Η διδασκαλία, εκμάθηση, πιστοποίηση της ελληνικής σε ΑμεΑ Σχεδιασμός, οργάνωση, σύνταξη συνεκτικού πλαισίου διδασκαλίας και εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης/ξένης για άτομα με αναπηρίες Επιστημονικός Υπεύθυνος Πράξης: Ι. Ν. Καζάζης Υπεύθυνες παραδοτέου: Άννα Κοκκινίδου και Μαρία Δημητρακοπούλου Επιστημονική συνεργάτιδα: Όλκα Αικατερίνη Κοινό-στόχος: Άμεσα & έμμεσα ενδιαφερόμενοι για την ελληνική ως ξένη/δεύτερη γλώσσα σε άτομα με Ε.Μ.Δ.

Εισαγωγή – παραπομπή Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε. Μ. Δ Εισαγωγή – παραπομπή Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) & Εκμάθηση ξένης/δεύτερης γλώσσας Σύγχρονη εποχή - σημασία εκμάθησης μιας ξένης/δεύτερης γλώσσας παράλληλα με τη μητρική Δυνατότητα διεθνής επικοινωνίας & αναζήτησης εργασίας Υποχρεωτική διδασκαλία δεύτερης γλώσσας - Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς (www.coe.int/lang-CEFR) Αυξημένα ποσοστά διγλωσσίας & πολυγλωσσίας Δυσκολίες ατόμων με Ε.Μ.Δ. στη Μητρική Γλώσσα (Μ.Γ.) & την Ξένη Γλώσσα (Ξ.Γ.) Ποιος ο καταλληλότερος τρόπος διδασκαλίας Ξ.Γ. ώστε να μην αποκλείεται κανένας μαθητής με Ε.Μ.Δ;

Στόχος – Σχεδιάγραμμα Παρουσίασης Βοηθητικό Εργαλείο για όλους όσους ασχολούνται με την εκμάθηση & τη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης / δεύτερης γλώσσας Συνοπτική επισκόπηση της τρέχουσας έρευνας πάνω στις Ε.Μ.Δ. Σχέση Ε.Μ.Δ. με την εκμάθηση μιας ξένης ή δεύτερης γλώσσας. Ε.Μ.Δ. & διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας

Γνωριμία με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Ορισμός: Μία ανομοιογενής ομάδα διαταραχών, οι οποίες εκδηλώνονται με σημαντικές δυσκολίες στην πρόσκτηση και χρήση ικανοτήτων ακρόασης, ομιλίας, ανάγνωσης, γραφής, συλλογισμού ή μαθηματικών ικανοτήτων (Παντελιάδου, 2000). Διαταραχές ενδογενείς, αναπτυξιακές με νευρολογική βάση. Φυσιολογικός Δείκτης Νοημοσύνης – Επαρκής εκπαίδευση – Κατάλληλο μαθησιακό περιβάλλον – Κοινωνικές ευκαιρίες Εμφάνιση τα πρώτα σχολικά χρόνια (2%-10% του πληθυσμού) – Παραμονή στην ενήλικη ζωή Περιορισμένο εύρος προσοχής (μάξιμουμ 10 – 15 λεπτά)

Ταξινόμηση Ειδικών Μαθησιακών Δυσκολιών (Ε.Μ.Δ.) Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-ΙV-TR, 2000): διαταραχή της ανάγνωσης (Δυσλεξία) διαταραχή των μαθηματικών (Δυσαριθμησία) διαταραχή της γραπτής έκφρασης (Δυσγραφία) μαθησιακή διαταραχή μη προσδιοριζόμενη αλλιώς Βιβλιογραφία: διαταραχή απόκτησης προφορικού λόγου (δυσφασία) διαταραχή κινητικού συντονισμού (δυσπραξία) διαταραχή του χρονικού προσανατολισμού (δυσχρονία) διαταραχή οπτικοχωρικών ικανοτήτων (σύνδρομο δεξιού ημισφαιρίου)

Δυσλεξία – Ειδική Αναγνωστική Δυσκολία Μη αναμενόμενη, συγκεκριμένη & επίμονη αποτυχία απόκτησης αποτελεσματικών δεξιοτήτων ανάγνωσης, παρά το τυπικό μαθησιακό περιβάλλον, την επαρκή νοημοσύνη & τις κοινωνικοπολιτισμικές ευκαιρίες (W.H.O. 1993) Επηρεάζει τη γραφή & την ορθογραφία (δυσορθογραφία) Πιο συχνή στον ανδρικό πληθυσμό (2:3 ή 4:5) Παραμονή στην εφηβική & ενήλικη ζωή Καθυστερημένη απόκτηση γλώσσας ως ένδειξη εμφάνισης δυσκολιών

Τύποι Δυσλεξίας Οπτικός (λεκτικός ή επιφανειακός): Δυσκολία ολικής ανάγνωσης λέξεων - λάθη κανονικοποίησης (π.χ. «κατάρτι» - «καράτι») Ακουστικός (μη λεκτικός ή φωνολογικός): Δυσκολία ανάγνωσης άγνωστων λέξεων (ψευδολέξεων) – λάθη φωνολογικά (π.χ. «πριόνι» – «πιόνι») Μεικτός: Δυσκολία ανάγνωσης όλων των κατηγοριών λέξεων και ψευδολέξεων.

Γενικά Χαρακτηριστικά Δυσλεξίας Δυσκολία οργάνωσης νοητικών πληροφοριών & αλληλουχιών (δυσκολία στους μήνες, δέσιμο κορδονιών, ψάξιμο σε λεξικά) Περιορισμένη συγκέντρωση προσοχής (δεν μπορούν να ακούν και να γράφουν συγχρόνως και γρήγορα) Μνημονικά προβλήματα (δυσκολία απομνημόνευσης ορισμών, ονομάτων) Πτωχό λεξιλόγιο & απλή σύνταξη (δυσκολία κατανόησης πολύπλοκων οδηγιών) Αδυναμία οπτικοκινητικού συντονισμού (μίμηση άλλου) & οπτικοχωρικού προσανατολισμού (δυσκολία αριστερά – δεξιά) Άγχος, απογοήτευση, νευρικότητα, απροθυμία, χαμηλή αυτοεικόνα Ικανότητα σε πρακτικές δεξιότητες (κατασκευές, τέχνη κ.α.) Αναλυτική & δημιουργική σκέψη - χρήση όλων των αισθήσεων (εικόνες)

Χαρακτηριστικές Δυσκολίες Δυσλεξίας στην ανάγνωση & τη γραφή / ορθογραφία Σύγχυση γραμμάτων (τ-π), αντιστροφή σειράς γραμμάτων (έτσι-έστι), παράλειψη γραμμάτων (στον-το), μάντεμα λέξεων (πάνε-πάει) Αργός ρυθμός ανάγνωσης (λάθη σημασιολογικά & φωνολογικά) Έλλειψη προσωδίας, αγνόηση σημείων στίξης, χάσιμο σειράς Δυσκολία κατανόησης ανάγνωσης Αντικατάσταση γραμμάτων (γ-φ ή 9-ρ) ή λέξεων (πρόγραμμα-πράγματα), σύγχυση γραμμάτων (θ-δ) ή συμπλεγμάτων (χόρτα-χότρα), παράλειψη (πρόχειρο-πόχειρο), πρόσθεση (πόρτα-ποράτα), αντιμετάθεση (αν-να) γραμμάτων συλλαβών ή λέξεων Μη ή λανθασμένη χρήση σημείων στίξης, έλλειψη αποστάσεων μεταξύ των λέξεων, μη χρήση της γραμμής, ακατανόητη γραφή με ορθογραφικά λάθη γραμματικού (λέει-λέη) & ιστορικού τύπου (κλείνω-κλίνω)

Δυσαριθμησία - Δυσκαλκουλία Αδυναμία μαθηματικής σκέψης: Δυσκολία διάκρισης συμβόλων Αδυναμία κατανόησης μαθηματικών εννοιών Δυσκολία διεξαγωγής υπολογισμών (πράξεων, μετατροπών κ.α.) Αδυναμία ορθής στοίχισης αριθμών & αποστήθισης πινάκων πολλαπλασιασμού

Δυσγραφία Αδυναμία γραπτής έκφρασης Δυσκολία ευθυγράμμισης λέξεων στο χαρτί, χρήση συνδυασμού κεφαλαίων & μικρών γραμμάτων, κόψιμο λέξεων, κατάργηση ορίων μεταξύ τους Ακατάστατη & δυσανάγνωστη γραφή με ορθογραφικά λάθη & χωρίς χρήση σημείων στίξης Αντικατάσταση γραμμάτων με αριθμούς (ε-3) Διαφορετικά ορθογραφικά λάθη στην ίδια λέξη στο ίδιο κείμενο Ανομοιογένεια στη γραφή (αποστάσεις & γράμματα) Αργή γραφή

Αιτιολογία Ειδικών Μαθησιακών Δυσκολιών (Ε.Μ.Δ.) Επικρατούσες Υποθέσεις: Η υπόθεση του Φωνολογικού Ελλείμματος (Snowling, 2000) Η υπόθεση του διπλού ελλείμματος (Nijakowska, 2010) Η ακουστική υπόθεση (Tallal, 1980) Η οπτική υπόθεση (Valdois, Bosse & Tainturier 2004) Η κινητική υπόθεση (Nicolson και Fawcett, 1990) Η χρονική υπόθεση (Ramus κ.ά., 2003)

Συνοδά Συμπτώματα – Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) Νευροβιολογική διαταραχή της ικανότητας ελέγχου του επιπέδου κινητικότητας (υπερκινητικότητα), συμπεριφοράς (παρορμητικότητα) & συγκέντρωσης σε μία δραστηριότητα (απροσεξία) (Martinussen κ.ά., 2009) 5% - 12% παιδιών σχολικής ηλικίας (1-2 παιδιά ανά τάξη & κυρίως αγόρια), παραμονή στην ενήλικη ζωή Τρεις τύποι: μόνο διάσπαση (ΔΕΠ), μόνο υπερκινητικότητα/παρορμητικότητα (Υ) & συνδυασμός των δύο Αδυναμία διατήρησης ή διάσπαση προσοχής & συγκέντρωσης, μη αναμενόμενη κινητικότητα & παρορμητικότητα Συνεχής κίνηση & ομιλία, ονειροπόληση, δυσκολία εκτέλεσης εντολών, οργάνωσης εργασιών, απώλεια πραγμάτων & μνήμης

Αξιολόγηση Ειδικών Μαθησιακών Δυσκολιών (Ε.Μ.Δ.) Δύο σχολικά έτη για έγκυρη & αξιόπιστη διάγνωση (8-12 ετών) Κριτήριο: 18 μήνες καθυστέρηση ανάγνωσης σύγκριση με το αναμενόμενο αναγνωστικό επίπεδο Σημασία έγκαιρης διάγνωσης για αποτελεσματικότητα θεραπείας & εύρεση αντισταθμιστικών μηχανισμών Αλληλεπιδραστικοί παράγοντες: κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, συναισθηματική κατάσταση, οικογενειακό περιβάλλον, παρακολούθηση μαθημάτων, αισθητηριακές διαταραχές, άλλα προβλήματα υγείας Συλλογή πληροφοριών: συνεντεύξεις, ιστορικά, ερωτηματολόγια, ψυχομετρικές δοκιμασίες (WISC-III), παρατήρηση, μαθησιακή εκτίμηση Νόμος Ειδικής Αγωγής (3699/08): Διάγνωση από διεπιστημονική μονάδα των ΚΕ.Δ.Δ.Υ., Ε.Δ.Ε.Α. ή ΙΠΔ http://www.dyslexia- goneis.gr/view.asp?ItemID=16&ns=1&mcid=10&cid=24

Θεωρητικό γνωστικό μοντέλο ανάγνωσης & γραφής – Το γνωστικό μοντέλο διπλής οδού ανάγνωσης του M. Coltheart (1993)

Διαγλωσσική προσέγγιση ανάγνωσης & δυσλεξίας – Ορθογραφικό Βάθος Δύο γλωσσικά συστήματα γραφής: λογογραφικά (ιαπωνικά) αλφαβητικά (ελληνικά) Γλώσσες βαθιάς ορθογραφίας ή αδιαφανείς (αγγλικά) – Ανώμαλη, ακανόνιστη αντιστοιχία γραφήματος /φωνήματος & το αντίστροφο (π.χ. διάφορες προφορές του γράμματος “a”) Γλώσσες ρηχής ορθογραφίας ή διαφανείς (ιταλικά) – ομαλή αντιστοιχία γραφήματος / φωνήματος & το αντίστροφο (π.χ. μία προφορά γράμματος “a” ως /a/) Γλώσσες μεσαίας ορθογραφίας ή ημιδιαφανείς (ελληνικά) – Ομαλή αντιστοιχία στην ανάγνωση & ανώμαλη στη γραφή (π.χ. γραφή του ήχου /ι/ με 5 τρόπους ι, η, υ, ει, οι) Υπόθεση ορθογραφικού βάθους (Seymour κ.ά., 2003)

Διαγλωσσική προσέγγιση ανάγνωσης & δυσλεξίας – Ψυχογλωσσολογική θεωρία μονάδας μεγέθους (The grain size theory των J.C. Ziegler & U. Goswami, 2005) Προϋπόθεση κατανόησης της ανάγνωσης: Η κατανόηση της φωνολογικής ενημερότητας Διαγλωσσικές διαφορές στη μονάδα μεγέθους των λεκτικών αναπαραστάσεων & στις αναγνωστικές στρατηγικές, επειδή οι γλώσσες ποικίλουν σε φωνολογική δομή & στο βαθμό διαφάνειας που η φωνολογία παρίσταται στην ορθογραφία Εκμάθηση διαφανών γλωσσών – ανάπτυξη στρατηγικών γραφοφωνημικής κωδικοποίησης (μικρών μονάδων) Εκμάθηση αδιαφανών γλωσσών – παράλληλη ανάπτυξη στρατηγικών κωδικοποίησης μικρών & μεγάλων μονάδων (γράφημα/φώνημα, συλλαβή, θέμα, κατάληξη, λέξη) Δυσλεξία: Όσο πιο διαφανής είναι μία γλώσσα, τόσο λιγότερα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δυσλεκτικοί στην εκμάθησή της

Οι Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε. Μ. Δ Οι Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) & η Εκμάθηση της Δεύτερης Γλώσσας (ΕΔΓ) Η θεωρία της διαγλωσσικής μεταφοράς/The cross- language transfer theory (Durgunoglu & Oney, 2000): Οι αποκτηθείσες αναγνωστικές ικανότητες της πρώτης γλώσσας μπορούν να εφαρμοστούν και για την ανάπτυξη της ανάγνωσης της δεύτερης Καθολικές μεταγνωστικές ικανότητες που παρατηρούνται ανεξάρτητα από τη γλώσσα καθ’ αυτή. Μεταφορά φωνολογικής ενημερότητας ανάμεσα στις γλώσσες (αλφαβητικές & λογογραφικές)

Οι Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε. Μ. Δ Οι Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) & η Εκμάθηση της Ξένης Γλώσσας (ΕΞΓ) Η υπόθεση ελλείμματος γλωσσολογικής κωδικοποίησης (Sparks, Ganschow & Pohlman, 1989): Η δυσκολία στην ΕΞΓ οφείλεται στις κατεστραμμένες ικανότητες επεξεργασίας της μητρικής γλώσσας (ΜΓ) & κυρίως στο φωνολογικό έλλειμμα παρά την ανάπτυξη αντισταθμιστικών στρατηγικών για τη ΜΓ Τρεις τύποι ελλειμμάτων γλωσσολογικής κωδικοποίησης: φωνολογικό - ορθογραφικό (π.χ. η λέξη «γάτα» αποτελείται από τους ήχους /γ/, /α/, /τ/, /α/) συντακτικό (π.χ. η πρόταση «Η Μαρία παίζει τάβλι» αποτελείται από Υποκείμενο – Ρήμα - Αντικείμενο) σημασιολογικό (π.χ. διαφορά μεταφορικής & κυριολεκτικής σημασίας λέξης) Υπόθεση διαφορών γλωσσολογικής κωδικοποίησης (ΕΞΓ: συνεχές δυσκολιών από ήπιες σε σοβαρές)

Θεραπεία & Διδασκαλία ατόμων με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Συνεργασία επαγγελματιών (ερευνητές, ψυχολόγοι, ειδικοί παιδαγωγοί, εκπαιδευτικοί κ.α.) Προϋποθέσεις: Έγκαιρη διάγνωση & αναλυτική περιγραφή της φύσης της μαθησιακής δυσκολίας Συστηματική, εντατική & ειδική εκπαίδευση βελτίωσης φωνολογικής ενημερότητας ή άλλων ελλειμμάτων (π.χ. μνημονικών) Συνδυαστικές παρεμβάσεις εξάσκησης φωνολογικών & σημασιολογικών/συντακτικών σημείων

Θεραπεία & Διδασκαλία Δεύτερης γλώσσας ατόμων με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Πέντε τομείς στη Διγλωσσία – Πολυγλωσσία (Cline, 2000): Ακριβής & έγκαιρη αναγνώριση ΜΔ Υιοθέτηση ενός σαφούς και αλληλεπιδραστικού μοντέλου ανάπτυξης της δυσλεξίας Προσοχή άλλων σημαντικών διαστάσεων (π.χ. το επίπεδο γνώσης της γλώσσας, η συναισθηματική σχέση μαζί της & οι ευρύτερες οικογενειακές ή κοινωνικές επαφές με αυτήν) Κατάλληλη επιλογή εκπαιδευτικών στρατηγικών Εύρεση αποτελεσματικών τρόπων υποστήριξης των ίδιων & των οικογενειών τους)

Θεραπεία & Διδασκαλία Ξένης γλώσσας ατόμων με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Αποτελέσματα εικοσαετούς έρευνας των Ganschow & Sparks (2000): Πρωτογενή γλωσσικά προβλήματα σε συνδυασμό με τυχόν δευτερογενή (π.χ. άγχος) Δυσκολίες κατανόησης & χρήσης των κανόνων της γλώσσας (φωνολογικό & ορθογραφικό επίπεδο) Έλλειψη μεταγλωσσικών δεξιοτήτων (π.χ. ικανότητα αναστοχασμού πάνω στη γλώσσα & χρήσης στρατηγικών αυτοδιόρθωσης) Άμεση, συστηματική, πολυαισθητηριακή διδασκαλία γλωσσικών κανόνων (φωνολογικών, ορθογραφικών, γραμματικών, συντακτικών, σημασιολογικών & μορφολογικών) Απουσία σημαντικών διαφορών σχετικά με το Δείκτη Νοημοσύνης, τις δεξιότητες ΜΓ & ΞΓ & τους βαθμούς στη ΞΓ

Εκμάθηση της ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Ελληνική γλώσσα: διαφανής στην ανάγνωση, αδιαφανής στη γραφή (π.χ. 7 ήχοι φωνηέντων /a/, /e/, /i/, /o/, /ou/ αντιστοιχούν σε 14 γραπτούς συνδυασμούς α, ε, αι, ι, η, υ, ει, οι, υι, ο, ω, ου, ευ, αυ) Σύγχυση στην επιλογή της σωστής ορθογραφίας (ανώμαλες λέξεις ή εξαιρέσεις παρά τους μορφολογικούς & γραμματικούς κανόνες) Ευκολότερη εκμάθηση ανάγνωσης μέσω μιας φωνολογικής στρατηγικής επεξεργασίας (π.χ. αντιστοιχία γραφήματος/ φωνήματος – μη λεκτική οδός) – Ρυθμός σταθερός, αλλά αργός Δυσκολότερη εκμάθηση ορθογραφίας μέσω μιας μορφολογικής στρατηγικής (π.χ. ταύτιση ολόκληρης λέξης με την αντίστοιχη μορφή στο οπτικό / ορθογραφικό λεξικό – συνδυασμός λεκτικής & μη λεκτικής οδού)

Βασικές διδακτικές προσεγγίσεις - Πολυαισθητηριακή προσέγγιση διδασκαλίας (J. Nijakowska, 2010) Η έγκαιρη και άμεση πολυαισθητηριακή εκπαίδευση της ΞΓ, βελτιώνει όχι μόνο την ΕΞΓ αλλά και τις επιδόσεις στη ΜΓ Άμεση & ξεκάθαρη διδασκαλία των τριών συστημάτων της ΞΓ: Φωνολογίας – ορθογραφίας (σχέση γράμματος – ήχου) Γραμματικής (σύνταξη) Μορφολογίας (μονάδες νοήματος) Ταυτόχρονη χρήση διαφόρων αισθήσεων (οπτικές, ακουστικές, απτικές - κιναισθητικές δεξιότητες, κινητικές) Συνδυασμός μητρική & ξένης γλώσσας Αλληλουχία πρώτα απλών & σιγά σιγά πιο σύνθετων σχέσεων ήχου – συμβόλου, γραμματικών κανόνων & μορφολογικής ενημερότητας Συνεχείς επαναλήψεις – Μία σχέση ή ένας κανόνας τη φορά

Βασικές διδακτικές προσεγγίσεις – Δυναμική (Γνωστική) αξιολόγηση (E Βασικές διδακτικές προσεγγίσεις – Δυναμική (Γνωστική) αξιολόγηση (E. Schneider & L. Ganschow, 2000) Σημασία συνεχούς αλληλεπίδρασης εκπαιδευτή – εκπαιδευόμενου Βελτίωση μεταγνωστικών δεξιοτήτων Μεσολαβητικός ρόλος δασκάλου στη διαμόρφωση μαθησιακού περιβάλλοντος & την εμφάνιση μίας έννοιας κάθε φορά στη συνειδητή προσοχή του μαθητή Δάσκαλος – Μοντέλο (μίμηση προτύπου / modeling) Σταδιακή απόσυρση παιδαγωγού Από ρόλο καθοδηγητή σε ρόλο παρατηρητή / υποστηρικτή

Μεταγνώση & διδασκαλία εκμάθησης δεύτερης / ξένης γλώσσας σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Μεταγνώση: Η γνώση πάνω στις μαθησιακές διαδικασίες & η χρήση τους σε μια καινούρια μάθηση Ενδεικτικές ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης (Reid, 2001): Έχω ξανακάνει κάτι παρόμοιο & πώς το αντιμετώπισα τότε; Τι βρήκα εύκολο, τι δύσκολο & γιατί; Τι έμαθα από αυτό; Τι πρέπει να κάνω για να ολοκληρώσω το συγκεκριμένο έργο; Πώς το αντιμετωπίζω, μπορώ να χρησιμοποιήσω τον ίδιο τρόπο με τότε;

Μεταγνώση & διδασκαλία εκμάθησης δεύτερης/ξένης γλώσσας σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Τέσσερις βασικές δεξιότητες – προϋποθέσεις (Schneider & Crombie, 2003): Γνώση του προβλήματος (π.χ. ορθογραφικό λάθος) Γνώση των πιθανών στρατηγικών επίλυσης (π.χ. αγνόηση, σπάσιμο λέξης σε θέμα & κατάληξη, σύνδεση με εικόνα, χρήση γραμματικού κανόνα, βοήθεια δασκάλου ή υπολογιστή κ.α.) Επιλογή της κατάλληλης στρατηγικής ανά περίπτωση (π.χ. διαφορά στρατηγικών στο σπίτι & στο σχολείο) Διεξαγωγή ελέγχου στρατηγικής – Πιθανή εφαρμογή άλλης πιθανής στρατηγικής & επανάληψη βημάτων 2 - 4 (π.χ. Είναι σωστή η λέξη ή χρειάζομαι απόδειξη από το λεξικό κ.α.;)

Μεταγνώση & διδασκαλία εκμάθησης δεύτερης / ξένης γλώσσας σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Έξι βήματα σκέψης για αποτελεσματικό στοχασμό (Kite, 2000): Σκέψη του «μπορώ» Δημιουργία ξεκάθαρου στόχου Σχεδιασμό μέσα από επιχειρήματα υπέρ & κατά Σκέψη πάνω στις συνέπειες της πράξης Έλεγχος της διαδικασίας Αναστοχασμός της διαδικασίας πάνω σε αυτό που έγινε (π.χ. Τι θα μπορούσε να βελτιωθεί;) Ευχάριστες & δημιουργικές δραστηριότητες για κάθε βήμα

Μεταγλωσσική συνείδηση & διδασκαλία φωνολογικής ενημερότητας σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Μεταγλωσσική σκέψη: Η σκέψη πάνω σε γλωσσικά ζητήματα Φωνολογική ενημερότητα: Γνώση των ακουστικών πλευρών της γλώσσας Φωνημική ενημερότητα: Ικανότητα διάκρισης του κάθε φωνήματος (η μικρότερη μονάδα λόγου) στις λέξεις. Δραστηριότητες εξάσκησης φωνολογικής συνείδησης (Chapman, 2003): Ακουστική διάκριση & δημιουργία ομοιοκαταληξίας (κοίτα – πίτα) Ακουστική διάκριση & δημιουργία παρηχήσεων (Σιγανός γέρος γελά αργά) Προφορική κατάτμηση λόγου σε λέξεις (π.χ. Το-νερό-κυλάει), συλλαβές (π.χ. α-γε-λά-δα) ή φωνήματα (/γ/α/τ/α/) Προφορικός χωρισμός λέξεων σε θέμα & κατάληξη (δάσ-ος) Συγκερασμός φωνημάτων σε λέξεις (οι ήχοι /φ/ο/ρ/α/ σχηματίζουν τη λέξη φόρα)

Άλλοι τύποι μεταγλωσσικής συνείδησης Ορθογραφική ενημερότητα: Ικανότητα κατανόησης της αναπαράστασης της γλώσσας από τα γράμματα & της ορθογραφημένης γραφής των λέξεων Συντακτική ενημερότητα: Ικανότητα αναγνώρισης & εφαρμογής των γραμματικών κανόνων της γλώσσας Μορφολογική ενημερότητα: Ικανότητα διάκρισης των μορφημάτων (θέματα, καταλήξεις, ρίζες λέξεων) σε μια λέξη & σύνθεσής τους για τη δημιουργία νέων λέξεων Χρήση λέξεων & ψευδολέξεων (ανύπαρκτες λέξεις χωρίς σημασία που ακολουθούν τη συλλαβική δομή της γλώσσας, όπως «γκρεμάτι», «σπατρίζω» κ.α.).

Διδασκαλία μεταγλωσσικής συνείδησης κατά την ΕΞΓ σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Πέντε στρατηγικές μεταγλωσσικών δεξιοτήτων (Schneider & Ganschow, 2000): Εκμαίευση γνώσεων μαθητή (ερωτήσεις ή κινήσεις ενεργοποίησης με βάση το ρυθμό του) Δημιουργία πλαισίου φιλικού στα λάθη (αύξηση χρόνου, ενθάρρυνση) – Εκπαιδευτής ως μοντέλο – Θετική αναγνώριση – Επιβράβευση σκέψης Εκπαίδευση μαθητή στην εύρεση γλωσσικών ομοιοτήτων ή διαφορών στη ΞΓ ή μεταξύ ΜΓ & ΞΓ (π.χ. Τι κοινό ή μη έχουν οι λέξεις «ψάρια», «ψαρεύω») Οργάνωση μάθησης – Δάσκαλος ως πρότυπο – Φάκελος (κανόνες προφοράς / ορθογραφίας / γραμματικής/ λεξιλογίου, λίστες ανώμαλων λέξεων ή εξαιρέσεων, μνημονικές τεχνικές, συλλογές λέξεων με ίδια ρίζα, θέμα ή κατάληξη, λίστες λέξεων που προέρχονται από τη ΜΓ ή την ΞΓ. Χρήση μνημονικών τεχνικών – Λεκτικές ή μη λεκτικές στρατηγικές - Δάσκαλος ως Μοντέλο – Ενθάρρυνση δημιουργικότητας

Παραδείγματα μνημονικών στρατηγικών κατά την ΕΞΓ σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Απόδοση βασικών γραμματικών ή ορθογραφικών κανόνων με συγκεκριμένο χρώμα & σχήμα Σύνδεση καρτών ειδικού σχήματος (κύκλος, τετράγωνο, τρίγωνο) με τα μέρη του λόγου (ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο) & χρώματος (κόκκινο, κίτρινο, πράσινο) με το συντακτικό ρόλο της λέξης (υποκείμενο, ρήμα, αντικείμενο) Σύνδεση με άλλες αισθήσεις (κιναισθητική) - Σύνδεση εννοιών (θέμα, κατάληξη ή ρίζα λέξης) ή του θέματος «συν-» με μια κίνηση Απόδοση ανθρώπινων, ζωικών ή φυτικών στοιχείων σε αφηρημένες έννοιες (Το γράμμα «η» είναι ένα κορίτσι με μακριά αλογοουρά ή το θέμα & η κατάληξη είναι δύο αδελφάκια που ζουν μαζί ή χώρια) Δημιουργία ακρωνύμιων από τα αρχικά γράμματα των δύσκολων λέξεων για απομνημόνευση (Το ακρωνύμιο «ΖΕΒΡΑ» αντιστοιχεί στις λέξεις «ζώνη», «έρημος», «βάρος», «ράβω», «αγκάθι»)

Παραδείγματα μνημονικών στρατηγικών κατά την ΕΞΓ σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Ακουστικές τεχνικές για την απομνημόνευση ήχων, λέξεων, φράσεων & μεταγλωσσικών μεθόδων: Σύνδεση του ήχου ενός γράμματος με έναν γνωστό ήχο (ο ήχος του «σ» μοιάζει με τον ήχο του φιδιού που έρπεται) Ηχητική σύνδεση άγνωστων λέξεων μεταξύ τους ή με γνωστές (φτυάρι – ψάρι) Δημιουργία πρωτότυπων φράσεων με άγνωστες λέξεις για απομνημόνευση (Το καστανό κρεμμύδι φορούσε άσπρο σκουφί για να πάει στον οδοντίατρο.)

Παραδείγματα μνημονικών στρατηγικών κατά την ΕΞΓ σε άτομα με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (Ε.Μ.Δ.) Εικονογραφική μέθοδος (Mavrommati & Miles, 2002): Εκμάθηση ελληνικής ορθογραφίας & προπαίδειας Δημιουργία μίας εικόνας με βάση τη συγκεκριμένη ορθογραφία για εκμάθηση & τη σημασία της λέξης (Για το θέμα «παίζ-» το γράμμα «α» μοιάζει με μια μπάλα & το «ι» σαν ένα πόδι ή ένα μπαστούνι του γκολφ που τη χτυπάει) Παράδειγμα της λέξης «φωλιά»: 

Μεταγλωσσικές στρατηγικές για τη βελτίωση ανάγνωσης, κατανόησης, προφορικής & γραπτής έκφρασης Μαγνητοφώνηση της ανάγνωσης – Απόκτηση ελέγχου Δημιουργία ιστορίας μέσα από τη σωστή σειρά εικόνων (αρχή, μέση, τέλος) Εύρεση λέξεων – κλειδιά σε ένα κείμενο Οπτική απεικόνιση (νοερή ή γραπτή δημιουργία εικόνων αναπαράστασης ενός κειμένου) Περιληπτικές προτάσεις (αναγνώριση βασικών σημείων κειμένου) Χρήση πλαγιότιτλων στις παραγράφους & σχεδιαγράμματος (κατασκευή ενός εννοιολογικού χάρτη με τις κεντρικές ιδέες του κειμένου) Δημιουργία ερωτήσεων πριν την ανάγνωση του κειμένου για το ποιες είναι οι υπάρχουσες γνώσεις στο θέμα & το τι περιμένει κάποιος να μάθει από αυτό – Ενεργοποίηση υπάρχουσας γνώσης Έλεγχος σε ό, τι έγινε & αυτοδιόρθωση ύστερα από ένα λάθος

Στρατηγική άμεσης διδασκαλίας βημάτων σκέψης – Παραδείγματα για τη βελτίωση ορθογραφίας & λεξιλογίου 1ο Βήμα: Τι συνοδεύει τη συγκεκριμένη λέξη (άρθρο ή προσωπική αντωνυμία) 2ο Βήμα: Τι μέρος του λόγου είναι (ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο) 3ο Βήμα: Εφαρμογή του αντίστοιχου κανόνα Παράδειγμα: Η λέξη «κάνει» γράφεται με «-ει» γιατί παίρνει μπροστά την προσωπική αντωνυμία «αυτός» (1ο βήμα), άρα είναι ρήμα (2ο βήμα) και τα ρήματα γράφονται στο τέλος με «-ει» (3ο βήμα) 1ο Βήμα: Αναζήτηση σημασίας λέξης από τα συμφραζόμενα του κειμένου 2ο Βήμα: Σπάσιμο λέξης (χωρισμός λέξης σε θέμα, κατάληξη ή στα συνθετικά της) 3ο Βήμα: Ενεργοποίηση μνήμης & σύνδεση με άλλη ήδη γνώριμη λέξη στο σημασιολογικό λεξικό Παράδειγμα: Η λέξη «καθαρογράφω» σπάει σε «καθαρός» & «γράφω» & σημαίνει «γράφω κάτι με καθαρό τρόπο»

Βασικά στοιχεία μιας επιτυχημένης εκπαιδευτικής διαδικασίας Προσαρμογή του ρυθμού μάθησης & διδασκαλίας στην ταχύτητα και το προσωπικό στυλ του μαθητή Χρήση ειδικών εκπαιδευτικών τεχνικών – στρατηγικών Εξατομικευμένα εκπαιδευτικά πλάνα (ΕΕΠ) & πλάνα μαθήματος (ΠΜ): Προγράμματα δουλειάς φτιαγμένα από τον εκπαιδευτή, σύμφωνα με τις δυνατότητες & γνώσεις του ατόμου Ρόλος δασκάλου: δημιουργία κατάλληλων κινήτρων μάθησης, ενθάρρυνση συμμετοχής, επιβράβευση προσπάθειας, εντοπισμός προόδου, αξιολόγηση μαθησιακού επιπέδου, επανάληψη, σύνδεση με προηγούμενη γνώση, συνειδητοποίηση περιορισμένων δυνατοτήτων συγκέντρωσης ατόμων με Ε.Μ.Δ. (εύρος προσοχής 10 – 15 λεπτά

Βασικά στοιχεία μιας επιτυχημένης διδασκαλίας ΕΞΓ σύμφωνα με τους Ε Βασικά στοιχεία μιας επιτυχημένης διδασκαλίας ΕΞΓ σύμφωνα με τους Ε. Schneider & M. Crombie (2003) Ανάλυση περιεχομένου μαθήματος (από τις απλές στις πιο σύνθετες έννοιες) Χωρισμός κεφαλαίου σε υποενότητες με λογική αλληλουχία & ξεκάθαρη δομή Τακτικές εναλλαγές δραστηριοτήτων μικρής διάρκειας Επαναλήψεις & συμμετοχή διαφόρων αισθητηριακών καναλιών Χρήση πληθώρας παραδειγμάτων & γενίκευση της γνώσης σε άλλα πλαίσια Διδασκαλία γνώσης με διασκεδαστικό τρόπο: Πρωτότυπα ή κλασικά παιχνίδια (φιδάκι, λότο, μέμορι, γκρινιάρης, ντόμινο, κρεμάλα, κάρτες, κυβόλεξο κ.α.) Ρυθμός μάθησης με βάση τις ανάγκες του μαθητή Εξεταστική διαδικασία: παράταση χρόνου, μη διασπαστικό περιβάλλον, αναγκαίες διευκρινίσεις, προσπάθεια ενεργοποίησης μνήμης μαθητή με τη βοήθεια μνημονικών τεχνικών

Βασικά στοιχεία μιας επιτυχημένης διδασκαλίας ΕΞΓ - Χρήση τεχνολογίας (G.G. Bitter & J.M. Legacy, 2009) Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, προγράμματα ορθογραφικού ελέγχου, ηλεκτρονικά βιβλία, προτζέκτορες, ψηφιακές συσκευές εγγραφής ήχου ή εικόνας, προγράμματα παρουσιάσεων (powerpoint), βίντεο, διαδίκτυο, ιστοσελίδες, ηλεκτρονικά μηνύματα (e-mails) κ.α. Προσπάθεια δημιουργίας ειδικών λογισμικών προγραμμάτων & εξειδικευμένων συσκευών για άτομα με ΕΜΔ: «Βοηθός διαδραστικής διδασκαλίας για τους αναγνώστες» του Rod Nicolson (Readers’ Interactive Teaching Assistant – RITA system) – Υποστήριξη ανάγνωσης ανάλογα με το αναγνωστικό επίπεδο του μαθητή Συνδυασμός προγράμματος κατά την χρήση του & ανθρώπινης παρουσίας – Υποστήριξη & καθοδήγηση όπου χρειάζεται Λογισμικά ανάγνωσης κειμένου στην ελληνική γλώσσα: αφηγητής του word, διορθωτής λαθών & λογισμικό αναγνώρισης ομιλίας

Σύνοψη - Συμπεράσματα Πρωτότυπη προσπάθεια δημιουργίας ενός συνεκτικού πλαισίου διδασκαλίας & εκμάθησης της ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας σε άτομα με ΕΜΔ Υλικό από μελέτες & πρακτικές της Ελλάδας, άλλων κρατών, διάφορων γλωσσών & τη διδακτική & επαγγελματική εμπειρία της συγγραφέως Απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες ατόμων με ΕΜΔ όλων των επιπέδων γλωσσομάθειας Εστιάζει στις πιθανότητες επιτυχίας & στην ανάπτυξη αποτελεσματικών δεξιοτήτων σε ένα τυπικό ή μη περιβάλλον μάθησης Δάσκαλος ως διαμορφωτής πρόσφορου εδάφους μείωσης της έντασης, αντιμετώπισης της αποτυχίας & ενθάρρυνσης της προσπάθειας Συνεργασία εκπαιδευτικών ΞΓ με άλλες ειδικότητες (παιδαγωγό ειδικής αγωγής, ψυχολόγο), τους γονείς & τον ίδιο το μαθητή με ΕΜΔ Κατάλληλοι εκπαιδευτικοί στόχοι σύμφωνα με τις δυσκολίες του ατόμου