν έχουν τα εργαλεία να αναλύσουν. Η κρίση είναι, αν θέλετε, το διαρκές παρόν. Ποτέ δεν υπήρξε στη νεώτερη ιστορία της Δύσης μία στιγμή που να μην είχε βαθιά συναίσθηση μιας κρίσης βιωμένης έντονα μέχρι το μεδούλι των ανθρώπων» M. Foucault

«Η έλλειψη ιστορικής αίσθησης είναι το κληρονομικό ελάττωμα των φιλοσόφων. (…) Όλα, όμως, έχουν γίνει: δεν υπάρχουν αιώνιες αλήθειες, όπως δεν υπάρχουν και απόλυτες αλήθειες. – Γιατί αυτό που χρειάζεται από εδώ και πέρα είναι το ιστορικό φιλοσοφείν και μαζί με αυτό η αρετή της μετριοφροσύνης». Fr. Nietzsche

«Εδώ και πολύ καιρό γνωρίζουμε ότι ο ρόλος της φιλοσοφίας δεν είναι να αποκαλύψει αυτό που είναι κρυμμένο, αλλά να καταστήσει ορατό αυτό ακριβώς που είναι ορατό, ήτοι να κάνει να εμφανιστεί αυτό που είναι τόσο κοντινό, τόσο άμεσο, αυτό που είναι τόσο μύχια συνδεδεμένο με εμάς τους ίδιους, το οποίο εξαιτίας αυτού ακριβώς του γεγονότος δεν το αντιλαμ-βανόμαστε. Διότι αν ο ρόλος της επιστήμης είναι να κάνει γνωστό αυτό που δε βλέπουμε, ο ρόλος της φιλοσοφίας είναι να καταστήσει ορατό αυτό που βλέπουμε. Κατά συνέπεια, η αποστολή της φιλοσοφίας σήμερα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η εξής: ποιες ακριβώς είναι αυτές οι σχέσεις εξουσίας στις οποίες εμπλεκόμαστε και στο πλαίσιο των οποίων εμπλέκεται η ίδια η φιλοσοφία εδώ και τουλάχιστον εκατόν πενήντα χρόνια;» M. Foucault

«Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή στις κοινωνίες μας η γνώση είναι ένα πράγμα τόσο μεγάλο και τόσο σύνθετο που πραγματικά καθίσταται το ασυνεί- δητό τους. Δε γνωρίζουμε αυτό που γνωρίζουμε, δε γνωρίζουμε ποιες είναι οι συνέπειες της γνώσης∙ ως εκ τούτου, έχω την εντύπωση ότι ο διανοούμενος μπορεί να έχει το ρόλο εκείνου που μετατρέπει αυτή τη γνώση που ηγεμονεύει ως το ασυνείδητο των κοινωνιών μας σε συνείδηση» M. Foucault

«Σκέφτομαι εκεί που δεν είμαι, άρα είμαι εκεί που δε σκέφτομαι» J «Σκέφτομαι εκεί που δεν είμαι, άρα είμαι εκεί που δε σκέφτομαι» J. Lacan

«Είστε εφεξής, απείρως περισσότερο απ’ ό,τι διανοείστε, υποκείμενα οργάνων τα οποία, από το μικροσκόπιο μέχρι τη ραδιοτηλεόραση, γίνονται στοιχεία της ύπαρξής σας. Προς το παρόν, δεν μπορείτε ούτε καν να σταθμίσετε τη σημασία του γεγονότος αυτού, δεν παύει, όμως, να συνιστά μέρος αυτού που αποκαλώ “επιστη-μονικό λόγο”, στο μέτρο που ένας λόγος είναι αυτό που καθορίζει μια μορφή κοινωνικού δεσμού» J. Lacan

«Ας κάνουμε μία παύση, προκειμένου να διαβεβαιώ-σουμε τον ψυχαναλυτή για την ειλικρινή μας συμπά-θεια ως προς το γεγονός ότι κατά την άσκηση της δραστηριότητάς του καλείται να εκπληρώσει τόσο δύσκολες απαιτήσεις. Μοιάζει σχεδόν σαν η ψυχ-αναλυτική δραστηριότητα να αποτελεί το τρίτο από εκείνα τα ‘’αδύνατα’’ επαγγέλματα, στα οποία κανείς μπορεί να είναι εκ των προτέρων βέβαιος για την ανεπαρκή επιτυχία. Τα δύο άλλα, και από πολύ παλαιότερα γνωστά, είναι η διαπαιδαγώγηση και η διακυβέρνηση» S. Freud

«Σύμφωνα με τον συλλογικό ναρκισσισμό, οι άνθρωποι αντι-σταθμίζουν τη συνείδηση της κοινωνικής τους ανισχυρότητας που φτάνει ως την ατομική ορμική δομή τους, και συνάμα το συναί-σθημα ενοχής, καθότι δεν είναι ούτε πράττουν ό,τι θα όφειλαν να είναι και να πράττουν σύμφωνα με τη δική τους αντίληψη, κάνο-ντας τον εαυτό τους, πραγματικά ή απλώς στη φαντασία τους, μέλος κάποιου υψηλότερου, καθολικότερεου, στο οποίο αποδίδουν όσες ιδιότητες λείπουν σπό τους ίδιους, κάτι από το οποίο αναπλη-ρωματικά παίρνουν πίσω κάτι σαν συμμετοχή σε αυτές τις ποιό-τητες. Η ιδέα της μόρφωσης είναι καμωμένη γι’ αυτό, διότι – όπως ο ρατσισμός – δεν ζητάει από το άτομο παρά μόνο κάτι ελάχιστο προκειμένου να αποκτήσει τη δωρεά του συλλογικού ναρκισ-σισμού· αρκεί μόνο η φοίτηση σε ανώτερη σχολή, συχνά μόνο η κατά φαντασία προέλευση από καλή οικογένεια» T. W. Adorno

«Ημιμόρφωση είναι μία αδυναμία ως προς τον χρόνο, ως προς τη μνήμη, μέσω της οποίας μόνο ήταν δυνατή στη συνείδηση η σύνθεση των αντικειμένων εμπειρίας, την οποία άλλοτε εννοούσε η μόρφωση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ημιμορφωμένος καυχιέται για την αδύνατη μνήμη του, περήφανος για την υπεραπασχόληση και την υπερφόρτωσή του» T. W. Adorno

«Μέχρι τον Nietzsche, ο λόγος ύπαρξης της φιλοσοφίας ήταν η ενασχόληση με την αιωνιότητα. Ο Nietzsche υπήρξε ο πρώτος φιλόσοφος – δημοσιογράφος. Εισήγαγε το παρόν εντός του φιλοσοφικού πεδίου. Μέχρι τότε, ο φιλόσοφος γνώριζε τη διάρκεια και την αιωνιότητα. Ο Nietzsche είχε την εμμονή του επίκαιρου. Θεωρώ ότι εμείς φτιάχνουμε το μέλλον. Το μέλλον είναι ο τρόπος μέσω του οποίου αντιδρούμε σε ό,τι έχει παρέλθει, ο τρόπος δια του οποίου μεταμορφώνουμε πραγματικά μία κίνηση ή μία αμφιταλάντευση. Αν θέλουμε να είμαστε κύριοι του μέλλοντός μας, οφείλουμε να θέσουμε ουσιαστικά το ερώτημα του παρόντος»

«Στόχος μου είναι να σας δείξω το πώς οι κοινω-νικές πρακτικές έχουν τη δύναμη να δημιουργή-σουν τα πεδία της γνώσης, τα οποία όχι μόνο επι-τρέπουν την εμφάνιση νέων αντικειμένων, εννοι-ών και τεχνικών, αλλά επιπροσθέτως επιτρέπουν την ανάδυση εντελώς νέων μορφών υποκειμένου και δη γιγνώσκοντος υποκειμένου. Το ίδιο το γι-γνώσκον υποκείμενο έχει μια ιστορία, η σχέση του υποκειμένου με το αντικείμενο ή, για να το πούμε σαφέστερα, η ίδια η αλήθεια έχει μια ιστορία» M. Foucault

«Επιτήρηση, ασκήσεις, γυμνάσια, βαθμολογίες, βαθμίδες και θέσεις, ταξινομήσεις, εξετάσεις, καταγραφές. Ένα ολόκληρο εγχείρημα για την καθυπόταξη των σωμάτων, για τον έλεγχο των ανθρώπινων πολλαπλοτήτων και την κατεργασία των δυνάμεών τους αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων της κλασσικής εποχής στα νοσοκομεία, τον στρατό, τα σχολεία, τα κολλέγια ή τα εργαστήρια: η πειθαρχία. Ο 18ος αιώνας επινόησε ίσως τις ελευθερίες, τους πρόσφερε όμως ένα βαθύ και στέρεο υπόβαθρο, την πειθαρχική κοινωνία στην οποία εξακολουθούμε να ανήκουμε. (…) Μπορούμε, μήπως, να κάνουμε τη γενεαλογία της νεώτερης ηθικής με αφετηρία την πολιτική ιστορία των σωμάτων;» M. Foucault

«Το σώμα: επιφάνεια εγγραφής συμβάντων (τα οποία η γλώσσα τοποσημαίνει και οι ιδέες τα αναλύουν), τόπος διάλυσης του Εγώ (το οποίο προσπαθεί να ενσταλάξει στο σώμα τη χίμαιρα μιας ουσιώδους ενότητας), όγκος σε κατάσταση διαρκούς συρρίκνωσης. Η γενεαλογία, ως ανά- λυση της προέλευσης, εγκαθίσταται συνεπώς στο σημείο όπου το σώμα και η ιστορία συναρθρώνο-νται. Αποστολή της είναι να δείξει το κατάστικτο από τα αποτυπώματα της ιστορίας σώμα, να δείξει την ιστορία καθώς συντρίβει το σώμα».

«Ο χώρος αρχίζει σταδιακά να εξειδικεύεται και να γίνεται λειτουργικός «Ο χώρος αρχίζει σταδιακά να εξειδικεύεται και να γίνεται λειτουργικός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η κατασκευή εργα-τουπόλεων την περίοδο 1830-1870. Ζητούμενο είναι να παγι-ωθούν τα χαρακτηριστικά της εργατικής οικογένειας. Να της εγχαραχτεί ένας τύπος ηθικότητας, προσφέροντάς της έναν χώρο ζωής με ένα δωμάτιο που θα έχει ρόλο κουζίνας και τραπεζαρίας, ένα υπνοδωμάτιο για τους γονείς που θα είναι τόπος τεκνογονίας και ένα δωμάτιο για τα παιδιά. (…) Θα έπρεπε να γραφεί μία ολόκληρη ιστορία με θέμα τους χώρους (που θα αποτελούσε επίσης μία ιστορία των εξουσιών), ξεκινώντας απ’ τις μεγάλες γεωπο-λιτικές στρατηγικές και φτάνοντας στις μικροτακτικές του χώρου κατοικίας, της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής ,της αίθουσας διδασκαλίας ή της νοσοκομειακής οργάνωσης, περνώντας από τις οικονομικο-πολιτικές εγκαταστάσεις» M. Foucault

ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ

ΣΧΟΛΕΙΟ

«Τι το εκπληκτικό αν η φυλακή μοιάζει με τα εργοστάσια, με τα σχολεία, τους στρατώνες, με τα νοσοκομεία – που όλα τους μοιάζουν με φυλακές;» M. Foucault

ΦΥΛΑΚΗ

1763

1763

«Γεννιέται μια “πολιτική ανατομία” που είναι συνάμα μια “μηχανική της εξουσίας”· εξηγεί με ποιον τρόπο μπορεί κανείς να επηρεάζει το σώμα των άλλων, όχι απλώς για να εκτελούν εκείνο που αυτός επιθυμεί, αλλά και για να ενεργούν όπως αυτό θέλει, σύμφωνα με τις τεχνικές, και με την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα που έχει προκαθορίσει. Η πειθαρχία κατασκευάζει έτσι σώματα υποταγμένα και εξασκημένα, σώματα “πειθήνια”» M. Foucault

«Η πειθαρχία “κατασκευάζει” άτομα· είναι η ειδική τεχνική μιας εξουσίας που πορίζεται τα άτομα και ως αντικείμενα και ως όργανα για την άσκησή της. Δεν πρόκειται για μια θριαμβευτική εξουσία που, βασιζόμενη στην ίδια την υπερβολή της, μπορεί να έχει εμπιστοσύνη στην ανώτερη δύναμή της· αλλά για μιαν εξουσία σώφρονα, καχύποπτη, που λειτουργεί σύμφωνα με μιαν υπολογισμένη αλλά μόνιμη οικονομία. […]. Η επιτυχία της πειθαρχικής εξουσίας οφείλεται δίχως άλλο, στη χρήση απλών οργάνων: το ιεραρχικό βλέμμα, την κανονιστική κύρωση και τον ιδιάζοντα γι’ αυτήν συνδυασμό τους – την εξέταση» M. Foucault

JEREMY BENTHAM, PANOPTICON (1791)

«Κοντολογίς, αντιστρέφεται η μέθοδος του ‘‘μπουντρουμιού’’· ή μάλλον, από τις τρεις λειτουργίες του - εγκλεισμός, στέρηση του φωτός και απόκρυψη - παραμένει μονάχα ή πρώτη και καταργούνται οι δύο άλλες. Το άπλετο φώς και το βλέμμα του επιτηρητή συλλαμβάνουν περισσότερα απ' ό,τι το σκοτάδι που στο κάτω – κάτω προστάτευε. Η ορατότητα είναι μια παγίδα» M. Foucault

«Σε κάθε εφαρμογή του, το πανοπτικό σχήμα επιτρέπει την τελειοποίηση της άσκησης της εξουσίας. […]. Κοντολογίς, χάρη στο πανοπτικό σχήμα, η άσκηση της εξουσίας δεν έρχεται πια από τα έξω σαν σκληρός καταναγκασμός ή σαν ένα βάρος που πιέζει τις λειτουργίες στις οποίες εισδύει, αλλά είναι μέσα τους παρούσα με αρκετή λεπτότητα για ν’ αυξήσει την αποτελεσματικότητά τους, ενισχύοντας ταυτόχρονα τον δικό της έλεγχο. […]. Ο πανοπτισμός είναι η γενική αρχή μιας νέας “πολιτικής ανατομίας”, που αντικείμενο και σκοπός της δεν είναι οι σχέσεις κυριαρχίας αλλά οι σχέσεις πειθαρχίας» M. Foucault

«Το μείζον αποτέλεσμα του «Πανοπτικού» είναι, επομένως, το ακόλουθο: να υποβάλλει στον κρατούμενο μια συνειδητή και μόνιμη, σε βάρος του, κατάσταση ορατότητας, πού εξασφαλίζει την αυτόματη λειτουργία της εξουσίας. Να μονιμοποιεί τα αποτελέσματα της επιτήρησης, ακόμα κι αν αυτή είναι ασυνεχής στην άσκησή της· η τελειότητα της εξουσίας να τείνει στο να καθιστά περιττή τη συγκεκριμένη άσκησή της·

το αρχιτεκτονικό τούτο συγκρότημα να είναι μια μηχανή για την εγκαθίδρυση και τη στήριξη ενός είδους εξουσίας ανεξάρτητης από εκείνον πού την ασκεί· κοντολογίς, οι κρατούμενοι να παγιδεύονται και να υφίστανται μιαν εξουσία της οποίας οι ίδιοι είναι οι φορείς. Γι' αυτόν το λόγο, είναι ταυτόχρονα και πάρα πολύ και πολύ λίγο να παρακολουθείται ακατάπαυστα ό κρατούμενος από έναν επιτηρητή: πολύ λίγο, διότι το ουσιαστικό είναι να ξέρει ότι παρακολουθείται· παρά πολύ, διότι δεν υπάρχει ανάγκη να παρακολουθείται πραγματικά» M. Foucault

Κανόνας

«Το Λεξικό της Ιατρικής των Littré και Robbin ορίζει το κανονικό ως εξής: κανονικό (normalis εκ του norma, κανών) είναι αυτό που είναι σύμμορφο προς τον κανόνα. Η συντομία αυτού του λήμματος σε ένα ιατρικό λεξικό δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει (…). Το Τεχνικό και Κριτικό λεξιλόγιο της Φιλοσοφίας του Lalande είναι περισσότερο λεπτομερές: κανονικό, από ετυμολογική άποψη, δεδομένου ότι norma σημαίνει τον γνώμονα, είναι αυτό που δεν κλίνει ούτε προς τα δεξιά ούτε προς τα αριστερά, άρα αυτό που παραμένει στο ορθό μέσο, εξού και οι δύο παράγωγες έννοιες: κανονικό είναι αυτό που είναι όπως πρέπει να είναι, και κανονικό, στην πλέον συνηθισμένη έννοια της λέξης, είναι αυτό που συναντάται στην πλειονότητα των περιπτώσεων ενός προσδιορισμένου είδους ή αυτό που συνιστά είτε τη μέση τιμή είτε το πρότυπο ενός μετρήσιμου χαρακτήρα» G. Canguilhem

«Η νόρμα, ο κανόνας, καθίσταται το κριτήριο διάκρισης των ατόμων «Η νόρμα, ο κανόνας, καθίσταται το κριτήριο διάκρισης των ατόμων. Από τη στιγμή που η κοινωνία που επί του παρόντος εγκαθιδρύεται είναι πράγματι μία κοινωνία του κανόνα, η ιατρική, στο βαθμό που είναι η κατ’ εξοχήν επιστήμη του κανονικού και του παθολογικού, μέλλει να καταστεί η βασίλισσα των επιστημών. Ο Szasz λέει: η ιατρική είναι η θρησκεία της σύγχρονης εποχής. Εγώ θα τροποποιούσα λίγο την παραπάνω πρόταση. Έχω την εντύπωση ότι η θρησκευτική εξουσία από τον Μεσαίωνα μέχρι και την κλασική εποχή είχε δικαστική μορφή, μέσω των εντολών της, των δικαστηρίων της και των ποινών της. Αντί για μια αλλαγή από τη θρησκεία στην ιατρική θα έβλεπα μάλλον μία διαδοχή από το δίκαιο στον κανόνα» M. Foucault

«Τι αξία θα είχε η μανία για τη γνώση, αν επρόκειτο να μας εξασφαλίσει μονάχα την απόκτηση γνώσεων και όχι, κατά κάποιον τρόπο και όσο αυτό είναι εφικτό, το παραστράτισμα από εκείνο που ήδη γνωρίζουμε; Υπάρχουν στιγμές στη ζωή που το ερώτημα του αν μπορείς να σκέφτεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που σκέφτεσαι και να αντιλαμβάνεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα, είναι αναγκαίο, για να συνεχίσεις να ερευνάς ή να στοχάζεσαι» M. Foucault

«Υπάρχει μια ηλικία, όπου διδάσκεις αυτό που ξέρεις· έρχεται, όμως, κατόπιν μία άλλη, όπου διδάσκεις αυτό που δεν ξέρεις: αυτό λέγεται αναζήτηση. Έρχεται, ίσως, τώρα η ηλικία όπου ξεμαθαίνεις, όπου αφήνεις να δουλεύει το απρόβλεπτο ξαναπλάσιμο που η λήθη επιβάλλει στο καταστάλαγμα των γνώσεων, των διαφόρων μορφών κουλτούρας, των διαφόρων πεποιθήσεων που πέρασες. Αυτή η εμπειρία έχει, θαρρώ, ένα όνομα τρανό και απαρχαιωμένο που θα τολμήσω να το πάρω εδώ χωρίς κόμπλεξ, στο σταυρικό ακριβώς σημείο της ετυμολογίας του: Sapientia: καμία εξουσία, μια στάλα γνώση, μια στάλα σύνεση και όσο πιο πολύ καλό γούστο» R. Barthes