ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων διαφέρουν μεταξύ τους και δεν είναι όλες εξίσου κατάλληλες για κάθε ερευνητικό πρόβλημα. Το ερωτηματολόγιο Στις ερωτήσεις (items) του ερωτηματολογίου περιέχονται σε γλώσσα κατανοητή στους ερωτώμενους οι δείκτες των θεωρητικών όρων των υποθέσεων της έρευνας, οι οποίοι έχουν κατά την κατασκευή του ερωτηματολογίου "μεταφραστεί" στις γενικά κατανοητές έννοιες της καθημερινής γλώσσας. 1

Όσο καλύτεροι είναι οι εμπειρικοί ορισμοί που συνδέουν τους θεωρητικούς όρους με τους εμπειρικούς δείκτες, τόσο υψηλότερος είναι ο βαθμός της εγκυρότητας των δεδομένων που συλλέγονται με το ερωτηματολόγιο. Πέραν από την τεχνική της διατύπωσης των ερωτήσεων και σε αντιστοιχία προς τις θεωρητικές υποθέσεις της έρευνας πρέπει στην κατασκευή του ερωτηματολογίου να λαμβάνονται υπόψη οι αντιδράσεις του ερωτώμενου όπως και τα κίνητρά του. 2

Οι ερωτήσεις πρέπει να μην δυσκολεύουν και να μην απωθούν τον ερωτώμενο, να είναι κατανοητές, όχι διφορούμενες, να ενεργοποιούν το ενδιαφέρον, να μην τον κουράζουν και να μην του δημιουργούν ενδοιασμούς να απαντήσει. Στην αρχή του ερωτηματολογίου συνήθως ζητούνται τα προσωπικά στοιχεία των υποκειμένων της έρευνας. Αυτά αναφέρονται στο κοινωνικό προφίλ τους και συχνά εγγυάται ο ερευνητής την ανωνυμία και την τήρηση του απορρήτου των απαντήσεων. Συνήθη στοιχεία – μεταβλητές που περιλαμβάνει αυτό το τμήμα του ερωτηματολογίου είναι 3

Το φύλο, Η ηλικία (γενικά κάποιοι χρονικοί προσδιορισμοί όπως χρόνια υπηρεσίας) Ο τόπος (πού υπηρετεί ο εκπαιδευτικός, που διαμένει) Η εκπαίδευση (βαθμίδα τίτλων σπουδών) Η ιδιότητα (ειδικότητα) Η καταγωγή/προέλευση Γενικά πρέπει να περιλαμβάνονται χαρακτηριστικά ή μεταβλητές που σχετίζονται με το θέμα της έρευνας και ο ερευνητής μέσα από τη βιβλιογραφική ενημέρωση αποφάσισε να διερευνήσει, αν επηρεάζουν τα αποτελέσματά του. 4

Πρέπει να προσέχει ο ερευνητής να μην ζητά περιττά στοιχεία, μεταβλητές δηλαδή που δεν θα του χρησιμέψουν για να δείξει διαφορές στις αντιδράσεις ή που δεν σχετίζονται με αυτές τις αντιδράσεις. Για παράδειγμα, αν ο πληθυσμός του αναφέρεται σε δωδεκάχρονους μαθητές, δεν χρειάζεται τα υποκείμενα να δηλώνουν την ηλικία τους. Αντίθετα κατά την κατασκευή του ερευνητικού του εργαλείου πρέπει να προσέχει να περιλαμβάνονται όλα τα χαρακτηριστικά που είναι ενδιαφέροντα ή σχετίζονται με το υπό διερεύνηση θέμα. 5

Τύποι ερωτήσεων Ερωτήσεις σύντομης ανάπτυξης/ανοιχτές Ερωτήσεις κλειστές π.χ. ναι, όχι Αυτές μπορεί και να δεσμεύουν την παραπέρα πορεία π.χ. αν απαντήσατε «όχι», παραλείψετε την επόμενη ερώτηση. Ερωτήσεις (κλειστές) πολλαπλής επιλογής Πρόκειται στην ουσία για έτοιμες/προδιατυπωμένες απαντήσεις και τα υποκείμενα καλούνται να επιλέξουν τι ισχύει. Μπορεί να απαιτείται μία μόνο επιλογή (αποκλείοντας τις υπόλοιπες) ή να δίνεται η δυνατότητα να σημειώσουν κάθε περίπτωση που ισχύει, κάποιες φορές και με διαβάθμιση/ιεράρχηση. 6

Διατύπωση ερωτήσεων με τη μορφή κρίσεων ή αφορισμών. Σε αυτές τις περιπτώσεις καλούνται τα υποκείμενα να δηλώσουν το βαθμό που θεωρούν ότι ισχύει κάτι ή το βαθμό συμφωνίας – διαφωνίας. Μετά τη διατύπωση της κρίσης υπάρχει μία διαβάθμιση από το «συμφωνώ απόλυτα» ή «ισχύει πάρα πολύ» μέχρι το «διαφωνώ απόλυτα» ή «δεν ισχύει καθόλου», στα οποία αντιστοιχούν κατά τη στατιστική επεξεργασία και συγκεκριμένες τιμές, οι οποίες επιδιώκεται σε περιπτώσεις συμφωνίας να είναι υψηλές, ενώ διαφωνίας χαμηλές. Σε περίπτωση αρνητικά διατυπωμένης κρίσης πρέπει να γίνεται αναστροφή των τιμών. 7

Ερωτήσεις ελέγχου: παρεμβάλλονται ανάμεσα στις διάφορες ερωτήσεις και είτε πρόκειται για διαφορετική διατύπωση, για να διαπιστωθεί ότι τα υποκείμενα απαντούν με συνέπεια είτε πρόκειται για άσχετες ερωτήσεις, με τις οποίες πάλι επιδιώκεται να διαπιστωθεί η συνέπεια ή η εγρήγορση των υποκειμένων της έρευνας. Η σημαντικότερη δυσκολία με τις κλειστές ερωτήσεις: ένα βασικό πρόβλημα είναι είναι ότι οι προδιατυπωμένες δυνατότητες απάντησης πρέπει να καλύπτουν όλο το εύρος των δυνατών απαντήσεων στην κάθε ερώτηση. 8

Σε περιπτώσεις που υπάρχει σχετική αβεβαιότητα ο έλεγχος, αν συμπεριλήφθηκαν όλες οι δυνατές απαντήσεις, συνίσταται με την κατηγορία "άλλη απάντηση". Αν επιλέξουν στο δοκιμαστικό τεστ που γίνεται πάντα περισσότερο από 5 % των ερωτώμενων αυτήν την κατηγορία, σημαίνει ότι οι προδιατυπωμένες δυνατότητες απάντησης, που τους δόθηκαν δεν καλύπτουν πλήρως τον λογικό χώρο των δυνατών απαντήσεων και απαιτείται αναδιατύπωση ή εμπλουτισμός των αντίστοιχων δυνατοτήτων, που διατυπώθηκαν με τη συγκεκριμένη ερώτηση. 9

Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα της τεχνικής του ερωτηματολογίου είναι ότι η σειρά των ερωτήσεων είναι γνωστός παράγοντας που επηρεάζει τις απαντήσεις και κατά συνέπεια μπορεί να τις κατευθύνει προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, θετικά ή αρνητικά. Για παράδειγμα, ερωτήσεις που αφορούν τις στάσεις απέναντι σε μια μειονότητα, όπως οι Εβραίοι, μπορούν να επηρεαστούν θετικά, αν πριν από τη συγκεκριμένη ερώτηση τεθούν ερωτήσεις σχετικά με τα εγκλήματα του ναζιστικού καθεστώτος της Γερμανίας εναντίον των Εβραίων. 10

Αυτή η γνωστή επίδραση προηγούμενων ερωτήσεων που "ακτινοβολούν" στις επόμενες ονομάζεται στη Μεθοδολογία "hallo effect". Γι' αυτό πρέπει πάντα η έκθεση πορισμάτων να περιέχει την μεθοδολογία της έρευνας και στο παράρτημά της οπωσδήποτε και το ερωτηματολόγιο, με την σειρά και τις διατυπώσεις των ερωτήσεων, όπως ακριβώς τέθηκαν στη φάση της συλλογής δεδομένων - όχι δηλαδή με αλλαγμένη σειρά και τροποποιημένες διατυπώσεις - ώστε να μπορούν να ελεγχθούν τέτοιες επιδράσεις της σειράς και της διατύπωσης των ερωτήσεων. 11

Εκτός από τη σειρά των ερωτήσεων επηρεάζει σημαντικά η γλωσσική διατύπωση των ερωτήσεων τις απαντήσεις. Δύο σημεία έχουν ιδιαίτερη σημασία. Πρώτον, πρέπει να διασφαλιστεί ότι το νόημα των ερωτήσεων είναι σε όλους τους ερωτώμενους εξίσου κατανοητό. Δεύτερον, ο βαθμός της εντονότητας της διατύπωσης μιας ερώτησης πρέπει να είναι σταθερός και να μην ποικίλλει από περίπτωση σε περίπτωση. 12

Ένα άλλο μεθοδολογικό πρόβλημα των κλειστών ερωτήσεων είναι ότι, σε σύνθετα θέματα γνώσεων και στάσεων, με τις προδιατυπωµένες απαντήσεις, από τις οποίες ο ερωτώμενος έχει να επιλέξει μόνο μία, αποδίδονται στον ερωτώμενο γνώσεις ή στάσεις που του είναι ενδεχομένως εντελώς ξένες. Αυτό συμβαίνει επειδή ερωτώμενοι με χαμηλό επίπεδο πληροφόρησης και γνώσεων αναγκάζονται από τις κλειστές ερωτήσεις να πάρουν θέση και να δηλώσουν μια στάση σε θέματα που ενδεχομένως δεν τους απασχόλησαν ποτέ ως εκείνη τη στιγμή. 13

Η άλλη πλευρά αυτού του προβλήματος είναι ότι σε αντίθετες περιπτώσεις ερωτωμένων με υψηλό επίπεδο πληροφόρησης και γνώσεων, οι δηλώσεις που δίνονται ως δυνατότητες απάντησης σε σύνθετα θέματα είναι πολύ απλουστευτικές γι' αυτούς και δυσκολεύονται να απαντήσουν, επειδή δεν αντιστοιχούν προς τον συνθετότερο τρόπο σκέψης και επιπέδου γνώσεών τους. Είναι κατανοητό ότι ανάλογα με την ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης προσαρμόζεται ο γλωσσικός κώδικας του ερωτηματολογίου 14

Τύποι ερευνών που χρησιμοποιούνται ερωτηματολόγια Η επισκόπηση (survey) Επισκόπηση (survey) ονομάζεται η μέθοδος με την οποία ένα γραπτό ερωτηματολόγιο αποστέλλεται ταχυδρομικά (ή μέσω διαδικτύου σε ψηφιακή μορφή) στους ερωτώμενους ή υποβάλλεται σ‘ αυτoύς, από τον παρευρισκόμενο ερευνητή. Η επισκόπηση είναι η πιο συνήθης μέθοδος συλλογής δεδομένων στην κοινωνική επιστήμη. Το κύριο πλεoνέκτημά της είναι ότι επιτρέπει με ένα ελάχιστο κόστος να επιτευχθεί ένα μέγιστο αποτέλεσμα συλλογής πληροφοριών για πάρα πολλά θέματα. 15

Μειονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι οι ερωτήσεις σπάνια είναι εξίσου κατανοητές σε όλους τους ερωτώμενους, ώστε τα άτομα με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης έχουν δυσκολίες να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο. Στην περίπτωση της ταχυδρομικής (ή ψηφιακής) αποστολής του ερωτηματολογίου δεν υπάρχει κανένας τρόπος να δοθούν επεξηγήσεις, πέραν αυτών που περιέχονται στις γραπτές γενικές οδηγίες που αποστέλλονται μαζί με το ερωτηματολόγιο. 16

Δεν υπάρχει επίσης καμία δυνατότητα να ελεγχθεί, ποιός, πώς, κάτω από ποιές συνθήκες, με ποιά βοήθεια και κάτω από ποιές επιδράσεις συμπλήρωσε το ερωτηματολόγιο. Αυτά τα μειονεκτήματα αποφεύγονται, όταν παρευρίσκεται ο ερευνητής κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου (επίδοση του ερωτηματολογίου με τη φυσική παρουσία του ερευνητή). Ένα άλλο μειονέκτημα είναι το χαμηλό ποσοστό των ερωτηματολογίων που επιστρέφονται συμπληρωμένα. Μπορεί βέβαια με μία ή και επανειλημμένες υπενθυμίσεις να αυξηθεί το ποσοστό συμπληρωμένων ερωτηματολογίων (κίνδυνος στρέβλωσης του δείγματος). 17

Η συνέντευξη Τα ερευνητικά δεδομένα συλλέγονται μέσα από τη λεκτική επικοινωνία ανάμεσα στον ερευνητή και στα υποκείμενα στο πλαίσιο μιας χρονικά περιορισμένης διαπροσωπικής σχέσης. Δομημένη συνέντευξη: στηρίζεται σε δομημένο (αποτελούμενο κυρίως από κλειστές ερωτήσεις) ερωτηματολόγιο. Ημιδομημένη συνέντευξη: στηρίζεται στον λεγόμενο οδηγό συνέντευξης. Πρόκειται για μια αλληλουχία ερωτήσεων, συνήθως ανοικτού τύπου. Ιδιαίτερα βοηθητική η χρήση τεχνολογιών καταγραφής ομιλίας. Μετά το πέρας απαιτείται η απομαγνητοφώνηση και επεξεργασία του υλικού της συνέντευξης. 18

Η ελεύθερη συνέντευξη: χρήσιμη σε προκαταρκτικά στάδια ή για τον εντοπισμό καίριων πλευρών του ζητήματος που απασχολεί τον ερευνητή. Απαιτεί επίσης απομαγνητοφώνηση και μπορεί να χρησιμεύσει για την ετοιμασία του επόμενου ερευνητικού εργαλείου. Η συνέντευξη είναι μία διαπροσωπική σχέση που διαδραματίζετσι σε μία κοινωνική περίσταση (social situation) την οποία συνιστούν τρία κύρια στοιχεία: (1) ο συνεντευκτής (2) ο ερωτώμενος και (3) το ερωτηματολόγιο, Το ερωτηματολόγιο είναι το «σενάριο» που κατευθύνει τη συμπεριφορά των εμπλεκομένων. 19

Όσον αφορά τον συνεντευκτή, αυτός πρέπει να επικεντρώνεται αποκλειστικά στον επιστημονικό- γνωστικό στόχο και να μην αποσπάται η προσοχή του από οποιεσδήποτε άλλες εντυπώσεις ή ιδιαιτερότητες της περίστασης. Οφείλει επίσης να συμπεριφέρεται ευγενικά, να μην «υπαγορεύει» απαντήσεις, να μην πιέζει και γενικά να σέβεται τον ερωτώμενο. Επιπλέον, να τηρεί μία ομοιόμορφη «τελετουργία» με όλα τα υποκείμενα της έρευνάς του. Σε περιπτώσεις μεγάλων δειγμάτων που απαιτείται η βοήθεια περισσοτέρων ερευνητών είναι απαραίτητη η εκπαίδευσή τους από τον ερευνητή. 20

Ο ρόλος του ερωτώμενου προδιαγράφει ότι ο ερωτώμενος πρέπει να συνεργάζεται, να απαντά με ειλικρίνεια, να μην αφαιρείται, να μην φλυαρεί άσκοπα και να έχει κίνητρα για τη συμμετοχή του στη συνέντευξη. Γενικά είναι σημαντικά τα προσωπικά χαρακτηριστικά τόσο του συνεντευκτή όσο και του ερωτώμενου, αλλά και ο συνδυασμός τους. Εντοπισμένη συνέντευξη Κλινική συνέντευξη Συνέντευξη βάθους 21