1 ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Σημειώσεις για το 7ο μάθημα: Λιανική Τραπεζική Συμεών Καραφόλας

Εισαγωγικά Οι τραπεζικές εργασίες και κατ’ επέκταση και η εξειδίκευση των τραπεζών διαχωρίζονται σε ορισμένες βασικές κατηγορίες που είναι : Λιανική Τραπεζική Επενδυτική τραπεζική Εμπορική Τραπεζική που πολλές φορές περιλαμβάνει τις δύο προηγούμενες κατηγορίες. Οι οικονομικές συγκυρίες και ιδιαίτερα η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση επηρέασαν τις εργασίες αλλά ιδιαίτερα έθεσαν το θέμα του διαχωρισμού της Λιανικής με την Επενδυτική Τραπεζική στο μέτρο που η Επενδυτική Τραπεζική αφορά εργασίες πολύ πιο εξειδικευμένες από αυτές της Λιανικής με πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τόσο για την τράπεζα όσο και για τους μετόχους και πελάτες. Παράλληλα, η ενσωμάτωση των τεχνολογιών στις τραπεζικές εργασίες επέδρασε στη λιανική τραπεζική αντικαθιστώντας μέρος των εργασιών από απευθείας εξυπηρέτηση των πελατών μέσω ηλεκτρονικών μέσων. Η Λιανική Τραπεζική αφορά τόσο στις εργασίες ενεργητικού της τράπεζας όσο και παθητικού. Ετσι θα εξεταστούν στοιχεία που αφορούν αμφότερες τις μορφές τραπεζικών εργασιών. 2

Εισαγωγικά Παράλληλα, οι υπηρεσίες που εξυπηρετούν τους πελάτες μέσω κλασσικών τραπεζικών υπηρεσιών και νέων μορφών τραπεζικής εξυπηρέτησης διαφέρουν ως προς το εύρος διάδοσης από χώρα σε χώρα. Στο πλαίσιο αυτό θα εξεταστούν στοιχεία που αφορούν στην Ελλάδα σχετικά με τις εργασίες παθητικού και ειδικότερα τις καταθέσεις. Θα εξεταστεί η χρήση διαφόρων συστημάτων πληρωμών στις χώρες της Ευρωζώνης που θα μας επιτρέπει να διακρίνουμε το βαθμό διείσδυσης της τεχνολογίας στις συναλλαγές των πελατών. Θα εξεταστεί η εξέλιξη και η διαμόρφωση των δανείων σε βασικές κατηγορίες συγκρίνοντας δάνεια λιανικής με αυτά της επενδυτικής. Η διαφορά των επιτοκίων καταθέσεων και χορηγήσεων μας δείχνει τις δυνατότητες κέρδους στη λιανική τραπεζική. Θα εξεταστεί στο πλαίσιο αυτό και το θέμα των μη εξυπηρετούμενων δανείων ώστε να προσδιοριστεί σε ποια μορφή έγκειται κυρίως το πρόβλημα, στη λιανική ή στην Επενδυτική τραπεζική. Τα στοιχεία του κειμένου συμπληρώνονται από αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στη διάρκεια της διάλεξης. 3

Εισαγωγικά : Ορισμός Με την Λιανική Τραπεζική (Retail Banking) εννοούμε γενικά την τραπεζική δραστηριότητα που απευθύνεται στον ευρύ πληθυσμό περιλαμβάνοντας κυρίως βασικές τυποποιημένες τραπεζικές υπηρεσίες που επιπλέον είναι εύκολα κατανοητές στους πελάτες. Οι πελάτες αυτοί έχουν μια περιουσία που περιορίζεται σε κάποιο όριο, όπως 1 εκατ. Ευρώ (Association Suisse des Banquiers). Οι πελάτες της Λιανικής Τραπεζικής είναι περισσότερο ιδιώτες παρά επιχειρήσεις ή άλλες τράπεζες 4

Εισαγωγικά : Βασικές εργασίες Οι υπηρεσίες που κυρίως προσφέρονται είναι λογαριασμοί ταμιευτηρίου και όψεως, στεγαστικά δάνεια, προσωπικά, καταναλωτικά δάνεια, χρεωστικές κάρτες (debit card) ή κάρτες ανάληψης (που συνδέοντα με τραπεζικό λογαριασμό και ο κάτοχος δεν πληρώνει τόκο) και πιστωτικές κάρτες (credit card). Αντίθετα από τη Λιανική Τραπεζική υπάρχει μια σειρά τραπεζικών υπηρεσιών εξειδικευμένων που απευθύνεται σε επιχειρήσεις, άλλους χρηματοπιστωτικές ή μη εταιρίες και χαρακτηρίζονται ως Επενδυτική Τραπεζική (Investment Banking) ή Χονδρική Τραπεζική (Wholesale Banking). 5

Καταθέσεις Το σύνολο των καταθέσεων σημειώνει άνοδο μέχρι και το Από το 2010 σημειώνεται συνεχής πτώση με εξαίρεση τη πολύ μικρή άνοδο το 2013, (πίνακας 1 και 3, διάγραμμα 1 και 3). Η εξέλιξη αυτά φορά σε όλες τις κατηγορίες των καταθέσεων. Οι καταθέσεις χωρίζονται στις καταθέσεις Οψεως, Ταμιευτηρίου, Προθεσμίας ενώ περιλαμβάνονται και τα Ρέπος. Μέχρι και το 2005, οι καταθέσεις Ταμιευτηρίου κυμαίνονται πάνω από το 50% των καταθέσεων και Ρέπος. Από το 2006 και ιδιαίτερα το 2008 οι καταθέσεις προθεσμίας αποτελούν τα βασικό τμήμα των καταθέσεων (πίνακας 2 και διάγραμμα 2). Μόνο το 2015 φαίνεται μια μικρή ανάκαμψη των καταθέσεων ταμιευτηρίου και όψεως σε βάρος των καταθέσεων προθεσμίας. 6

Πίνακας 1. Οι καταθέσεις στην Ελλάδα ανά κατηγορία κατάθεσης, (σε εκατομμύρια ευρώ), υπόλοιπα, τέλος έτους 7 Σύνολο χώραςΚαταθέσειςΌψεωςTαμιευτηρίουΠροθεσμίαςΡέπος (Ιούνιος)

Διάγραμμα 1. Οι καταθέσεις στην Ελλάδα ανά κατηγορία κατάθεσης, (σε εκατομμύρια ευρώ), υπόλοιπα, τέλος έτους 8

Πίνακας 2. Συμμετοχή κατηγοριών καταθέσεων στο σύνολο, σε % 9 Καταθέσεις ΣύνολοΌψεωςTαμιευτηρίουΠροθεσμίαςΡέπος %11%48%25%16% %13%51%28%8% %14%54%26%7% %14%50%34%2% %13%45%41%1% %13%37%50%0% %10%30%61%0% %11%32%57%0% %11%32%57%0% %11%31%58%0% %11%28%61%0% %13%27%60%0% %13%28%59%0% %15%34%51%0%

Διάγραμμα 2. Συμμετοχή κατηγοριών καταθέσεων στο σύνολο, σε % 10

Πίνακας 3. Εξέλιξη των καταθέσεων, σε % 11 Σύνολο χώραςΚαταθέσειςΌψεωςTαμιευτηρίουΠροθεσμίαςΡέπος 2003/02 2%10%17%7%14%-47% 2004/03 9%11%17%14%3%-12% 2005/04 16%22%19%8%52%-70% 2006/05 10%11%6%-2%31%-43% 2007/06 13%14%6%-6%37%-56% 2008/07 15% -13%-8%40%-47% 2009/08 4% 20%13%-2%-49% 2010/09 -12% -13%-12%-11%-56% 2011/10 -17% -14%-20%-16%8% 2012/11 -7% -16%-3%-12% 2013/12 1% 13%-1%0%155% 2014/13 -2% 3%1%-4%7% 2015/14 -24% -15%-7%-34%-32%

Διάγραμμα 3. Εξέλιξη των καταθέσεων, σε % 12

Υπηρεσίες πληρωμών: Στην Ευρωπαϊκή Ενωση Θα εξεταστούν διάφορες υπηρεσίες πληρωμών την περίοδο και ειδικότερα: Πιστωτικές κάρτες (credit transfer), Χρεωστικές κάρτες (Direct debits) Πληρωμές μέσω καρτών εκδοθέντων από προμηθευτές υπηρεσιών πληρωμών Επιταγές Συναλλαγές μέσω ηλεκτρονικού χρήματος Άλλες υπηρεσίες πληρωμών Τα στοιχεία προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα*. Παρατηρούμε ότι αναφορικά με τον όγκο των συναλλαγών (πίνακας 9.2, EBC, σημειώσεις στη διάλεξη): Το κύριο μέρος στην ΕΕ αφορά τις μεταφορές μέσω πιστωτικής κάρτας και μάλιστα με αυξανόμενη συμμετοχή στο σύνολο την περίοδο αυτή, Από 83,65% το 2010 στο 91,84% το 2014 για την Ευρωζώνη και από 88,98 το 2010 στο 93,60% το 2014 στην ΕΕ. Ακολουθεί η μεταφορά μέσω χρεωστικών καρτών με μειούμενη συμμετοχή τόσο στην Ευρωζώνη όσο και στην ΕΕ (4,45% και 3,16% αντίστοιχα για το 2014) 13

Υπηρεσίες πληρωμών: Στην Ευρωπαϊκή Ενωση Αντίθετα οι επιταγές συντελούν μόνο στο 2% και 1,48% του συνόλου των συναλλαγών στην Ευρωζώνη και την ΕΕ αντίστοιχα για το 2014.) Η εικόνα είναι σχετικά διαφοροποιημένη για την Ελλάδα διότι: Οι μεταφορές μέσω πιστωτικών καρτών φθάνουν το 73,90% το 2014 ενώ των χρεωστικών στο 0,73%. Αντίθετα οι συναλλαγές μέσω επιταγών το 2014 φθάνουν το 22,10% (περίπου 10πλάσιες της Ευρωζώνης). Η διάρθρωση στον όγκο των συναλλαγών διαφέρει από τη διάρθρωση στον αριθμό των συναλλαγών, (πίνακας 7.2 EBC). Ο αριθμός των συναλλαγών είναι ισορροπημένος λίγο μεγαλύτερος ή μικρότερος του 25% για κάθε μια από τις δύο κατηγορίες συναλλαγών στη διάρκεια της περιόδου, τόσο για την Ευρωζώνη όσο και την ΕΕ. Αυτό σημαίνει κυρίως ότι τα ποσά που διακινούνται μέσω πιστωτικής κάρτας είναι μεγαλύτερα της χρεωστικής. Οι συναλλαγές των επιταγών κατέχουν λίγο κάτω του 5% στην περίοδο αυτή τόσο στην Ευρωζώνη όσο και την ΕΕ σαν σύνολο. 14

Υπηρεσίες πληρωμών: Στην Ευρωπαϊκή Ενωση Για την Ελλάδα η εικόνα διαφοροποιείται δεδομένου ότι οι συναλλαγές με πιστωτικές κάρτες είναι πολύ μεγαλύτερες καταλαμβάνοντας ένα ποσοστό 55,59% το 2014, από 34,24% το 2010 σε βάρος των συναλλαγών με χρεωστική κάρτα. Οι συναλλαγές μέσω επιταγών είναι μεγαλύτερες του μέσου όρου αλλά βαίνουν σημαντικά μειούμενες φθάνοντας το 3,61% των συναλλαγών το Οι εξελίξεις αυτές ειδικά για την Ελλάδα όπου σημειώνονται μεγάλες διαφοροποιήσεις είναι αποτέλεσμα των εξελίξεων στην περίοδο αυτή. Ενώ για το σύνολο δεν υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις, για την Ελλάδα, η μεταβολή του αριθμού των συναλλαγών για τις πιστωτικές κάρτες φθάνει το 54,73% το 2014 (μετά από μικρότερες αυξήσεις τα προηγούμενα έτη) σε σχέση με τη μείωση των συναλλαγών με χρεωστική κάρτα από το 2012 και ιδιαίτερα μεγάλη μείωση των συναλλαγών με επιταγές την περίοδο αυτή (πίνακας 7.3). 15

Πλαστικές κάρτες στην Ελλάδα Αν εξετάσουμε ειδικότερα την εξέλιξη των πλαστικών καρτών στην Ελλάδα παρατηρούμε ότι το σύνολο των καρτών διπλασιάστηκε την περίοδο Από αυτές, οι χρεωστικές κάρτες αποτελούν το μεγαλύτερο αριθμό ακολουθούμενες από τις πιστωτικές, πίνακας 4 και διάγραμμα 4. Η δομή αυτή είναι συνέπεια της μεγάλης μείωσης των πιστωτικών καρτών την περίοδο της κρίσης. Στην περίοδο που ακολούθησε τον περιορισμό στην κίνηση κεφαλαίων (capital controls) στα τέλη του Ιουνίου 2015, υπήρξε μια ραγδαία άνοδος των χρεωστικών καρτών στην Ελλάδα που έφθασε τα 2 εκατομμύρια κάρτες (1). 16

Πίνακας 4. Αριθμός πλαστικών καρτών στην Ελλάδα ανά είδος κάρτας 17 Αριθμός χρεωστικών καρτών Αριθμός πιστωτικών καρτών Αριθμός χρεωστικών καρτών με λειτουργία μεταγενέστε ρης χρέωσης Αριθμός καρτών με e-money λειτουργία Αριθμός όλων των καρτών εκτός καρτών με e-money λειτουργία

Διάγραμμα 4. Αριθμός καρτών πλαστικών στην Ελλάδα 18

Πίνακας 5. Εξέλιξη του αριθμού των πλαστικών καρτών ανά είδος, σε % 19 Αριθμός χρεωστικών καρτών Αριθμός πιστωτικών καρτών Αριθμός χρεωστικών καρτών με λειτουργία μεταγενέστερης χρέωσης Αριθμός όλων των καρτών εκτός καρτών με e-money λειτουργία 2001/028%37% 2002/117%24%0%20% 2003/24%8%-3%6% 2004/3-3%1%-74%-3% 2005/411%7%-9%9% 2006/514%4%9% 2007/613%7%-13%10% 2008/76%3%-10%5% 2009/812%-11%7%1% 2010/090%-17%20%-7% 2011/107%-19%-34%-3% 2012/113%-19%-15%-3% 2013/129%-12%-10%4% 2014/13-36%6%7353%-7%

Διάγραμμα 5. Εξέλιξη του αριθμού των πλαστικών καρτών ανά είδος, σε % 20

Πίνακας 6. Αριθμός καρτών πλαστικών στην Ελλάδα, συμμετοχή κάθε είδος κάρτας στο σύνολο, σε % 21 Αριθμός χρεωστικών καρτών Αριθμός πιστωτικών καρτών Αριθμός χρεωστικών καρτών με λειτουργία μεταγενέστερης χρέωσης %34% %39%3% %45%3% %49%3% %51%1% %50%1% %48%1% %47%0% %46%0% %40%0% %36%1% %30%0% %25%0% %21%0% %24%22%

Διάγραμμα 6. Αριθμός καρτών πλαστικών στην Ελλάδα, συμμετοχή κάθε είδος κάρτας στο σύνολο, σε % 22

Δάνεια προς τον ιδιωτικό τομέα Τα δάνεια προς τον ιδιωτικό τομέα εμφανίζουν μια συνεχή άνοδο από το 1980 μέχρι το 2010 με μεγαλύτερες, (αρχές δεκαετίας 80, τέλη 80, μέσα και τέλη 90), και μικρότερες αυξήσεις σε κάποιες περιόδους (πίνακες 7 και 9, διαγράμματα 7 και 9). Τα δάνεια είναι κυρίως επιχειρηματικά αλλά από τη δεκαετία του 2000 υπάρχει μια μεγάλη άνοδος των στεγαστικών δανείων που πλέον καταλαμβάνουν το 35% των δανείων αυτών. Αντίστοιχη άνοδο εμφανίζουν την ίδια περίοδο και τα καταναλωτικά δάνεια, πίνακας 9 κα διάγραμμα 9. Αντίθετα τη δεκαετία του 2010 υπάρχει μεγάλη πτώση ιδιαίτερα στα επιχειρηματικά επηρεάζοντας και την πτωτική τάση του συνόλου. Αποτέλεσμα των τάσεων αυτών είναι και η διαφοροποίηση της δομής των δανείων αναφορικά με τη συμμετοχή τους στο σύνολο όπου πλέον τα επιχειρηματικά δάνεια έχουν το 50% των δανείων, τα στεγαστικά το 35% και τα καταναλωτικά το 13%, πίνακας 8 και διάγραμμα 8. 23

Πίνακας 7. Δάνεια ανά κατηγορία δανείων 24 Στεγαστικά δάνεια Καταναλωτική Πίστη Δάνεια προς επιχειρήσεις ΛοιπάΣύνολο

Διάγραμμα 7 Δάνεια ανά κατηγορία δανείων 25

Πίνακας 8. Δάνεια ανά κατηγορία δανείων, συμμετοχή στο σύνολο, σε % 26 Στεγαστικά δάνειαΚαταναλωτική ΠίστηΔάνεια προς επιχειρήσεις %0%89% %0%89% %0%88% %0%88% %0%88% %0%88% %0%88% %1%88% %1%87% %1%86% %1%85% %1%85% %2%85% %2%84% %3%83% %5%82% %6%79% %6%78% %7%76% %8%73% %9%71% %11%68% %11%64% %12%60% %14%56% %16%51% %16%48% %16%47% %16%48% %16%47% %15%51% %14%51% %14%50% %14%51% %13%51% %13%50%

Διάγραμμα 8. Δάνεια ανά κατηγορία δανείων, συμμετοχή στο σύνολο, σε % 27

Πίνακας 9 Εξέλιξη δανείων, σε % 28 Στεγαστικά δάνεια Καταναλωτι κή Πίστη Δάνεια προς επιχειρήσεις ΛοιπάΣυνολο 1981/8025%0%30% 29% 1982/8138%17%24% 25% 1983/8222%30%17% 18% 1984/8321%50%23% 1985/8419%58%19% 1986/8515%58%15% 1987/8612%40%9% 10% 1988/8717%103%14% 15% 1989/8833%61%21% 23% 1990/8914%13%7% 8% 1991/9011%14%10% 11% 1992/9110%32%11% 1993/928%32%3% 4% 1994/9310%80%12% 13% 1995/9419%83%19% 21% 1996/9528%36%12% 16% 1997/9624%27%12% 15% 1998/9721%38%16% 19% 1999/9825%31%8%26%13% 2000/9927%38%21%166%24% 2001/0039%42%19%71%25% 2002/0136%24%10%60%17% 2003/0226%27%11%142%17% 2004/0327%37%8%16% 2005/0433%28%9%13%19% 2006/0526%22%12%29%18% 2007/0621%20%16%32%19% 2008/0712%14%17%9%15% 2009/084%-1% 1% 2010/090%-3%14%-16%6% 2011/10-3%-6%-2%-34%-3% 2012/11-5%-8%-10%-1%-8% 2013/12-5%-6%-4%-16%-5% 2014/13-2%-8%-2%5%-3% 2015/14-2%-3%-5%3%-4%

Διάγραμμα 9. Εξέλιξη δανείων, σε % 29

Μη εξυπηρετούμενα δάνεια Αποτέλεσμα της κρίσης είναι η εξέλιξη των μη εξυπηρετούμενων δανείων που πέρασαν από 4,5% το 2007 στο 42,2% το 2015 (Ιούνιο), πίνακας 10. Ιδιαίτερα αυξημένα είναι τα καταναλωτικά δάνεια, (53,3%), ακολουθούμενα από τα επιχειρηματικά δάνεια, (41,1%) τον Ιούνιο 2015, Πίνακας

Πίνακας 10. Μη εξυπηρετούμενα δάνεια, ως ποσοστό του συνόλου των δανείων 31 Ως % του συνόλου των δανείων 20074,5% 20085,0% 20097,7% ,4% ,0% ,5% ,9% ,8% ,2%

Πίνακας 11. Μη εξυπηρετούμενα δάνεια, ως ποσοστό του συνόλου των δανείων, κατηγορία δανείων 32 Ως % του συνόλου των δανείων Καταναλωτικά53,3% Στεγαστικά38,0% Επιχειρηματικά41,3% Ελεύθεροι επαγγελματίες και ΠΜΕ *63,0% Δάνεια προς ΜΜΕ**54,0%

Ερωτήματα σχετικά με το μάθημα 1. Στη διάρθρωση των καταθέσεων παρατηρούμε ορισμένες αλλαγές σε κάποιες περιόδους που αφορούν στις καταθέσεις προθεσμίας σε σχέση με τις άλλες καταθέσεις, ιδιαίτερα ταμιευτηρίου. Πως θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τις μεταβολές αυτές; 2. Στη διάρθρωση των χορηγήσεων παρατηρούμε ορισμένες αλλαγές σε κάποιες περιόδους που αφορούν στα επιχειρηματικά δάνεια, τα στεγαστικά και τα καταναλωτικά. Πως θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τις μεταβολές αυτές; 3. Εξετάζοντας τα επιτόκια των καταθέσεων και χορηγήσεων θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Λιανική τραπεζική είναι συμφέρουσα για την τράπεζα; 4. Εξετάζοντας τις υπηρεσίες πληρωμών στην Ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ενωση τι θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ως προ τη χρήση τους αλλά και την εξέλιξη; 5. Ειδικότερα τι θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε για τη θέση της Ελλάδος; 6. Υπάρχουν εν δυνάμει κίνδυνοι για την αντικατάσταση της Λιανικής Τραπεζικής ως προς την εκτέλεση των υπηρεσιών από τα τραπεζικά καταστήματα; Αν ναι από πού μπορούν να προέρχονται; 7. Τι συμπεραίνετε για τη Λιανική Τραπεζική εξετάζοντας τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια; 33