Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 ο εξάμηνο, Διάλεξη 9 η, 29/3/2016 Διδάσκουσα: Ασημίνα Χριστοφόρου ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

2 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ IV. Φιλελεύθερες-εξελικτικές θεωρίες – υποδείγματα μη ισόρροπης αναπτύξεως Α. Θα ασχοληθούμε με τα εξής υποδείγματα: 1.Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας (cumulative causality) του Myrdal (1957) 2.Θεωρία διατομεακής και διαπεριφερειακής διάχυσης της οικονομικής ανάπτυξης του Hirschman (1958) 3.Θεωρία των πόλων ανάπτυξης του Perroux (1964) 4.Σχολή της αστικής οικονομικής [Segal (1976), Moomaw (1981), Henderson (1983, 1986, 1988, 1990), Nakamura (1985)] 5.Νέα οικονομική γεωγραφία [Krugman (1990, 1993), Fujita and Thisse (1996), Krugman and Venables (1993)]

3 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Β. Εισαγωγή 1.Ξεκινούν από τη θέση ότι οι μηχανισμοί της ελεύθερης αγοράς όχι μόνο δεν οδηγούν αυτόματα σε ισορροπία, αλλά είναι ακριβώς αυτοί που δημιουργούν δομικά την ανισορροπία. Η κινητικότητα των συντελεστών οδηγεί σε μετακίνηση και συγκέντρωση κεφαλαίου και εργασίας στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Τότε οι περιφερειακές ανισότητες εντείνονται και το χάσμα μεταξύ περισσότερο και λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών διευρύνεται. Δημιουργία προτύπου κέντρου-περιφέρειας. 2.Συνεπώς, η κρατική παρέμβαση με τη μορφή περιφερειακής πολιτικής κρίνεται αναγκαία, ώστε να αναστείλει τους παράγοντες αυτούς που στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς συμβάλλουν στη διεύρυνση των περιφερειακών ανισοτήτων. 3.Εδώ η ανάπτυξη δε θεωρείται μόνο ποσοτική μεγέθυνση της οικονομίας, αλλά και ποιοτική αλλαγή της εσωτερικής οργάνωσης των παραγωγικών δομών με την εμφάνιση νέων θεσμών, νέων τεχνολογιών, νέων μορφών οργάνωσης της παραγωγής, κλπ. Λαμβάνει χώρα μια επιλεκτική διαδικασία συγκέντρωσης σε ορισμένες μόνο περιφέρειες όπου μπορεί να υπάρχουν δυναμικές βιομηχανίες ή κλάδοι. Το κλειδί είναι η παρέμβαση του κράτους για τη στήριξη δυναμικών βιομηχανιών και κλάδων με την αξιοποίηση εγχώριων, τοπικών πλεονεκτημάτων και πόρων.

4 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Γ. Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας (cumulative causality) του Myrdal (1957) 1.Προσπαθεί να δείξει ότι οι δυνάμεις της αγοράς έχουν την τάση να αυξάνουν παρά να ελαττώνουν τις ανισότητες μεταξύ των περιφερειών. 2. Διαδικασία σωρευτικής αιτιότητας (cumulative causality) (i)Από τη στιγμή που θα συμβεί μία εξωγενής μεταβολή ή διαταραχή σε μια περιφέρεια, η αλλαγή αυτή θα ενδυναμώνεται προς την ίδια κατεύθυνση και με ολοένα μεγαλύτερη ένταση. (ii) Έτσι αν μία περιφέρεια, χάρη σε κάποιο φυσικό ή επίκτητο πλεονέκτημα που διαθέτει, πραγματοποιήσει υψηλότερα επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης τότε η περιφέρεια αυτή θα γνωρίσει ταχύτερους ρυθμούς ανάπτυξης. Γιατί;

5 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ (iii) Οι συνθήκες ανάπτυξης δημιουργούν πλεονεκτήματα με τη μορφή εσωτερικών και εξωτερικών οικονομιών κλίμακας, λόγω της χωρικής εγγύτητας επιχειρήσεων, καταναλωτών, έργων υποδομής, οικισμών και υποστηρικτικών υπηρεσιών. Το γεγονός αυτό ευνοεί τη συγκέντρωση πόρων και συντελεστών στις περιφέρειες αυτές, ενισχύοντας περαιτέρω τις οικονομίες κλίμακας και την προοπτική ανάπτυξης. Από την άλλη, οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες στερούνται τα κεφάλαια και το εργατικό δυναμικό που χρειάζονται για την ανάπτυξή τους, ενώ κατακλύζονται από αγαθά που παράγονται και εξάγονται από το κέντρο, εμποδίζοντας την ανάπτυξη της τοπικής παραγωγής. Έτσι δύναται να διαμορφωθεί ένα ανεπτυγμένο κέντρο που λειτουργεί σε βάρος της περιφέρειας, λόγω αυτών των αρνητικών επιδράσεων (backwards effects). (iv) Ωστόσο, αφήνει ο Myrdal περιθώρια για την εμφάνιση θετικών επιδράσεων διάχυσης της ανάπτυξης και διασποράς της παραγωγής (spread effects) από το κέντρο προς την περιφέρεια. Τούτο θεωρείται αποτέλεσμα της αύξησης της ζήτησης προϊόντων της περιφέρειας από το κέντρο, της μεταφοράς τεχνολογίας και τεχνογνωσίας για την εκμηχάνιση της παραγωγής στην περιφέρεια και τη βελτίωση των δεξιοτήτων διοίκησης και επιχειρηματικότητας. Η εξάπλωση του πλεονεκτήματος αυτού με τη βοήθεια του κράτους θα επιτρέψει στην περιφέρεια να εγκαινιάσει και να ενθαρρύνει μια σωρευτική διαδικασία υπέρ της (αυτοδύναμης) ανάπτυξής της. (v) Όσο οι δυνάμεις της συγκέντρωσης αντισταθμίζουν τις δυνάμεις της διαχύσεως, τόσο θα συντηρείται η ανοδική σπείρα ανάπτυξης που δημιουργείται στο ανεπτυγμένο κέντρο και η καθοδική σπείρα υποβάθμισης και καθυστέρησης της ανάπτυξης στην περιφέρεια.

6 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Δ. Θεωρία διατομεακής και διαπεριφερειακής διάχυσης της οικονομικής ανάπτυξης του Hirschman (1958) 1.Υποστηρίζει ότι οι ανισότητες μεταξύ των περιφερειών είναι αναπόφευκτες στα αρχικά στάδια της ανάπτυξης, λόγω της διαδικασίας της πόλωσης (polarization effects) ανάμεσα στις περισσότερο και λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Οι ανισότητες υποχωρούν σταδιακά, λόγω των αντίθετων εξαπλωτικών επιδράσεων (trickle-down effects) για να παραχωρήσουν τη θέση τους στην ανάπτυξη των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών. 2.Αποδίδει μεγαλύτερη σημασία στο σύστημα λήψης αποφάσεων για την κινητοποίηση των πόρων που διαθέτει μία κοινωνία / περιφέρεια. Υποστηρίζει ότι η μεγάλη ώθηση που χρειάζονται οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες πρέπει να κατευθύνεται με την παρέμβαση του κράτους σε επιλεγμένους τομείς – κλειδιά, εφόσον έχουν περιορισμένους πόρους και δεν μπορούν να επενδύσουν σε όλους τους τομείς ταυτόχρονα. 3.Οι επιλεγμένες επενδύσεις δημιουργούν εξωτερικές οικονομίες, με σκοπό να δημιουργηθεί κλίμα κινήτρων που θα επηρεάσει τους επιχειρηματίες, ώστε να επενδύσουν σε άλλους τομείς. Έτσι, στη διαδικασία αυτή θα μπορούσε είτε να προηγούνται οι επενδύσεις σε έργα υποδομής και να ακολουθούν στη συνέχεια ή άμεσα παραγωγικές επενδύσεις, είτε το αντίστροφο, είτε συνδυασμός και των δύο. 4.Δεν επιλύει, όμως, το πρόβλημα επιλογής των συγκεκριμένων κλάδων και δραστηριοτήτων που θα παίξουν το βασικό ρόλο της ηγετικής δύναμης για την πρόκληση των εξωτερικών οικονομιών της αναπτυξιακής διαδικασίας.

7 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ε. Θεωρία των πόλων ανάπτυξης του Perroux (1964) 1.Στηρίζεται στη δομική αλλαγή που προκαλεί σε ολόκληρη την οικονομία η εκλεκτική διαδικασία συγκέντρωσης της ανάπτυξης σε ορισμένα σημεία του οικονομικού χώρου, τους λεγόμενους πόλους ανάπτυξης. 2.Τους πόλους ανάπτυξης χαρακτηρίζουν η κινητήρια βιομηχανία ή προωθητική βιομηχανία, δηλ. η βιομηχανία που έχει υψηλότερο από το μέσο όρο ρυθμούς ανάπτυξης. Η διαδικασία σχηματισμού των πόλων ανάπτυξης ενισχύεται από τα πλεονεκτήματα που προσθέτει η χωρική συγκέντρωση με την εντατικοποίηση των διαβιομηχανικών σχέσεων και η συσπείρωση της οικονομικής δραστηριότητας σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. 3.Οι εσωτερικές διασυνδέσεις και αλληλοεπιδράσεις των δραστηριοτήτων που συγκροτούν τον πόλο, αποτελούν τον κεντρικό αναπτυξιακό μηχανισμό, αφού αυξάνουν την ανταγωνιστικότητα των μονάδων στο εσωτερικό του πόλου. Αυτό αποτελεί την κύρια αφετηρία για τις εξαγωγές και έχει ως παρεπόμενη συνέπεια τη δημιουργία «αποτελέσματος εισοδήματος». Επίσης, οι συνεχείς τεχνολογικές και οργανωτικές μεταβολές διαχέουν την ανάπτυξη, έτσι ώστε οι συνιστώσες της παραγωγής και των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων που βρίσκονται στους κεντρικούς τόπους, να συνδέονται στενότερα με τις αντίστοιχες συνιστώσες των περιφερειακών περιοχών. 4.Το υπόδειγμα αυτό χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει τη μη ισόρροπη οικονομική ανάπτυξη στο χώρο. Αργότερα, εφαρμόστηκε ευρύτατα στον περιφερειακό σχεδιασμό, με σκοπό να ενισχυθεί η ανάπτυξη των περιμετρικών περιφερειών. Ενίσχυση πόλων + πολιτικές αποκέντρωσης.

8 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΤ. Σχολή της αστικής οικονομικής [Segal (1976), Moomaw (1981), Henderson (1983, 1986, 1988, 1990), Nakamura (1985)] 1.Η συγκέντρωση των επιχειρήσεων σε μεγάλους αστικούς σχηματισμούς προκαλεί μείωση του κόστους παραγωγής εξαιτίας της λειτουργίας εσωτερικών και εξωτερικών οικονομικών κλίμακας. (i)εσωτερικές οικονομίες κλίμακας: προσδιορίζονται από το μέγεθος της αγοράς και την εξειδίκευση/ διαφοροποίηση που επιτρέπει στην παραγωγή ≠ τέλειος ανταγωνισμός. (ii)εξωτερικές οικονομίες κλίμακας ή οικονομίες συγκέντρωσης (agglomeration economies): κοστολογικά οφέλη που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον των επιχειρήσεων. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:  οικονομίες αστικής κλίμακας ή οικονομίες αστικοποίησης (urbanization economies): οφέλη που προκύπτουν για τις επιχειρήσεις από το υψηλότερο επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας και τις υπηρεσίες που είναι διαθέσιμες στα μεγάλα αστικά κέντρα  οικονομίες οικονομικής συσπείρωσης (localization economies): οφέλη που προκύπτουν από τη συγκέντρωση ομοειδών επιχειρήσεων (π.χ. εμπορικά κέντρα). 2. Η κεντρομόλος δυναμική που αναπτύσσεται από τις οικονομίες συγκέντρωσης μπορεί να αντισταθμιστεί από την ανάγκη εξυπηρέτησης των περιφερειακών αγορών όταν το κόστος μεταφοράς είναι υψηλό και όταν το κόστος της γης στο κέντρο αυξάνεται λόγω συγκέντρωσης πληθυσμού και δραστηριοτήτων.

9 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ζ. Νέα οικονομική γεωγραφία [Krugman (1990, 1993), Fujita and Thisse (1996), Krugman and Venables (1993)] 1.Επανένταξη των θεωριών της συσσώρευσης ως κυρίαρχο ρεύμα της οικονομικής σκέψης 2.Βασικά σημεία: (i)Καθώς διαχρονικά το κόστος μεταφοράς και οι αποστάσεις μειώνονται λόγω τεχνολογικών εξελίξεων ή νέων μεταφορικών υποδομών, οι επιχειρήσεις θα έχουν την τάση να συγκεντρώνονται στις μεγαλύτερες αγορές, όπου απολαμβάνουν οικονομίες συγκέντρωσης στην παραγωγή, χωρίς να κινδυνεύουν να χάσουν τις πλέον απομακρυσμένες αγορές. Έτσι, εξασθενούν και οι φυγόκεντρες δυνάμεις που αντιστάθμιζαν τη συσσωρευτική δυναμική των οικονομιών κλίμακας. (ii)Από ένα σημείο και μετά, η σωρευτική διαδικασία αυτοτροφοδοτείται: από τη μία πλευρά, οι επιχειρήσεις επιλέγουν να εγκατασταθούν σε περιφέρειες με καλή πρόσβαση στις αγορές από την άλλη, η πρόσβαση στις αγορές είναι καλύτερη στις περιφέρειες που εγκαθίστανται οι περισσότερες επιχειρήσεις.

10 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ-ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ (iii)Μία περιοχή μπορεί να επωφεληθεί από τη δυναμική της συσσώρευσης, ανάλογα με το αν διαθέτει ή όχι ένα ιστορικά διαμορφωμένο κρίσιμο μέγεθος οικονομικής δραστηριότητας.  Εννοεί ότι οι περιφέρειες που συγκεντρώνουν τον κύριο όγκο της παραγωγής είχαν ευνοηθεί από μία (τυχαία) εξωγενή διαταραχή, όπως η αύξηση της (εξωτερικής) ζήτησης, η εισροή εργασίας ή κεφαλαίου, η επέκταση έργων υποδομής, η τεχνολογική εξέλιξη. Σε περιφέρειες που δε διαθέτουν αυτό το κρίσιμο μέγεθος, είναι αδύνατο να συντελεστεί η συσσώρευση αυτή.  Όσο το κόστος μεταφοράς από το κέντρο είναι χαμηλό, τόσο θα εντείνεται η συγκέντρωση πόρων σε αυτό, διότι θα κρίνεται πιο συμφέρουσα η εξυπηρέτηση της περιφέρειας από το κέντρο, παρά η μεταφορά πόρων και παραγωγής στην περιφέρεια, όπως προβλέπει η νεοκλασική θεωρία.  Άρα, μία περιφέρεια εκτός από κρίσιμο μέγεθος, πρέπει να διαθέτει και μία κρίσιμη απόσταση από την ανεπτυγμένη περιφέρεια με έντονες οικονομίες συγκέντρωσης, προκειμένου να βρεθεί έξω από την ακτίνα δράσης των εξαγωγικών κλάδων της τελευταίας. (iv) Οι μεταβολές αυτές περιγράφονται με υποδείγματα πολλαπλών ισορροπιών (multiple equilibria models) και θεωρίες ιστορικής εξάρτησης (path dependency theories).

11 ΔΙΑΛΕΞΗ 9: ΣΥΝΟΨΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ 1.Ισόρροπη ανάπτυξη νεοκλασικές προσεγγίσεις που υποστηρίζουν την ελαχιστοποίηση παρεμβατικών πολιτικών του κράτους, αναδεικνύοντας τη συμβατότητά τους με ιδέες / απόψεις που δίνουν έμφαση στην ατομική ή τοπική ευθύνη, υποβαθμίζοντας τη σημασία των κοινωνικών δομών και της συλλογικής δράσης. 2. Μη ισόρροπη ανάπτυξη φιλελεύθερες – εξελικτικές θεωρίες επισημαίνουν τις ανισορροπίες στη διαπεριφερειακή κατανομή των πόρων και της ανάπτυξης ως αποτέλεσμα της ελεύθερης λειτουργίας των μηχανισμών της αγοράς – έμφαση σε παρεμβατικές πολιτικές: δημιουργία ή στήριξη συγκριτικών / ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων των περιφερειών με συντονισμό και αποτελεσματική διαχείριση ιδιωτικών και δημόσιων πόρων.