ΙΑΠΩΝΙΑ, ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΔΙΑΛΕΞΗ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΥΣ / ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Ε.Μ.Π. ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΠΑΛΑΜΙΔΑΣ ΚΩΣΤΑΣ ΥΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΡΔΑ ΝΕΛΛΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΛΕΞΗ… 2 1. ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΗ, ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΙΩΝΩΝ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΑΠΩΝΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΙΑΠΩΝΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΒΡΑΧΟΥ ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΡΑΞΗΣ 2. Η ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΗΠΩΝ - ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΗΠΟΙ ΖΕΝ Ή ΚΗΠΟΙ ΞΗΡΟΥ ΤΟΠΙΟΥ (DRY LANDSCAPE) ΟΙ ΚΗΠΟΙ TOFOKU-JI Ο ΚΗΠΟΣ RYOAN-JI 2.2. ΚΗΠΟΙ ΛΟΦΩΝ (HILL GARDENS) Ο ΚΗΠΟΣ SUIZENJI JOJUEN 2.3. ΚΗΠΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΟΥ (STROLLING GARDENS) ΛΟΙΠΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΙΑΠΩΝΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ ΚΗΠΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΗΠΟΙ ΤΕΛΕΤΩΝ ΤΣΑΓΙΟΥ 3. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ TADAO ANDO – Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ KAIT WORKSHOP – ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ ΔΑΣΟΥΣ SOU FUJIMOTO – ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ “H” ΚΑΙ “N” AKIHISHA HIRATA – ΠΡΟΤΑΣΗ ΔΕΝΔΡΟΕΙΔΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ34 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ39 1

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΛΕΞΗ… Στην σύγχρονη αρχιτεκτονική παρατηρούμε μια καινούργια ανάγνωση και χρήση του τοπίου. Και αυτό είναι κάτι το οποίο δεν θα μπορούσε να εκλείψει από τον σύγχρονο κόσμο, τώρα που οι ανάγκες των σημερινών ανθρώπων για την φύση και την επαφή με το περιβάλλον είναι μεγαλύτερες από ποτέ. Με αυτόν τον τρόπο ότι έχει σχέση με το τοπίο αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα. Μια διάλεξη λοιπόν η οποία δίνει έμφαση στη μελέτη της φιλοσοφίας του σχεδιασμού του τοπίου και το πέρασμα αυτής στην αρχιτεκτονική διαφωτίζει με έναν ιδιαίτερο τρόπο την σχέση τοπίου και σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Η διάλεξη θα εστιάσει στην Ιαπωνία, στους παραδοσιακούς της κήπους και στην σύγχρονη αρχιτεκτονική της. Ο Ιαπωνικός λαός, ένας λαός που κουβαλά μια από τις σημαντικότερες και αρχαιότερες πορείες στον Ιστορικό χωρόχρονο, έχει μια πολύ σημαντική και άμεση επαφή και σχέση αγάπης με τη φύση και το φυσικό περιβάλλον. Αυτό εκφράζεται με τις ιδιαίτερες τεχνικές που οι Ιάπωνες έχουν εφεύρει για την αναπαράσταση των τοπίων τους στον σχεδιασμό των υπαιθρίων χώρων τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι η παράδοση αυτή διαπερνά και το έργο των σύγχρονων Γιαπωνέζων αρχιτεκτόνων. Μέσα από την διάλεξη θα αναζητηθούν εκείνα τα παραδοσιακά συνθετικά στοιχεία σχεδιασμού του τοπίου τα οποία αφομοιώνουν, μεταλλάσουν και χρησιμοποιούν οι σύγχρονοι γιαπωνέζοι αρχιτέκτονες στον σχεδιασμό υπαιθρίων χώρων και κτιρίων. 2

1. ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΗ, ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΑΙΩΝΩΝ Η Ιαπωνική αρχιτεκτονική κήπων αντικατοπτρίζει την καθαρή ομορφιά της φύσης, δημιουργώντας πολλές φορές μιμήσεις μικρότερης κλίμακας πραγματικού φυσικού τοπίου, μια πολύ συνηθισμένη καλλιτεχνική τακτική στην Ιαπωνία. Αναζητώντας σε βιβλία και εγχειρίδια μπορεί κανείς να ανακαλύψει πολύ μεγάλη ποικιλία ειδών και διαφορετικών φιλοσοφιών σχεδιασμού του φυσικού τοπίου: Όλα στην φιλοσοφία της μίμησης και ιδεαλιστικής εξιδανίκευσης του πραγματικού φυσικού τοπίου σε μια μικρότερη κλίμακα. Στην Ιαπωνία έκανε την εμφάνισή της μαζί με την εισαγωγή του Βουδισμού στην περιοχή ταυτόχρονα και η ιδέα του σχεδιασμού φυσικού τοπίου, με ρίζες από την Ασιατική ήπειρο. Στην αρχή επρόκειτο για ακατέργαστους σχηματισμούς οι οποίοι κυρίως αποτελούνταν από μια μικρή λίμνη με ένα νησάκι, κατά τα Κινέζικα πρότυπα, αλλά ήδη παλαιά στοιχεία αναφέρουν παραλλαγές σε αυτή την βάση σχεδιασμού, καθώς οι Ιάπωνες με την αγάπη τους για την φύση εισήγαγαν σταδιακά και προοδευτικά την τέχνη σχεδιασμού φυσικού τοπίου στην φιλοσοφία, τον πολιτισμό και τον τρόπο ζωής τους: Οι περισσότεροι κανόνες που ακολουθούνται από τους ζωγράφους ακολουθούνται και στον σχεδιασμό των κήπων. 1 Η μάζα, η ισορροπία, οι αναλογίες, η τρίτη διάσταση, το χρώμα, η υφή και ο όγκος εξετάζονται προσεκτικά. Συμπεριλαμβάνονται στο σύνολο σχεδιασμού τα κυρίαρχα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως τα κτήρια, οι βεράντες και τα δώματα. Με την κατάλληλη χρήση αυτών των κανόνων ο σχεδιαστής μπορεί να επιτύχει την δημιουργία ευχάριστων τοπίων, κατάλληλων για χαλάρωση και διαλογισμό, όπου ο επισκέπτης μπορεί να αποκοπεί από τον υπόλοιπο κόσμο. Αν και συχνά κυριαρχεί η εντύπωση ότι οι Ιαπωνικοί κήποι είναι απλά χαλαρωτικά ησυχαστήρια που επιτρέπουν στους επισκέπτες να ξεφύγουν από τα άγχη της καθημερινότητας, σχεδιάζονται για πολλούς και διαφορετικούς σκοπούς. Πολλοί εξ’αυτών έχουν τον χαρακτήρα μιας χρήσης ήρεμης περιήγησης, ωστόσο μπορεί ταυτόχρονα και να έχουν ως σκοπό την ψυχαγωγία, την περιήγηση του επισκέπτη σε διάφορα σπάνια είδη φυτών, ή σε μια έκθεση ασυνήθιστων βράχων και λίθινων συνθέσεων. 1 Isao Yoshikawa – Elements of Japanese Gardens, εισαγωγή – Historic Influences in Japanese Garden Design. 3

1.1. ΣΥΝΘΕΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΑΠΩΝΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις αρχές σχεδιασμού ενός ιαπωνικού κήπου πρέπει να τις κατατάξουμε σε τρείς βασικές κατηγορίες. Υπάρχουν κανόνες που αφορούν την ένταξη, κανόνες που αφορούν την μεταβολή στον χρόνο, και κανόνες που αφορούν χωρικές ποιότητες. Όσον αφορά την ένταξη του κήπου στο φυσικό τοπίο, αυτός πρέπει να σχεδιάζεται με βάση και σε αρμονία με το κατασκευαστικό του φυσικό υπόβαθρο. Αυτό επιτυγχάνεται με το να εκφράζει ξεκάθαρα κάποια φάση και δομή του φυσικού του περιβάλλοντος, όπως ένα ρέμα, ένα λιβάδι, μια λίμνη με ένα νησί, ένα γκρεμό με ένα καταρράκτη, την θάλασσα και τα νησιά της κτλ. Όσον αφορά την μεταβολή υπάρχει πρόβλεψη για την κάθε εποχή, ώστε να μην υπάρχουν για παράδειγμα κενά στην φύτευση ούτε τις πιο κρύες μέρες του χειμώνα. Είναι πολύ σημαντικό να απεικονίζεται η εναλλαγή του χρόνου, των τεσσάρων εποχών – γι’αυτό το λόγο εποχιακά λουλούδια και φυτά μη μόνιμου χαρακτήρα φυτεύονται σε μεριές που μπορούν να αφαιρεθούν χωρίς να αλλοιώνουν τον χαρακτήρα της διαμόρφωσης. Οι κανόνες που αφορούν τις χωρικές ποιότητες αναφέρονται στην κλίμακα και στις οπτικές φυγές. Όσον αφορά την κλίμακα ο Ιαπωνικός κήπος είναι μια «μινιατούρα» μια σμίκρυνση και μια ιδεαλιστική άποψη της φύσης. Οι πέτρες συμβολίζουν τα βουνά, οι λίμνες τους ωκεανούς, και ο κήπος πολλές φορές σχεδιάζεται ώστε να φαίνεται μεγαλύτερος με την τοποθέτηση μεγαλύτερων βράχων και δέντρων στο προσκήνιο και μικρότερων στο φόντο. Μικρότεροι κήποι συχνά σχεδιάζονται για να ενσωματώνουν να «δανειστούν» φυσικά στοιχεία εξωτερικά του κήπου, όπως λόφους, δέντρα ή ναούς ως μέρος της θέας, τεχνοτροπία που κάνει τον κήπο να φαίνεται μεγαλύτερος απ’ότι είναι. 4

Οι οπτικές φυγές είναι αποτέλεσμα δυο χωρικών και γεωμετρικών επιλογών, της απόκρυψης και της εμφάνισης αφενός και της ασυμμετρίας αφετέρου. Αυτοί οι συνθετικοί κανόνες προσφέρουν ιδιαίτερη χωρική διάσταση στους κήπους. Η Απόκρυψη και Εμφάνιση. Ενώ οι κήποι Zen σχεδιάζονται για να είναι εμφανείς, οι υπόλοιποι εμφανίζουν ένα διαφορετικό τοπίο κάθε φορά στα διαφορετικά σημεία του περιπάτου, σαν να ξετυλίγεται ένα ύφασμα ζωγραφισμένο με τοπία. Στοιχεία κρύβονται πίσω από λόφους, συστάδες δέντρων ή μπαμπού, τοίχους και κτίσματα, ώστε μετά να αποκαλύπτονται όταν ο επισκέπτης συνεχίζει να ακολουθεί το μονοπάτι. Η Ασυμμετρία. Κανείς Ιαπωνικός κήπος δεν βασίζεται στον σχεδιασμό ευθέων αξόνων, ούτε στη βάση ενός μόνου στοιχείου που κυριαρχεί τη θέα. Τα κτήρια και τα στοιχεία του κήπου συνήθως τοποθετούνται έτσι ώστε να φαίνονται από διαγώνιες οπτικές φυγές και είναι προσεκτικά συντεθειμένα σαν σκηνικά. Αυτά αντιπαραβάλλουν ορθές γωνίες (όπως κτήρια), κατακόρυφα φυσικά στοιχεία (όπως πέτρες, δέντρα, μπαμπού) και οριζόντια φυσικά στοιχεία (όπως το νερό) 5

1.2. ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΙΑΠΩΝΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ 6 Οι συνθετικοί κανόνες υλοποιούνται με την χρήση συγκεκριμένων στοιχείων. Με αυτόν τον τρόπο η ιαπωνική τοποτεχνία συγκροτεί μια συγκεκριμένη γλωσσική έκφραση. Τα ακόλουθα στοιχεία είναι αυτά που χρησιμοποιούν οι Ιάπωνες για να σχεδιάσουν τα τοπία τους, το καθένα από τα οποία εξυπηρετεί με τον δικό του τρόπο την εφαρμογή των συνθετικών κανόνων της Ιαπωνικής κηποτεχνίας στο φυσικό περιβάλλον:  Το νερό, πραγματικό ή συμβολικό (π.χ. μέσω διαμόρφωσης χαλικιών και άμμου) συμβολίζει τους ωκεανούς και τις λίμνες όσον αφορά το ζήτημα της ιδεαλιστικής σμίκρυνσης του τοπίου, αλλά ταυτόχρονα εξυπηρετεί την ένταξη του κήπου στο φυσικό τοπίο: οι περισσότερες φυσικές δομές (πηγές, ποτάμια, λίμνες) έχουν ως κυρίαρχο στοιχείο το νερό.  Οι βράχοι ή λίθινες διατάξεις και σχηματισμοί, είτε λίθινες συνθέσεις με φυτά αποτυπώνουν σε σμίκρυνση τις φυσικές δομές των βουνών και των οροσειρών, είτε των νησιών εάν βρίσκονται μέσα στο νερό. Η συνδυαστική σύνθεση με την φύτευση ενισχύει ακόμη περισσότερο την συνθετική τους δύναμη εισάγοντας και την αρχή της εποχικότητας και της αλλαγής στο χρόνο. Πολλές φορές μάλιστα οι βραχώδεις συνθέσεις ενισχύουν και το αίσθημα της ασυμμετρίας αλλά και χρησιμοποιούνται ως στοιχεία απόκρυψης άλλων πραγμάτων. Εικόνα 1: Το νερό, οι βράχοι, ένας λίθινος φανός και η αρμονία της σύνθεσης της φύτευσης σε μια πολύ χαρακτηριστική φωτογραφία Ιαπωνικού κήπου.

 Η φύτευση, δομικό στοιχείο των Ιαπωνικών κήπων, ως βασικό σχεδιστικό εργαλείο εξυπηρετεί σχεδόν όλες τις σχεδιαστικές αρχές – από την μεταβολή στο χρόνο- (εποχικότητα) την ένταξη- (αποτύπωση φυσικών μορφών (δάση, λιβάδια κλπ)) μέχρι και χωρικές ποιότητες, το δανεισμένο σκηνικό ή και την εντύπωση της σμίκρυνσης, με την χρήση μπονσάι ή κατάλληλα κλαδεμένων δένδρων και θάμνων.  Η χρήση της περίφραξης όπως ασιατικοί θάμνοι, φράχτης ή παραδοσιακού χαρακτήρα λίθινος τοίχος αποτελεί απαραίτητο στοιχείο σχεδιασμού για την ενίσχυση της απόκρυψης και της εμφάνισης και δημιουργίας οπτικών φυγών στους περιπάτους, αλλά και ένα εργαλείο που με την στοχευμένη κατασκευή του εξυπηρετεί τον δανεισμό του σκηνικού.  Συμπληρωματικά στοιχεία όπως μία γέφυρα πάνω από το υπάρχον νερό, βατές πέτρες, ένα φανάρι, κατά κανόνα από πέτρα, που συμβάλλει σε ζητήματα φωτισμού και δημιουργίας οπτικών φυγών στον χώρο συναντώνται πολύ συχνά στις διαμορφώσεις των Ιαπωνικών κήπων, εξυπηρετώντας τον περίπατο αλλά ταυτόχρονα δίνοντας ακόμη περισσότερα στοιχεία που ενισχύουν την αίσθηση της σμίκρυνσης του φυσικού τοπίου. Στην μελέτη του αντικειμένου που έχει επιλεγεί, θα επικεντρωθεί η ανάλυση των στοιχείων του νερού, του βράχου, της φύτευσης και της περίφραξης, καθώς αυτά είναι και τα βασικότερα στοιχεία τα οποία εμφανίζονται να περνάνε αυτούσια ή σε παραλλαγές από τον παραδοσιακό σχεδιασμό στα σύγχρονα παραδείγματα Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. 7 Εικόνα 2: Συνθέσεις βράχων στον Ζεν κήπο του Ryoan-Ji. Εικόνα 3: Χαρακτηριστικός τύπος περίφραξης από μπαμπού.

ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ 8 Το νερό εμφανίζεται σε όλους τους Ιαπωνικούς κήπους: μπορεί να βρίσκεται με την μορφή μιας φυσικής λιμνούλας, ενός ρέματος που κυλάει ή μιας εξωτικής λίμνης με χρυσόψαρα. Μπορεί επίσης να εμφανίζεται συμβολικά μέσω σχηματισμών από ψιλή άμμο, λεία βότσαλα ή χαλίκι. Μια πηγή νερού σε έναν Ιαπωνικό κήπο εμφανίζεται πάντα ως ένα αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντος που την περιτριγυρίζει, και αυτός είναι και ο λόγος που σιντριβάνια δεν συναντώνται στα σχέδια Ιαπωνικών κήπων. 2 Ωστόσο οι φυσικές διαμορφώσεις νερού αφθονούν, και αυτό συμβαίνει γιατί το στοιχείο του νερού στους Ιαπωνικούς κήπους δεν έχει ως στόχο απλά την δημιουργία πηγών δροσιάς ή εντυπωσιακών εφφέ, αλλά την αποτύπωση μορφών και δομών του φυσικού περιβάλλοντος σε σμίκρυνση. Οι τεχνητές πορείες των ρευμάτων νερού είναι σχεδιασμένες με καμπύλες και ασυμμετρίες για να δημιουργήσουν μια φυσική και χαλαρωτική εικόνα του τοπίου που προσομοιάζει τα φυσικά ρέματα και ποτάμια. Ο φωτισμός επίσης παίζει πολύ σημαντικό ρόλο, και τις περισσότερες φορές παραδοσιακά σχεδιασμένοι λίθινοι φανοί τοποθετούνται ανάμεσα στις πιο σημαντικές πηγές και υδάτινα στοιχεία του κάθε κήπου (ρέματα ή λίμνες). Σε ορισμένους κήπους μπορεί να εμφανίζονται και ξηρές λίμνες ή ρέματα, στα οποία δίδεται η ίδια βαρύτητα στον σχεδιασμό και στην συνολική εντύπωση που προσφέρουν στον κήπο με τα αντίστοιχα στοιχεία που είναι γεμάτα με νερό. Ο σχεδιασμός μικρών καταρρακτών με φυσικό τρόπο είναι πολύ συχνός, και μάλιστα πολλές φορές δεν αποκαλύπτονται άμεσα στον θεατή, ο οποίος τους αντιλαμβάνεται δια της ακοής. Το κύριο σημείο του σχεδιασμού εδώ είναι η διαφορετική κατάταξη και σύνθεση των βράχων που δημιουργούν τον καταρράκτη, αλλά και η χρήση φύτευσης, η οποία όντας διαφορετική σε κάθε περίπτωση δημιουργεί και άλλο αισθητικό και χωρικό αποτέλεσμα από κάθε άποψη, οπτική, ηχητική και συνθετική, εξυπηρετώντας την ίδια στιγμή τις αρχές τις ασσυμετρίας, της σμίκρυνσης και της μεταβλητότητας. Συχνή είναι και η ανάπτυξη δέντρων που δημιουργούν άμεσους συσχετισμούς μεταξύ της επιφάνειας του κινούμενου νερού και των κλαδιών τους. 2

ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΒΡΑΧΟΥ Οι διαμορφώσεις από πέτρα και βράχο είναι από τα πιο χαρακτηριστικά δομικά και συμβολικά στοιχεία των Ιαπωνικών κήπων. Η τέχνη της σύνθεσης βράχων ξεκίνησε μέσω της ένταξης στον σχεδιασμό των ήδη υπαρχόντων φυσικών βράχων που υπήρχαν μέσα στην περιοχή σχεδιασμού, είτε μέσω διαμόρφωσης της θέσης τους, είτε μέσω συνδυασμού και άλλων πρόσθετων βράχων. Αρχικά δεν υπήρχαν κάποιοι τυπικοί κανόνες στη σύνθεση των βράχων, αλλά θεωρείται ότι ο σχεδιαστής κατέληγε στην πιο αρμονική σύνθεση μετά από πολλές δοκιμές. Μέσω αυτών των δοκιμών και της εμπειρίας που προκύπτει από αυτή τη διαδικασία, σιγά σιγά δημιουργήθηκαν κάποιοι βασικοί κανόνες που διέπουν την σύνθεση της πέτρας στον σχεδιασμό του κήπου. Οι βράχοι, οι πέτρες και οι λίθοι είναι ταυτόχρονα ένα κοινό στοιχείο σε όλους τους παραδοσιακούς ανατολίτικους κήπους που εκπροσωπεί την γη, τα νησιά ή τα όρη. Ο βασικός συνθετικός κανόνας που εξυπηρετεί το στοιχείο του βράχου σε έναν Ιαπωνικό κήπο είναι αυτός της σμίκρυνσης σε ανθρώπινη κλίμακα των γαιωδών δομών της φύσης, όπως είναι τα όρη, οι οροσειρές, τα νησιά, οι χερσόνησοι κλπ. Μόνο συγκεκριμένοι τύποι πέτρας χρησιμοποιούνται στο σχεδιασμό: Αυτοί πρέπει να είναι αρκετά σκληροί, ώστε να μην διαβρώνονται εύκολα, ενδιαφέρουσας υφής, (ιδιαίτερα αν εμφανίζουν νερά ή ρωγμές) αλλά ακόμη και πέτρες που καλύπτονται με βρύα, που ενισχύουν και το στοιχείο της εποχικότητας. Τα χρώματα επίσης πρέπει να προσδίδουν αρμονία. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες θεωρούνται οι πέτρες οι οποίες έχουν μια μεταμορφική φύση και χρωματισμούς, ωστόσο τα ηφαιστειακά πετρώματα – χαρακτηριστικά αυτού του είδους – με τα σκληρά και μουντά χρώματα χρησιμοποιούνται μόνο ως τελευταία λύση ανάγκης. Μέσω της αντίθεσης και σύγκρισης διαφορετικών όγκων και μαζών, υψών και υφών δίνεται και η αρμονία στη σύνθεση, η οποία πάντα εξυπηρετεί τον βασικό κανόνα της ασυμμετρίας. Όλα αυτά τα δεδομένα λαμβάνονται υπ’όψιν για την όσο το δυνατόν πιο ενδιαφέρουσα αποτύπωση των φυσικών δομών στην κλίμακα του κήπου. Το στοιχείο της πέτρας χρησιμοποιείται ευρέως και στην δημιουργία των διαδρομών και των μονοπατιών μέσα στους κήπους, τα τελευταία χρόνια μάλιστα έχουν αρχίσει να λαμβάνουν θέση ως ένα ξεχωριστό στοιχείο σχεδιασμού πλέον με δικό του ρόλο στη σύνθεση. Τα λίθινα στοιχεία ώς σημεία αναφοράς αλλά και οι πλακοστρώσεις που χρησιμοποιούνται στα μονοπάτια εξυπηρετούν εκτός από λειτουργικές ανάγκες στον περίπατο και τις συνθετικές αρχές της ασυμμετρίας στην διαδρομή αλλά και της απόκρυψης και εμφάνισης διαδρομών και αντικειμένων. 9

ΦΥΤΕΥΣΗ 10 Καθώς το πράσινο είναι ένα πολύ βασικό στοιχείο του σχεδιασμού των Ιαπωνικών κήπων, τα φυτά λειτουργούν ως συμβολικό κομμάτι στον σχεδιασμό, αλλά δεν είναι και το προεξέχον στοιχείο του χώρου. Η χρήση του πράσινου υπηρετεί κατά κύριο λόγο τους συνθετικούς κανόνες της ένταξης του φυσικού τοπίου – οι συστάδες των αειθαλών δέντρων για παράδειγμα αποτελούν ένα πέρασμα στην κλίμακα του κήπου της μορφής των δασών – αλλά και της εποχικότητας και της σμίκρυνσης, κυρίως μέσω των τεχνοτροπιών κλαδέματος (π.χ. μπονσάι) Η Ιαπωνική παράδοση προτιμά τους απαλούς πράσινους τόνους, αλλά ταυτόχρονα χρησιμοποιούνται ανθοφόρα δέντρα και θάμνοι. Κάποια άλλα είδη, όπως για παράδειγμα το δέντρο Sugar Maple αλλά και οι πυράκανθοι δίνουν στον κήπο μια ευρύτερη παλέτα εποχιακών χρωμάτων, όπως επίσης και οι ανθοφόροι θάμνοι. Όλα αυτά τα φυτά είναι επιλεγμένα προσεγμένα ώστε να αποτυπώνεται με τον πιο έντονο και ενδιαφέρον τρόπο η εναλλαγή των εποχών στο περιβάλλον του κήπου. Εικόνα 4: Μια άποψη του κήπου λόφων Suijenji Joguen, οπου φαίνεται η διάταξη του πρασίνου και η επιλογή των δένδρων.

3 Κάποια τυπικά είδη δένδρων και μέθοδοι φύτευσης που συναντώνται στους Ιαπωνικούς κήπους είναι και τα παρακάτω:  Ο Ιαπωνικός Σφένδαμος (Japanese Maple) του οποίου το φύλλωμα αλλάζει χρωματισμό σε κάθε διαφορετική εποχή, και συμβολίζει το πέρασμα του χρόνου και τις συνεχόμενες αλλαγές στην ζωή.  Το ανθεκτικό Μαύρο Πεύκο (Black Pine), που συμβολίζει την σταθερότητα με το αειθαλές του φύλλωμα.  Προσεκτικά μεγαλωμένα δέντρα Μπονσάι και παχύφυτα που συμβολίζουν την ομορφιά της φύσης στα μέτρα της ανθρώπινης κλίμακας και ενισχύουν το στοιχείο της σμίκρυνσης. Πολλές φορές αειθαλείς θάμνοι κλαδεμένοι προσεκτικά σε ασύμμετρες, κυματώδεις ή καθαρές μορφές δημιουργούν το ίδιο αίσθημα της σμίκρυνσης κλίμακας.  Λουλούδια που δεν χρειάζονται ιδιαίτερη φροντίδα προσθέτουν εποχιακό χρώμα και άρωμα, συμπεριλαμβάνοντας τις αζαλέες, καμέλιες, δάφνες, γαρδένιες, χρυσάνθεμα και παιωνίες.  Το Μπαμπού (Bamboo Tree) εμφανίζεται συνήθως σε αφθονία και τις περισσότερες φορές εξυπηρετεί ως φράγμα που προσδίδει ιδιωτικότητα σε διάφορες περιοχές του κήπου.  Πολύ συχνά συναντώνται και τα ανθοφόρα δέντρα της κερασιάς και της μανόλιας, που προσφέρουν ποικιλία στην εποχιακή χρωματική παλέτα. 11 Εικόνα 5: Χαρακτηριστικό στιγμιότυπο Ιαπωνικού κήπου το φθινόπωρο. Η φύτευση προσφέρει μια μοναδική σύνθεση χρωμάτων. Γενικός κορμός του τομέα της φύτευσης είναι τα αειθαλή δέντρα, τις περισσότερες φορές συγκεντρωμένα στις άκρες και τα όρια του κήπου ή διατεταγμένα σε συμπαγείς μάζες δημιουργώντας ένα πράσινο φράκτη. Οι όχθες των ρεμάτων και των λιμνών είναι περιτριγυρισμένες με πυκνούς αειθαλείς θάμνους, και όταν υπάρχει χρήση φυλλοβόλων δέντρων ενδιάμεσα επιλέγεται μια υποστηρικτική ποικιλία αειθαλών δένδρων ώστε να διατηρούν και να δίνουν χαρακτήρα στο χειμωνιάτικο τοπίο. Τα χρωματιστά φύλλα των φυλλοβόλων δέντρων κατηγοριοποιούνται ως άνθη, ενώ πολλές φορές το έδαφος καλύπτεται από στρώματα βρύων και θάμνους με καρπούς, που προσδίδουν έναν πιο ανάλαφρο χαρακτήρα σε διάφορα σημεία. Κάποια τυπικά είδη δένδρων και μέθοδοι φύτευσης που συναντώνται στους Ιαπωνικούς κήπους είναι και τα παρακάτω: Ο Ιαπωνικός Σφένδαμος, το ανθεκτικό Μαύρο Πεύκο (Black Pine), τα προσεκτικά μεγαλωμένα δέντρα Μπονσάι, λουλούδια, Το Μπαμπού (Bamboo Tree), η κερασιά και η μανόλια. 3

ΠΕΡΙΦΡΑΞΗ 12 Οι περισσότεροι κήποι διαθέτουν για την λειτουργία της περίφραξης απλούς φράχτες και πύλες εισόδου. Οι φράχτες μπορούν να δημιουργήσουν απομόνωση και να αυξήσουν την ιδιωτικότητα ή μπορούν να χρησιμεύσουν σαν όρια εισόδου. Συνήθως είναι καυασκευασμένοι από πέτρα, μπαμπού ή απο συστάδες θάμνων. Οποιαδήποτε ωστόσο και να είναι η χρήση τους, τις περισσότερες φορές οι πύλες, οι τοίχοι και οι φράχτες εισάγονται στο σχεδιασμό με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο, συνήθως με την βοήθεια πλακόστρωτων μονοπατιών και απλών καμπύλων γεφυρών που χρησιμοποιούνται ως στοιχεία προσβασιμότητας σε διάφορα σημεία του κήπου. Απο λειτουργικής απόψεως η χρήση της περίφραξης είναι περιορισμένη, όμως παρόλα αυτά εξυπηρετεί τις περισσότερες φορές τις συνθετικές αρχές τις απόκρυψης και εμφάνισης, ειδικά όταν τμήματα περίφραξης χρησιμοποιούνται κατά μήκος διαδρομών περιπάτου, αλλά και του δανεισμένου σκηνικού. Όταν επιλέγεται για τμήμα της περίφραξης η χρήση θάμνων, αυτό έχει να κάνει εκτός από ζητήματα αισθητικής και με την ανάγκη ενίσχυσης του στοιχείου του πρασίνου στον αστικό χώρο, και επιλέγονται πάντα θάμνοι οι οποίοι είναι τοπικού κλίματος και αναλόγων αντοχών. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων προτιμώνται αειθαλείς θάμνοι, με περισσότερη αντοχή στο αλάτι εάν βρίσκονται σε παραθαλάσσια ζώνη είτε με περισσότερη αντοχή στην ατμοσφαιρική μόλυνση αν βρίσκονται σε αστική περιοχή. Όμως ένας άλλος σημαντικός παράγων είναι η δυνατότητα μιας περίφραξης από φυτά να μπορεί να προσδίδει την εντύπωση στον θεατή της σμίκρυνσης του ίδιου του κήπου μέσω του δανεισμένου σκηνικού: Η χρήση των θαμνωδών περιφράξεων πολλές φορές είναι διττή, καθώς επιτρέπουν εσκεμμένα την εμφάνιση σκηνικού γύρω από τον κήπο όπως φυσικές συστάδες δένδρων, γεγονός που δίνει την αίσθηση στον θεατή ότι βρίσκεται σε έναν μεγαλύτερο κήπο και συγχρόνως σε μια διαμόρφωση πολύ μικρότερης κλίμακας. Εικόνες 6,7: Συνθέσεις χαμηλών θάμνων που έχουν την χρήση της περίφραξης. Κλαδεύονται συχνά ωστε να έχουν συνέχεια το επιθυμητό σχήμα.

13 2. Η ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΗΠΩΝ – ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ. Οι Ιαπωνικοί κήποι χωρίζονται κατά κύριο λόγο σε δύο διαφορετικές κατηγορίες: Τους κήπους Ζεν (Κaresansui ή dry landscape gardens) και τους κήπους λόφων (Τsukiyama gardens). Από εκεί και έπειτα, μικρότερες κατηγορίες κήπων οι οποίες αντλούν στοιχεία από τις δύο παραπάνω είναι οι εξής: Οι κήποι περιπάτου (Strolling gardens), οι οποίοι διαφοροποιούνται κυρίως από τους κήπους λόφων με την διάκριση της χρήσης του περιπάτου, κήποι οι οποίοι περιβάλλουν μια κατοικία και είναι ορατοί από αυτήν (Kanshoh) και στους κήπους μέσα σε λίμνες, ορατούς μέσω της κίνησης μέσα στο νερό με πλεούμενο. Οι κήποι Τελετών τσαγιού, (Chaniwa gardens) αποτελούν μια μικρή κατηγορία κήπων που χαρακτηρίζονται από αυστηρή ιδιωτικότητα γι’αυτό και δεν θα αναφερθούμε σε αυτούς.

2.1. ΚΗΠΟΙ ΖΕΝ Ή ΚΗΠΟΙ ΞΗΡΟΥ ΤΟΠΙΟΥ (DRY LANDSCAPE) 14 Οι κήποι Ζεν είναι αυτοί οι οποίοι επηρεάστηκαν από τον Ζεν Βουδισμό και ανήκουν τις περισσότερες φορές σε ναούς Ζεν διαλογισμού. Το κύριο χαρακτηριστικό και η θεμελιώδης διαφορά με τα υπόλοιπα είδη κήπων είναι η απουσία του φυσικού στοιχείου του νερού. Η απόδοση της αίσθησης και του χαρακτήρα του νερού δίνεται μέσω επεξεργασμένου με τσουγκράνα χαλικιού και άμμου τα οποία επεξεργάζονται με τέτοιο τρόπο σχηματικά, ώστε να δίνουν την εντύπωση τρεχούμενου ή στάσιμου νερού. Τα βότσαλα και τα χαλίκια που διαλέγονται προς χρήση επιλέγονται κυρίως για τις ιδιαίτερες μορφές τους. Ένα ακόμη πολύ βασικό χαρακτηριστικό των κήπων Ζεν είναι η πολύ υψηλή περίφραξή τους η οποία κάνει τον κήπο εσωστρεφή και επιτρέπει στο γύρω περιβάλλον, ειδικότερα στα ψηλά δένδρα να παίζουν τον ρόλο του δανεισμένου σκηνικού. Βρύα όπως και μικροί θάμνοι αλπικού χαρακτήρα επιλέγονται για να πλαισιώσουν το στυλ αυτών των κήπων. Όλα αυτά τα στοιχεία, οι πέτρες, οι βράχοι, τα βρύα, το χαλίκι χρησιμοποιούνται για να συμβολίσουν λίμνες, νησιά, πλεούμενα, θάλασσες, ποτάμια και βουνά με έναν αφηρημένο τρόπο. Σε κάθε περίπτωση δίνουν στον θεατή το αίσθημα της σμίκρυνσης του τοπίου και της ασυμμετρίας στον χώρο. Η φύτευση και τα βρύα σε συνδυασμό με τις συμβολικές απεικονίσεις των όρεων μέσω των συνθέσεων βράχων, προσθέτουν και τον αναζητούμενο τόνο εποχικότητας. Εικόνες 8,9: Από το εσωτερικό των Ζεν κήπων Daitokuji και Raikyuji.

GERT J. VAN TONDER and MICHAEL J. LYONS, VISUAL PERCEPTION IN JAPANESE ROCK GARDEN DESIGN, Springer 2005 Σε άρθρο τους δημοσιευμένο στο επιστημονικό περιοδικό Nature 4 οι Gert van Tonder και Michael Lyons αναλύουν τους κήπους Zen δημιουργώντας ένα μοντέλο σχηματικής ανάλυσης. Με την χρήση αυτού του μοντέλου, δείχνουν ότι ο κενός χώρος του κήπου είναι αναμφίβολα και αυτός σχεδιασμένος, και τοποθετημένος σε προσανατολισμό και άμεση σχέση με την αρχιτεκτονική του ναού. Σύμφωνα με την έρευνα, ένας κεντρικός άξονας συμμετρίας και οπτικής φυγής διαπερνά το κεντρικό χώρο του ναού ο οποίος είναι και ο πιο επιθυμητός χώρος από τον οποίο γίνεται η θέαση του κήπου. Ουσιαστικά, βλέποντας τον διαμορφωμένο κήπο και τις διατάξεις των βράχων μέσω μιας γραμμικής οπτικής φυγής σε ένα σημείο οδηγεί το μυαλό στην εντύπωση ενός φυσικού ανάγλυφου σχήματος: Ενός γυμνού δέντρου με κλαδιά που ξεκινούν από μια κεντρική διχάλα, το μήκος των οποίων μειώνεται με γεωμετρική πρόοδο από τον κορμό μέχρι την κορυφή. Αν μάλιστα οι θέσεις και οι διατάξεις των στοιχείων αλλάξουν η παρεμβληθούν από κάτι άλλο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κήπου αλλοιώνονται. Οι ερευνητές θεωρούν ότι η σχεδιαστική δομή του κήπου είναι έτσι μελετημένη ώστε να περνά υποσυνείδητα στον θεατή μια ευαισθησία σχετικά με συμμετρικά ως προς άξονα φυσικά σχήματα, και μέσω του έξυπνου συσχετισμού και της ασυμμετρίας των διατάξεων μεταξύ και των λίθινων στοιχείων επιτυγχάνεται το χαλαρωτικό και ευχάριστο αίσθημα που δίνει ο κήπος στον θεατή.

ΟΙ ΚΗΠΟΙ TOFOKU-JI (KYOTO, ΙΑΠΩΝΙΑ) 1616 Οι τέσσερις κήποι που αποτελούν τον σχεδιασμό του ναού του Tofoku-ji στο Κυότο, είναι χωροθετημένοι στα τέσσερα δωμάτια περιμετρικά του κυρίως κτηρίου του Hojo και σχεδιασμένοι το 1939 από τον Mirei Shigemori, ο οποίος είχε ως σκοπό να αναδείξει την απλότητα του Ζεν. 5 Ο Νότιος Κήπος είναι σχεδιασμένος μπροστά από το κυρίως κτίσμα του Hojo, και αποτελεί έναν αριστοτεχνικό σχεδιασμό τεσσάρων συνθέσεων με βράχους, πάνω σε μια διαμόρφωση εδάφους από άμμο και χαλίκι. Το σκηνικό συμπληρώνουν πέντε βραχώδεις συνθέσεις καλυμμένες με βρύα στην δυτική πλευρά του κήπου. Ο Δυτικός κήπος συνδυάζει βρύα και θάμνους αζαλέας κλαδεμένους στο μοτίβο της σκακιέρας, κάτι το οποίο αποτελεί παραδοσιακό Κινέζικο τρόπο διαχωρισμού της γης. Ο Βόρειος κήπος διακρίνεται από έναν χαρακτήρα εποχικό και περιλαμβάνει βρύα και τετραγωνικά κομμένες πλάκες στην διαμόρφωση του εδάφους στην διάταξη της σκακιέρας και φυλλοβόλα δένδρα. Αυτό το γεωμετρικό μοτίβο εμφανίζεται σαν να εξαφανίζεται σταδιακά στην δασώδη διαμόρφωση που ακολουθεί πιο πίσω, δημιουργώντας μια πολύ όμορφη σχέση μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού. Η γέφυρα που βρίσκεται σε αυτό το τμήμα του κήπου αποτελεί και ένα πολύ σημαντικό κέντρο ενδιαφέροντος για το κοινό καθώς αποτελεί την εποχή του φθινοπώρου τοπόσημο και τοπική παράδοση για την παρακολούθηση του φθινοπωρινού τοπίου. Και τέλος, ο Ανατολικός κήπος, έχει συμβολικό χαρακτήρα – επτά κυλινδρικοί λίθοι είναι τοποθετημένοι στο διαμορφωμένο από βρύα έδαφος με τέτοιον τρόπο ώστε να απεικονίζουν τα κύρια άστρα του αστερισμού της Μεγάλης Άρκτου. 5 Εικόνα 10: Από το εσωτερικό του Νότιου κήπου στον ναό Tofoku-ji.

RYOAN-JI GARDEN (KYOTO, JAPAN) Ο Ζen κήπος του Ryoan-Ji είναι φημισμένος για την απλότητά του – φτιαγμένος απλά από πήλινους τοίχους, ακατέργαστη άμμο και δεκαπέντε βράχους. Πρόκειται για ένα παραλληλόγραμμο έκτασης 340τ.μ. στο οποίο οι δεκαπέντε βράχοι που το απαρτίζουν είναι προσεκτικά τοποθετημένοι σε πέντε ομάδες: Μια ομάδα των πέντε, δύο ομάδες των τριών και δύο ομάδες των δύο βράχων. Οι βράχοι περιτριγυρίζονται από λευκή ακατέργαστη άμμο με χαλίκι, η οποία διαμορφώνεται προσεκτικά καθημερινά από τους μοναχούς και μια ελάχιστη βλάστηση από βρύα γύρω από τις πέτρες. Επίσης, ο τοίχος πίσω από τον κήπο είναι ένα βασικό στοιχείο σχεδιασμού: κατασκευασμένος από πήλινα τούβλα, συμβολίζει και αυτός με την σειρά του το πέρασμα του χρόνου καθώς τα σημάδια των αιώνων αποτυπώνονται στην βλάστηση πάνω σε αυτόν και στην αλλαγή των χρωματικών τόνων του υλικού του. Εικόνες 11-14: Από αριστερά προς τα δεξιά, άποψη από το εσωτερικό του Δυτικού, Βόρειου και τέλος Ανατολικού κήπου στον ναό Tofoku-ji. Οι γεωμετρίες στο κάθε τμήμα του κήπου είναι χαρακτηριστικές. Εικόνα 15: Μια από τις συνθέσεις βράχων του κήπου Ryoan-ji.

18 Ο ιστορικός Gunter Nitschke σημειώνει: “Ο κήπος του Ryoan-Ji δεν συμβολίζει τίποτα, η για να αποφευχθούν παρερμηνείες, δεν συμβολίζει ούτε έχει την αξία της αναπαραγωγής οποιασδήποτε φυσικής ομορφιάς μπορεί να βρεθεί σε οποιοδήποτε κόσμο, πραγματικό ή μυθικό. Θεωρώ ότι είναι μια αφηρημένη σύνθεση φυσικών στοιχείων στον χώρο, μια σύνθεση που έχει ως σκοπό να εμπνέει τον διαλογισμό”. 6 Θα μπορούσε να προστεθεί οτι είναι η αρμονική εφαρμογή των σχεδιαστικών και συνθετικών κανόνων και αρχών της Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής τοπίου στην σύνθεση του Ryoan-Ji αυτή που επιτυγχάνει αυτό το αποτέλεσμα. Καταλήγοντας, θα μπορούσε να γίνει μια σύντομη επισήμανση: Το είδος των κήπων Ζεν είναι αυτό το οποίο συνδέεται με τους συμβολισμούς και την φιλοσοφία του Ιαπωνικού λαού, καθώς είναι και άρρηκτα συνδεδεμένο με ένα άλλο πολύ σημαντικό κομμάτι της κουλτούρας τους, την θρησκεία. 6 Gunter Nitschke, Le Jardin Japonais, σελίδα 90 Εικόνα 16: Συνολική άποψη του κήπου Ζεν στο Ryoan-ji. Εικόνες 17,18: Τμήμα του κήπου Ryoan-ji την άνοιξη και τον χειμώνα αντίστοιχα.

ΚΗΠΟΙ ΛΟΦΩΝ (HILL GARDENS) Οι κήποι λόφων είναι από τους αρχαιότερους και δημοφιλέστερους στην Ιαπωνία. Το βασικό τους χαρακτηριστικό είναι η απόπειρα εμφάνισης ενός μικρότερου κήπου ως μεγαλύτερου, μέσω διαφόρων τεχνοτροπιών. Βασικό δομικό στοιχείο τους είναι το γεγονός ότι ο σχεδιασμός τους βασίζεται στην δημιουργία ενός τεχνητού λόφου μέσα στον κήπο. H επίτευξη της αίσθησης του μεγαλύτερου μεγέθους επιτυγχάνεται με την χρήση θάμνων. Αυτοί κρύβουν την θέαση των γειτονικών κτηρίων, ενώ την ίδια στιγμή η δομή του κήπου κάνει τον θεατή να επικεντρώνεται στα τριγύρω βουνά που βρίσκονται σε μεγαλύτερη απόσταση. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται, όπως και στα άλλα είδη των Ιαπωνικών κήπων είναι οι λίμνες, τα ρέματα, βράχοι, δέντρα, θάμνοι, λουλούδια, γέφυρες και μονοπάτια τα οποία δημιουργούν μικρογραφικές αναπαραστάσεις πραγματικών φυσικών τοπίων που συναντώνται στην Ιαπωνία ή την Κίνα. Οι κήποι λόφων διαφέρουν στο μέγεθος και στον τρόπο με τον οποίο γίνονται αντιληπτοί από τον θεατή. Οι μικρότεροι κήποι συνήθως είναι ορατοί από ένα βασικό σημείο, όπως για παράδειγμα η βεράντα ενός ναού, ενώ οι μεγαλύτεροι σε μέγεθος συνοδεύονται τις περισσότερες φορές από μια κυκλική διαδρομή περιπάτου, από την οποία γίνεται και η περιήγηση στον κήπο.

Ο ΚΗΠΟΣ SUIZENJI JOJUEN (KUMAMOTO, ΙΑΠΩΝΙΑ) Ο Κήπος στο Suizenji Jojuen κατασκευάστηκε στο δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα. Πρόκειται για έναν κήπο σχεδιασμένο πάνω σε τεχνητό λόφο, με κυρίαρχα τα χαρακτηριστικά του δανεισμού τοπίου και της απεικόνισης της ομορφιάς της φύσης. Ένα κεντρικό νησί στην μέση μιας λίμνης, καθώς και πολλές βραχώδεις νησίδες και λίθινα μονοπάτια για την διάβαση του νερού είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του κήπου, ο οποίος χτίστηκε στην βάση μιας περιοχής με άφθονο πηγαίο νερό. Σημαντικό στοιχείο επίσης η έντονη παρουσία κλαδεμένων κωνοφόρων δένδρων στα νησιά μέσα στην λίμνη αλλά και σε άλλα επιλεγμένα σημεία του σχεδιασμού. Στο βορειοδυτικό τμήμα του κήπου, πολλές σειρές χαμηλών τεχνητών λόφων έχουν χτιστεί γύρω από έναν μεγαλύτερο ο οποίος είναι σχεδιασμένος στην μορφή του βουνού Fuji, που είναι και το κεντρικό σύμβολο τοπίου του κήπου. Πέτρινα μονοπάτια περιτριγυρίζουν την λίμνη και τις βάσεις των τεχνητών λόφων, προσδίδοντας του και έναν χαρακτήρα κήπου περιπάτου εκτός από αυτόν του κήπου λόφων. Ο κήπος Suizenji σχεδιάστηκε με σκοπό να δώσει στον επισκέπτη την εντύπωση της θέας που αντιλαμβάνεται όταν ταξιδεύει μέσω του Tokaido, του παλιού δρόμου που ενώνει τις πόλεις του Kyoto και του Tokyo, ο οποίος χρησιμοποιούνταν από τον 12 ο αιώνα. Εικόνες 19,20: Γενικές απόψεις του κήπου Suizenji Jojuen. Χαρακτηριστικά φαίνονται οι τεχνητοί λόφοι, το στοιχείο του νερού και του βράχου, οι γέφυρες και οι λίθινοι φανοί.

ΚΗΠΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΟΥ (STROLLING GARDENS) Οι κήποι περιπάτου έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό την θέαση μιας συνέχειας πραγμάτων ή στοιχείων μέσω ενός μονοπατιού το οποίο περιγράφει τον κήπο και στάσεων σε συγκεκριμένα σημεία θέας και οπτικών φυγών και απαιτούν από τον θεατή την περιήγησή του σε όλο τον κήπο για να μπορέσει να τον κατανοήσει ολοκληρωτικά. Ένα προσχεδιασμένο μονοπάτι παίρνει τους περιηγητές και τους κατευθύνει στην καθεμιά μοναδική περιοχή του κήπου. Ακανόνιστες και ανισόπεδες επιφάνειες υλικών τοποθετούνται σε ειδικά σημεία ώστε να αποτρέπεται στον θεατή να κοιτάζει προς τα κάτω σε συγκεκριμένες περιοχές, ενώ όταν ο θεατής κοιτά προς τα πάνω μπορεί να εντοπίσει ενδιαφέρουσες διακοσμήσεις οι οποίες έχουν ως στόχο τον φωτισμό και την ανάταση του πνεύματος του θεατή. Όλη αυτή η τεχνοτροπία στην οποία είναι βασισμένοι οι κήποι αυτής της κατηγορίας είναι στηριγμένη στην αρχή της Απόκρυψης και Εμφάνισης. Εικόνες 21,22: Γενικές απόψεις του κήπου περιπάτου Shinen. Είναι εμφανή τα μονοπάτια περιπάτου, οι γέφυρες, καθώς και η χρήση των βράχων ως στοιχείο προσπελασιμότητας πάνω από το νερό.

ΛΟΙΠΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΙΑΠΩΝΙΚΩΝ ΚΗΠΩΝ Λιγότερο τυπολογικά και περισσότερο αναφορικά με τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα τους και την αλληλεπίδραση με άλλα αρχιτεκτονήματα μπορούμε να αναφέρουμε και κάποια βασικά χαρακτηριστικά των κήπων κατοικίας (Kanshoh Gardens) και των κήπων τελετών τσαγιού (Chaniwa Gardens) ΚΗΠΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑ Στη φιλοσοφία του σχεδιασμού κήπων για κατοικία δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη φόρμουλα σχεδιασμού, αλλά αυτή επαφίεται τις περισσότερες φορές ολοκληρωτικά στο προσωπικό γούστο του ιδιοκτήτη και σχεδιαστή, βασιζόμενη πάντα βέβαια στις βασικές αρχές της Ιαπωνικής αισθητικής και την αγνής φυσικής ομορφιάς που έχει σαν βάση του ο Ιαπωνικός κήπος. Ο χώρος που συνδέει την κατοικία με τον κήπο και της δίνει πρόσβαση σε αυτόν έχει ιδιαίτερη σημασία, αποτελεί χώρο-κλειδί και μπορεί να ενοποιεί ή να διασπά την κατοικία από τον κήπο. Η πιο συνηθισμένη αντιμετώπιση του χώρου αυτού, όταν δεν υπάρχει βεράντα (που δίνει άμεση οπτική και χωρική πρόσβαση στον χώρο του κήπου) συνήθως είναι μέσω συνθέσεων διαφορετικών διαμορφώσεων εδάφους και πλακοστρώσεων μονοπατιών ΚΗΠΟΙ ΤΕΛΕΤΩΝ ΤΣΑΓΙΟΥ Οι κήποι τελετών τσαγιού είναι σχεδιασμένοι για να στεγάζουν τελετές τσαγιού, Ιαπωνική παράδοση που ξεκινά από τον 14 ο αιώνα. Οι κήποι αυτοί δεν είναι προσβάσιμοι ή ανοικτοί στο κοινό. Τις περισσότερες περιπτώσεις περικλείουν μια κατοικία κατάλληλα σχεδιασμένη για να φιλοξενεί τελετές τσαγιού, στην οποία τελούνται οι εκδηλώσεις. Η τυπική ποιότητα χώρου των κήπων τελετών τσαγιού απαιτεί μια ατμόσφαιρα μοναχικότητας και ένα συναίσθημα απομόνωσης, όπως αυτό της απόσυρσης από τα εγκόσμια. Τα βασικά στοιχεία αυτών των κήπων είναι οι παραδοσιακοί λίθινοι φανοί, πέτρινες λεκάνες συλλογής υδάτων, και γενικότερα περισσότερο απλά στοιχεία νερού και πέτρας παρά φύτευση και πράσινο, καθώς η διακόσμηση οφείλει να είναι πολύ απλή και λιτή, δηλαδή εμπεριέχουν έντονο το στοιχείο της ιδιωτικότητας

23 3.ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Η αγάπη των Ιαπώνων για την ομορφιά και την δύναμη της φύσης πάνω στην ανθρώπινη υπόσταση αντικατοπτρίζεται από μια σύγχρονη οπτική γωνία και στα μοντέρνα αρχιτεκτονήματα πολλών Ιαπώνων αρχιτεκτόνων. Οι βασικές αρχές του σχεδιασμού των Ιαπωνικών κήπων βρίσκουν εφαρμογή και στον σύγχρονο σχεδιασμό, με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Παρακάτω θα αναλυθούν ορισμένα παραδείγματα σύγχρονων κτισμάτων, που καλύπτουν χρήσεις κατοικίας, στέγασης γραφείων, αλλά και πολιτισμού και θα επιχειρηθεί εντοπισμός κοινών στοιχείων με την φιλοσοφία και τις αρχές του σχεδιασμού του Ιαπωνικού τοπίου. Τα αρχιτεκτονήματα που θα μελετηθούν είναι: 1. GARDEN OF FINE ARTS από τον TADAO ANDO – (KYOTO, JAPAN) 2. FOREST-LIKE ARCHITECTURE από το KAIT WORKSHOP (KANAGAWA) 3. ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ “H” AND “N”από τον SOU FUJIMOTO (TOKYO/OITA, JAPAN) 4. TREE-NESS HOUSE PROJECT από τον AKIHISHA HIRATA Η επιλογή των συγκεκριμένων παραδειγμάτων έγινε γιατί σε αυτά διακρίνονται με σαφήνεια σχεδιαστικές αρχές και στοιχεία της παραδοσιακής Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής τοπίου, όπως η ασυμμετρία, η απόκρυψη και εμφάνιση, το δανεισμένο τοπίο αλλά και η χρήση στοιχείων νερού, φύτευσης και περίφραξης. Το ερώτημα που τίθεται είναι με ποιο τρόπο τα παραπάνω εντάσσονται στο σύγχρονο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο.

TADAO ANDO – Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ (KYOTO, ΙΑΠΩΝΙΑ) Ο “Κήπος των Καλών Τεχνών” ή Garden Of Fine Arts, του αρχιτέκτονα Tadao Ando, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά σημεία αναφοράς στην πόλη του Κυότο. Κατασκευασμένος το 1994, το πιο βασικό στοιχείο γι’ αυτό το αρχιτεκτόνημα είναι ότι σχεδιάστηκε εξορισμού με βάση τις αρχές των κήπων περιπάτου (strolling gardens), με σκοπό την δημιουργία μιας μοντέρνας εκδοχής τους. 8 Ο «κήπος των καλών τεχνών» είναι ένα ανοιχτό οικοδόμημα, το οποίο τοποθετείται σε επίπεδο χαμηλότερο του εδάφους. Με αυτόν τον τρόπο διατηρεί την θέα των Βοτανικών Κήπων του Κυότο προς τα όρη Higashiyama ανέπαφη με τρόπο ώστε να μην διακόπτεται ο δανεισμός του τοπίου από τα περιβάλλοντα κτίσματα. Το Μουσείο λειτουργεί κανονικά ως χώρος έκθεσης. Τα εκθέματα τοποθετούνται κατά μήκος των ανοικτών διαδρομών του και αποτελούνται από αναπαραστάσεις διάσημων αριστουργημάτων της παγκόσμιας τέχνης κατασκευασμένες πάνω σε κεραμικές πλάκες με μόνιμες αδιάβροχες ιδιότητες. Το βασικό σχήμα του κτηρίου είναι ανοικτό, και ο περίπατος δομείται από τα εξής αρχιτεκτονικά στοιχεία: Μακριά δοκάρια από οπλισμένο σκυρόδεμα πάνω σε μεγάλες κολώνες, γέφυρες και ράμπες οι οποίες περνούν από το ένα σημείο στο άλλο, τοίχοι από σκυρόδεμα που περιλαμβάνουν μηχανισμούς ροής νερού σε σχηματισμούς καταρρακτών και λεκάνες νερού. 8 Εικόνα 23: Τμήμα περιπάτου του Κήπου των Καλών Τεχνών.

25 Στην κανονική ροή της κυκλοφορίας του περιπάτου διασταυρώνονται μεγάλου ύψους και όγκου τοίχοι από σκυρόδεμα, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για διαφορετικές θεάσεις από διαφορετικές γωνίες, για απόκρυψη και εμφάνιση αρχιτεκτονικών στοιχείων, του νερού και των εκθεμάτων, προσδίδοντας βάθος και ποικιλία στους χώρους έκθεσης. Το στοιχείο του γυάλινου κιγκλιδώματος πρασινωπού τόνου που διατρέχει τους διαδρόμους περιπάτου, δημιουργεί αντίθεση με τις επιφάνειες από πέτρα και σκυρόδεμα και αντανακλά στην επιφάνεια του νερού αντικατοπτρίζοντας τα διαφορετικά υλικά. Παρατηρούμε λοιπόν ότι ολόκληρη η λογική του Κήπου των Καλών Τεχνών είναι εκ βάθρου βασισμένη στις αρχές σχεδιασμού των παραδοσιακών Ιαπωνικών κήπων. Ο κήπος έχει σχεδιαστεί σε αρμονία με αυτόν του διπλανού κτίσματος με την τεχνική της εμφάνισης και της απόκρυψης, όπως αυτή επιτυγχάνεται με τα στοιχεία που παρεμβάλλονται στην διαδρομή. Εμφανής είναι και η χρήση της ασυμμετρίας, η οποία μάλιστα έρχεται και σε πλήρη αρμονία με την καθαρότητα των σχημάτων και των ορίων. Ο Tadao Ando ήθελε να δημιουργήσει έναν εσωστρεφή χώρο που επιλέγει να ορίσει τις οπτικές φυγές προς το περιβάλλον τοπίο, κάτι το οποίο και επιτυγχάνει μέσω της περίφραξης. Τέλος, η χρήση του νερού αντικατοπτρίζει φυγές, διαδρομές και αντικείμενα και μεταβάλλει τις θεάσεις. Θα μπορούσε λοιπόν, εν τέλει, κανείς να χαρακτηρίσει το Μουσείο των Καλών Τεχνών του Τadao Ando ως της σύγχρονη εκδοχή ενός κήπου περιπάτου, η οποία έχει αγκαλιάσει ταυτόχρονα και την χρήση του πολιτισμού προσφέροντας εκτός από την χαλάρωση και την ψυχαγωγία. Εικόνα 24: Τμήμα περιπάτου του Κήπου των Καλών Τεχνών.

26 Εικόνα 25: Η σχέση του γυαλιού, του μετάλλου και του σκυροδέματος με τα έργα τέχνης που εκτίθενται. Εικόνα 26: Τμήμα του Κήπου όπου φαίνεται το δανεισμένο σκηνικό και η χρήση στοιχείων απόκρυψης και εμφάνισης. Εικόνα 27: Ο ρόλος του νερού και τα ενδιαφέροντα οπτικά ερεθίσματα που προσθέτει στον χώρο.

KAIT WORKSHOP 21/7/2010 – ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ ΔΑΣΟΥΣ Το Kanagawa Institute of Technology Workshop ή πιο σύντομα Εργαστήριο ΚΑΙΤ του Junya Ishigami, κατασκευάστηκε το 2008 με την βοήθεια της ομάδας συνεργατών του και αποτελεί studio και χώρο εργασίας για τους φοιτητές του Ινστιτούτου τεχνολογίας της Kanagawa. Ανοιχτό σε όλους τους φοιτητές, το εργαστήριο στεγάζει μη-ακαδημαϊκές, δημιουργικές ασχολίες που εκτείνονται από την δημιουργία μπρελόκ μέχρι την συναρμολόγηση ηλιακών αυτοκινήτων. Το κτήριο που επί της ουσίας είναι μονόχωρο, περιλαμβάνει 14 ελεύθερα διαμορφωμένους ανοιχτούς χώρους. Σε αυτούς περιλαμβάνονται ένας χώρος καταχωρήσεων, ειδικοί χώροι για κεραμική, ξυλογλυπτική, γραφικά ηλεκτρονικών υπολογιστών, κατεργασία μετάλλων, τέσσερις πολύ-χώροι εργασίας, ένα μικρό κατάστημα προμηθειών και ένα γραφείο. 9 Το φως του ηλίου πλημμυρίζει το κτήριο κατά την διάρκεια των ωρών της ημέρας, ενώ ο τεχνητός φωτισμός που έχει προβλεφθεί από την οροφή δίνει την δυνατότητα της συνέχισης των δραστηριοτήτων καθ’όλη την διάρκεια του 24ώρου. Ο Ishigami απέφυγε την χρήση οργανωτικών στοιχείων, όπως στατικών πλεγμάτων, διαδρόμων, ακόμη και τοίχων και αντί αυτών ο χώρος οργανώνεται από ορθογώνιες κολώνες, επίπλωση από ξύλο ή λευκό ατσάλι, μεταλλικά στοιχεία φυσικού εξαερισμού (HVAC units) και φυτά σε γλάστρες. Το Εργαστήριο ΚΑΙΤ αρθρώνεται με τα πιο μινιμαλιστικά μέσα: εξωτερικούς τοίχους από λεπτό γυαλί και εσωτερικά λεπτές ορθογωνικής διατομής διάσπαρτες λευκές κολώνες. Με την αίσθηση που δίνει το κτήριο με την αέρινη κατασκευή του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως “μη-κτίσμα”, από τη στιγμή που το διάφανο περίβλημα αφήνει εκτεθειμένο οτιδήποτε βρίσκεται στο εσωτερικό. Ο όλος χαρακτήρας που αποπνέεται από το κτήριο είναι αυτός ενός διάφανου φακέλου που περικλείει έναν χώρο, που όμως δίνει περισσότερο την αίσθηση ενός πυκνού δάσους, παρά μιας φοιτητικής εργαστηριακής αίθουσας. Η χρήση του γυαλιού από το πάτωμα ως την οροφή δίνει την εντύπωση της έλλειψης του βάρους, και η ανοιχτή κάτοψη διατηρεί αυτήν την αίσθηση της διαφάνειας – από την στιγμή που ο θεατής μπορεί να δει απερίσπαστα από το ένα εξωτερικό όριο του κτηρίου στο άλλο. Αυτό είναι και το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του όλου αρχιτεκτονήματος, που βασίζεται στην αρχή του δανεισμένου σκηνικού από τον περιβάλλοντα χώρο και συνδυάζεται με την προσεκτική και σημειακή τοποθέτηση της φύτευσης όπως αυτό συμβαίνει και στους Ιαπωνικούς κήπους, ώστε το αποτέλεσμα που προσδίδει η περιήγηση μέσα στον χώρο να μην είναι η αίσθηση της περιήγησης σε ένα κτήριο-εργαστήριο, αλλά η αίσθηση της περιήγησης σε ένα κομμάτι της φύσης που λειτουργεί σαν εργαστήριο. 9 βλ. και παραπομπή 10

28 Εικόνες 28,29: Το Εργαστήριο ΚΑΙΤ όπως φαίνεται εξωτερικά την ημέρα και την νύχτα αντίστοιχα. Οι μεταλλικές κολώνες, 305 τον αριθμό, σε διάφορα μεγέθη υποστηρίζουν την οροφή ενώ το λευκό τους χρώμα στρέφει το επίκεντρο της προσοχής στον χώρο και στην θέα, και όχι στην κατασκευή. Αν και οι κολώνες φαίνεται σαν να έχουν τοποθετηθεί εντελώς τυχαία, είναι ειδικά μελετημένες ώστε να δημιουργούν την αίσθηση των χώρων, αλλά ταυτόχρονα ο μη αυστηρός χαρακτήρας τους προσφέρει μία ευέλικτη διάταξη ανάλογα με τις διαφορετικές ανάγκες των δραστηριοτήτων των φοιτητών και τονίζει το στοιχείο της ασυμμετρίας. Ο μηχανικός Yasutaka Konishi επισημαίνει ότι λόγω της πολυπλοκότητας των υποστυλωμάτων, ήταν αναγκαίο να διατηρηθεί το σύστημα στήριξης όσο απλούστερο γινόταν: ένα συμβατικό περίγραμμα οροφής, 42 κολώνες για την αποδοχή των κατακόρυφων τάσεων και 263 κολώνες για την αποδοχή των οριζόντιων τάσεων, με λειτουργία παρόμοια με αυτή ενός μικρού τοιχίου. 10 Λόγω του μακρόστενου σχήματος των υποστυλωμάτων λοιπόν, διαφορετικές κολώνες φαίνονται διαφορετικά στον θεατή από το κάθε σημείο θέασης, μια ψευδαίσθηση που ενισχύεται από το λευκό τους χρώμα. Για να καταστήσει ακόμη πιο ασαφές το εσωτερικό με το εξωτερικό, ο Ishigami δεν χρησιμοποίησε ανοίγματα παρά μόνο για τις πόρτες και για τα ελάχιστα τμήματα εξαερισμού που παίρνουν αέρα από το σύστημα της οροφής. Έτσι εφαρμόζοντας την παραδοσιακή αρχή του δανεισμού σκηνικού, το γύρω φυσικό περιβάλλον χρησιμεύει ως φόντο του εσωτερικού. Οι κολώνες έχουν ως απώτερο σκοπό μέσω της μορφής τους και της ασύμμετρης διάταξής τους να δίνουν την εντύπωση αφηρημένων κορμών δέντρων και σε συνδυασμό με την φύτευση σε γλάστρες, η οποία είναι επίσης προσεκτικά επιλεγμένη για κάθε σημείο από τον αρχιτέκτονα, να δίνουν την εντύπωση της εργασίας μέσα στο φυσικό περιβάλλον σε σχηματοποιημένη μορφή, και όχι απλά μιας συνηθισμένης εσωτερικής διακόσμησης. Εν τέλει, επιτυγχάνεται μια δυναμική μίξη της αρχιτεκτονικής με την δύναμη του φυσικού τοπίου, η οποία κατατάσσει το KAIT Workshop στα αρχιτεκτονήματα που μειώνουν το ίδιο το κτήριο στο ελάχιστο, σε πλήρη αρμονία με την φύση. 9,10 Naomi R. Pollock, άρθρο στο kanagawa-1.asp (Architectural Record, November 2008)

29 Αξίζει να σημειωθεί το φαινόμενο στο οποίο επικεντρώθηκε η σχεδιαστική ομάδα για το ΚΑΙΤ Workshop. Ο ίδιος ο Ishigami εξήγησε ότι θέλησε να σχεδιάσει ένα κτήριο στο οποίο δεν θα ήταν ξεκάθαρο αν υπήρχαν κανόνες. “Όταν το στάδιο της ισορροπίας επιτυγχάνεται από την αρχιτεκτονική μαζί με τα άλλα περιβάλλοντα στοιχεία στην διαδικασία της δημιουργίας του χώρου, το αποτέλεσμα είναι περισσότερο σαν δύο τοπία – το αρχιτεκτόνημα και το τοπίο – παρά σαν μια αρχιτεκτονική σε ένα τοπίο. Ο χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής ως πλαίσιο δημιουργίας χώρου εξαφανίζεται, και αυτό το φαινόμενο μπορεί να σημαίνει ότι όλα τα στοιχεία – άνθρωποι, φύτευση, κτήρια, αυτοκίνητα κ.α. – γίνονται ισότιμα στοιχεία του τοπίου χωρίς καμία συγκεκριμένη ιεραρχία” 11 Καταλήγουμε λοιπόν, ότι οι βασικές αρχές της Ιαπωνικής φιλοσοφίας στον σχεδιασμό τοπίου συναντούν τον σχεδιασμό του Ishigami σε μια ακραία έκφανση της αρχιτεκτονικής κτηρίου, που βρίσκεται πιο κοντά στον σχεδιασμό δημόσιου χώρου παρά στον τυπικό σχεδιασμό κτηρίου και μάλιστα με οργανωτικά χαρακτηριστικά, όπως είναι ένα φοιτητικό εργαστήριο. 11 The Japan Architect / Spring 2010, αναφορικά με τον σχεδιαστικό χαρακτήρα του KAIT Workshop. Εικόνα 30: Άποψη της οροφής του Εργαστηρίου ΚΑΙΤ. Εικόνα 31: Άποψη του εσωτερικού χώρου του Εργαστηρίου ΚΑΙΤ. Εικόνα 32: Άποψη του Εργαστηρίου ΚΑΙΤ από τον δρόμο.

SOU FUJIMOTO – ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ “H” ΚΑΙ “N (TOKYO/OITA, ΙΑΠΩΝΙΑ) Οι κατοικίες H και Ν, του αρχιτέκτονα Sou Fujimoto, κατασκευασμένες και οι δύο το 2008, θα μελετηθούν παράλληλα, καθώς παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην φιλοσοφία τους. Στις δύο αυτές κατοικίες συναντώνται πολύ έντονα οι αρχές της απόκρυψης και της εμφάνισης και η γεωμετρία σε συνδυασμό με την ασυμμετρία. Η Ζεν αύρα που αποπνέει ο σχεδιασμός είναι εμφανής, όπως επίσης και μια ιδιαίτερη αντίληψη περί της σχέσεως μεταξύ εσωτερικού χώρου και περιβάλλοντος, όπως ακριβώς και στο Εργαστήριο ΚΑΙΤ. House H, Tokyo: Πρόκειται για κατοικία για μια οικογένεια τριών ατόμων, η οποία βρίσκεται σε περιοχή κατοικίας στο Τόκυο. Το σκεπτικό του σχεδιασμού έχει να κάνει με το σενάριο ότι το να μένεις σε μια πολυεπίπεδη κατοικία σε μια πυκνοκατοικημένη μητρόπολη όπως το Τόκυο είναι παρόμοιο με το να μένεις σε ένα μεγάλο δένδρο. Όπως σε ένα δένδρο υπάρχουν πολλών ειδών διαφορετικά κλαδιά που έχουν διαφορετικές ποιότητες και χαρακτήρα προστατευτικό, έτσι και το κτίσμα βασίζεται στην ύπαρξη ενός δικτύου σχέσεων μεταξύ των χώρων που παρομοιάζει με την φιλοσοφία των διαφορετικών κλαδιών ενός δένδρου. Μια πρόταση για έναν χώρο ο οποίος έχει διττό χαρακτήρα αντικρουόμενων στοιχείων, ταυτόχρονα ατομικότητα και ιδιωτικότητα αλλά και συνύπαρξη των κατοίκων μέσω των άμεσων συσχετισμών των χώρων. Το βασικό χαρακτηριστικό της κατοικίας είναι ότι είναι διάτρητη από ανοίγματα. Οι τοίχοι, οι οροφές και τα δάπεδα είναι καταφανώς διάτρητα και αλληλοσυνδεόμενα και στις τρεις διαστάσεις. Ενδιάμεσα στα ανοίγματα, έχουν τοποθετηθεί τα κλιμακοστάσια, εισάγοντας την προσβασιμότητα σε μια σχηματική μορφή που προσεγγίζει τον χαρακτήρα του δένδρου. Η κατοικία αποτελείται επί της ουσίας από μια ταυτόχρονη αίσθηση μιας γεωμετρικής φανταστικής χωρικότητας τύπου Escher και ένα σκηνικό κατοίκων του μέλλοντος, οι οποίοι έχουν την δυνατότητα να διαμένουν σε έναν πολυδιάστατο χώρο. Μέσω των ανοιγμάτων και του τρόπου αντιμετώπισής τους, είναι δυνατό ο χρήστης να βλέπει και να νιώθει τους χώρους ενοποιημένους, είτε βρίσκονται από δίπλα είτε βρίσκονται από πάνω ή κάτω, πέρα από τα ξεκάθαρα όρια τους. Αυτή η αίσθηση στηρίζεται στην αρχή της απόκρυψης και εμφάνισης, και ο σχεδιασμός της κατοικίας «Η» είναι εκ βάθρου βασισμένος εκεί. Ο στόχος είναι ο χρήστης να έχει την δυνατότητα να βιώσει τον χώρο ανάλογα με τις ανάγκες του την κάθε στιγμή. Ο χειρισμός των οπτικών φυγών ήταν και η κυρίαρχη πρόκληση στον σχεδιασμό, και βασικό εργαλείο διαχείρισης τους είναι η τοποθέτηση των ανοιγμάτων, εσωτερικών και εξωτερικών με βάση την ασυμμετρία. Αυτό το σενάριο κατοίκησης σε μια υποθετική δενδρική μορφή σε άμεση σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον, θεωρείται ότι θέτει τις βάσεις για ένα νέο πρότυπο κατοίκησης της πόλης του μέλλοντος, όπου οι ανάγκες των ανθρώπων θα ταυτίζονται με τις βασικές αρχές της φύσης.

31 Εικόνες 33,34,35: Άποψη της κατοικίας «Η» από τον δρόμο και δυό εσωτερικές απόψεις. Ειδικά στις εσωτερικές φωτογραφίες του κτίσματος είναι εμφανή τα στοιχεία της απόκρυψης και εμφάνισης αλλά και αυτό του δανεισμένου σκηνικού. Ο Fujimoto έχει χειριστεί τις οπτικές φυγές, εσωτερικά και εξωτερικά με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο.

32 House Ν, Oita: Πρόκειται για κατοικία που μπορεί να καλύψει τις ανάγκες δύο ατόμων και ενός σκύλου. Η κατοικία αυτή βασίζεται στην ιδέα του συνδυασμού τριών προοδευτικά αυξανόμενων σε διαστάσεις κελυφών που βρίσκονται το ένα μέσα στο άλλο, με το τελευταίο και μεγαλύτερο να καλύπτει εντελώς τα υπόλοιπα δημιουργώντας ταυτόχρονα και έναν ημι- ακάλυπτο κήπο. Το δεύτερο κέλυφος περικλείει έναν σχετικά μικρό χώρο μέσα στο καλυμμένο εξωτερικό κομμάτι, ενώ το τρίτο και μικρότερο κέλυφος δημιουργεί έναν μικρότερο εσωτερικό χώρο, κομμάτι στο οποίο γίνεται και η κατοίκιση. Μπορούμε να υποθέσουμε εδώ ότι τα κελύφη λειτουργούν όπως ακριβώς ο μετασχηματισμός του στοιχείου της περίφραξης στους παραδοσιακούς Ιαπωνικούς κήπους, θέτοντας όρια, δημιουργώντας χώρους και προσδίδοντας εσωστρέφεια, αλλά και δημιουργώντας συσχετισμούς με τα φυσικά στοιχεία όπως είναι η φύτευση. Ο προβληματισμός πάνω στον σχεδιασμό της Κατοικίας “N” έχει να κάνει με το κατά πόσον πρέπει οι δρόμοι και τα σπίτια να χωρίζονται με έναν απλό τοίχο, η το όριο να είναι μια κατασκευή πολύ πιο σύνθετη. Η κατοικία που παρουσιάζουμε διαχειρίζεται μια πληθώρα εναλλακτικών χώρων όπως έναν χώρο που βρίσκεται πολύ κοντά στον δρόμο (1 ο κέλυφος), έναν ακόμη που βρίσκεται λίγο μακρύτερα (2 ο κέλυφος) και έναν ακόμη πιο εσωτερικό και ιδιωτικό χώρο (3 ο κέλυφος) στον οποίο θα υπάρχει και η πλήρης ιδιωτικότητα. Ο αρχιτέκτων εδώ παρομοιάζει την ζωή σε αυτό το σπίτι σαν μια ζωή “ανάμεσα στα σύννεφα”, χαρακτηρισμός που δεν έχει και μεγάλη διαφορά από αυτούς που δίνονται για το Εργαστήριο KAIT – εφόσον και τα δύο αυτά κτίσματα βασίζονται στην θεωρία της κατάργησης των ορίων με το εξωτερικό χώρο και του δανεισμού του κοντινού φυσικού τοπίου καθώς δεν υπάρχουν σαφείς οριοθετήσεις, αν εξαιρέσει κανείς την σταδιακή αλλαγή των μεγεθών των κελυφών. Ο Sou Fujimoto επισημαίνει ότι “Κάποιος μπορεί να πει ότι η ιδανική αρχιτεκτονική είναι αυτή που κάνει τον εσωτερικό χώρο να δίνει την αίσθηση του δημόσιου και το αντίστροφο. Σε ένα κτήριο με ένθετα σχήματα το εσωτερικό είναι μια ελαφρά παραλλαγή του εξωτερικού, και το αντίστροφο. Γι’αυτόν τον λόγο πρόθεσή μου ήταν να σχεδιάσω ένα κτήριο το οποίο δεν θα έχει να κάνει με τον χώρο ή τις μορφές, αλλά απλά με τον πλούτο των μεταξύ συσχετισμών του εσωτερικού χώρου με το περιβάλλον” 12 Σκοπός του σχεδιασμού μέσω των τριών κελυφών που είναι ένθετα το ένα μέσα στο άλλο, να δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη να αντιμετωπίσει το περιβάλλον αλλά και την ίδια την πόλη με διαφορετική προσέγγιση από την συνηθισμένη δηλαδή να αντιλαμβάνεται το περιβάλλον και την κατοικία σαν πράγματα που η φυσική συνέχεια του ενός να είναι αναπόσπαστο τμήμα του άλλου. Μπορούμε να εντοπίσουμε και μια παραλλαγή της αίσθησης της εποχικότητας, της μεταβολής μέσα στον χρόνο, από την στιγμή μάλιστα που και η ίδια η φύτευση μπαίνει μέσα στα όρια της κατοίκησης, ενδιάμεσα στα κελύφη. Φυσικά και εδώ, ο σχεδιασμός βασίζεται στις καθαρές γεωμετρίες, την ασυμμετρία και το στοιχείο της απόκρυψης και της εμφάνισης, το οποίο είναι και το κυρίαρχο στοιχείο που δημιουργεί την αίσθηση των χώρων στον χρήστη. 12 Άρθρο στο

33 Εικόνα 36: Εξωτερική άποψη της Κατοικίας «Ν». Εικόνα 37: Τομή της Κατοικίας «Ν».Εικόνες 38,39: Δυο απόψεις του εσωτερικού της Κατοικίας «Ν»

AKIHISHA HIRATA – ΠΡΟΤΑΣΗ ΔΕΝΔΡΟΕΙΔΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ Το τελευταίο παράδειγμα με το οποίο θα ασχοληθούμε, αφορά μια πρόταση η οποία δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί και σχετίζεται ταυτόχρονα και με κάποιες βάσεις της Οργανικής Αρχιτεκτονικής, (Organic Layering Architecture) το Tree-Ness House Project του Akihisha Hirata, μια πρόταση η οποία σχεδιάζεται από τον Ιανουάριο του 2009 μέχρι και σήμερα. Η Οργανική Αρχιτεκτονική βασίζεται στην μεταφορά στην αρχιτεκτονική της λογικής των φυσικών οργανικών μορφών, όπως για παράδειγμα ένα δένδρο, το οποίο αναλύεται σε επιμέρους στοιχεία (ρίζα, κορμός, κλαδιά, φύλλα, άνθη) και τα οποία μέσω των αλληλοσυσχετισμών τους μπορούν να παράξουν μία αρχιτεκτονική σε στάδια και στρωματώσεις. 13 Στο παράδειγμα της δενδρικής μορφής, ο κορμός και τα φύλλα ενός δένδρου έχουν διαφορετική όψη και υφή, αλλά την ίδια σημασία ως δομικά στοιχεία του όλου, και αυτή η παραδοχή δημιουργεί τις βάσεις για μια στρωματοποίηση στον σχεδιασμό. Αυτή η μέθοδος σχεδιασμού θέτει ως βάση μια νέα αρχιτεκτονική αρχή η οποία δίνει την δυνατότητα να συνδέεται το ανθρώπινο οικοσύστημα της πόλης με το φυσικό στοιχείο, αλλά και την μονάδα κατοίκισης (στην συγκεκριμένη περίπτωση) με το υπόλοιπο “οικοσύστημα” της πόλης. Η βάση λοιπόν του Tree-Ness House Project είναι η γεφύρωση του κενού μεταξύ της φύσης και της αρχιτεκτονικής, μέσω του σχεδιασμού ενός οργανικά δομημένου συμπλέγματος κατοίκησης στο Τόκυο, ώστε να επιτευχθεί και μια διάσπαση του τυπικού είδους κατοίκησης που συναντάται συχνά στις μεγαλουπόλεις. Το αποτέλεσμα είναι χώροι οι οποίοι αμφιταλαντευόμενα μπορούν να χαρακτηριστούν ως εσωτερικοί ή εξωτερικοί, δημιουργώντας μια δυναμική εμπειρία για τους χρήστες. Το κτηριολογικό πρόγραμμα αφορά ένα σύμπλεγμα μόνιμων και ενοικιαζόμενων κατοικιών στο Τόκυο. Σε αντίθεση με την τυπική αρχιτεκτονική πολυκατοίκησης σε αστικό κέντρο, που διαστρωματώνει απλά ορόφους τον ένα πάνω στον άλλον, αυτό το σχέδιο στοχέυει σε μια οργανική οργάνωση των επιπέδων. Το σχέδιο περιλαμβάνει αντικείμενα τα οποία υπό άλλες συνθήκες δεν λαμβάνονται υπόψη στον σχεδιασμό για να δημιουργηθούν οι τρισδιάστατοι χώροι, όπως εξωτερικά κενά, η φύτευση και ο δρόμος. Η αρχή είναι ότι όπως η φυλλωσιά ενός δένδρου δημιουργεί κενά και ασυνέχειες στον αέρα για να εκμεταλλευτεί καλύτερα το ηλιακό φως, έτσι και το σχέδιο δημιουργεί κενά, πλήρη και αλληλοσυνδεόμενους χώρους για να δημιουργήσει τις καλύτερες προϋποθέσεις για την χρήση του κατοίκου στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους της κατοικίας. 13 The Japan Architect, Spring 2010

35 Εικόνες 40,41: Σκίτσο εργασίας και προπλάσμα του Tree-Ness House Project. Με την σύνθεση κυβόσχημων όγκων, δημιουργείται ένας μεγαλύτερος όγκος με επίπεδα και κενά. Μέσα στους κύβους, βρίσκονται κλειστοί χώροι που χρησιμεύουν σαν υπνοδωμάτια, και τα εξωτερικά τμήματα των εδρών τους χρησιμεύουν ως βεράντες, ταράτσες ή εσωτερικούς ανοιχτούς χώρους που κλείνονται με γυαλί. Οι κύβοι έχουν πολλαπλά ανοίγματα, κάτι που ενισχύει την ασάφεια μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου. Γύρω από τα ανοίγματα και σε προσεγμένα σημεία των κύβων, σε εσοχές κλπ. Υπάρχει έντονη φύτευση, κάτι το οποίο δίνει την εντύπωση ενός τρισδιάστατου κήπου που εκτείνεται περιμετρικά στο κτήριο, και η διαρρύθμιση όλων των λειτουργικών και μη στοιχείων (κενά, ανοίγματα, πράσινο) υπάγεται σε αυτήν την οργανική διάταξη. Τελικός στόχος της πρότασης όπως έχει διατυπωθεί από τους εμπνευστές της, είναι η ανάπτυξη της πιθανότητας να εφαρμοστεί μια αρχιτεκτονική “της Φύσης” και σε άλλα προγράμματα της αρχιτεκτονικής εκτός από την κατοικία, ωστόσο η συγκεκριμένη πρόταση έχει εμβαθύνει περισσότερο σε αυτόν τον τομέα. 14 Παρατηρούμε και εδώ ότι πολλά βασικά στοιχεία της Ιαπωνικής φιλοσοφίας έχουν μια πολύ ισχυρή παρουσία, και μάλιστα κάποια από αυτά έχουν εξελιχθεί προχωρώντας κάποια βήματα παραπέρα. Η ασυμμετρία και η καθαρότητα των γραμμών περνάει σε ένα επίπεδο ακόμη πιο ψηλό, αφού αποπειράται η εξέλιξή της στο επίπεδο των μορφών που παράγει η ίδια η φύση, αν και ακόμα σχηματοποιημένων. Τα στοιχεία της εμφάνισης και της απόκρυψης όπως και αυτό του δανεισμένου τοπίου περνάνε σε ένα ακόμη πιο προχωρημένο στάδιο, αυτό του ολοκληρωτικού βιώματός τους όχι απλά σε έναν περίπατο χαλάρωσης και αναψυχής όπως συμβαίνει στους παραδοσιακούς κήπους, ούτε σε αυτό του παροδικού βιώματος για μια χρονική περίοδο της ζωής όπως στο KAIT Workshop, αλλά σαν στοιχεία που βιώνονται καθημερινά και γίνονται αναπόσπαστο τμήμα του τρόπου λειτουργίας και της θεώρησης του ανθρώπου που ζει μέσα σε αυτά. Η φύτευση τέλος, που αποτελεί επι της ουσίας δομικό στοιχείο του σχεδιασμού, καθιστά βασικό βιωματικό στοιχείο για τον χρήστη την εποχικότητα και την μεταβολή στον χρόνο, έχοντας επί της ουσίας ακριβώς τον ίδιο ρόλο όπως στους Ιαπωνικούς κήπους. 14 Alison Furuto, άρθρο στο

36 Εικόνες 42,43,44: Τρισδιάστατες απεικονίσεις του Tree-ness House Project. Οι δύο απεικονίσεις αριστερά αφορούν τους εσωτερικούς χώρους, ενώ η απεικόνιση πάνω έχει να κάνει με την ένταξη στον αστικό ιστό.

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αν μπορεί να γίνει μια εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων από την συγκεκριμένη μελέτη σίγουρα θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το εντυπωσιακό επίπεδο της έμπνευσης που προσφέρουν στους σύγχρονους Ιάπωνες αρχιτέκτονες οι βασικές αρχές της φιλοσοφίας του σχεδιασμού τους, οι οποίες χάνονται στα βάθη των αιώνων. Απ’ότι είναι εμφανές, όλες αυτές οι αρχές δεν είναι νεκρά γράμματα σε παλιά βιβλία, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που ζει και εξελίσσεται και στον σύγχρονο κόσμο, και προξενούν ακόμη και σήμερα ερείσματα στους σύγχρονους αρχιτέκτονες. Είναι εξ’αρχής ενδιαφέρον το πώς οι Ιάπωνες ιστορικά ξεκίνησαν να δημιουργούν στον φυσικό χώρο με μια φιλοσοφία, γεγονός που σημαίνει ότι η φιλοσοφία προηγήθηκε του σχεδιασμού και δεν “έτρεχε” κατά κάποιον τρόπο πίσω από αυτόν και τις διαφορετικές συνθήκες των εποχών για να τον “προλάβει”. Η αγάπη για το μεγαλείο της φυσικής ομορφιάς ως κινητήρια δύναμη, εξέλιξε την φιλοσοφία αυτήν στον χρόνο και την έφτασε μέχρι τις μέρες μας, όπου είναι κοινή παραδοχή πλέον ότι η ανθρωπότητα έχει περισσότερο ανάγκη από ποτέ μια πιο άμεση σχέση με το περιβάλλον. Οι κύριοι προβληματισμοί που ακούγονται από τα χείλη των επιστημόνων αλλά και όλων των πολιτών, όχι μόνο στην Ιαπωνία αλλά και οπουδήποτε υπάρχουν πολλά, απρόσωπα αστικά κέντρα, είναι ότι ο άνθρωπος έχει χάσει την επαφή με την φύση. Ότι δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει την αλλαγή των εποχών, από την στιγμή που δεν βλέπει δένδρα να φουντώνουν, να μπουμπουκιάζουν, να ρίχνουν τα φύλλα τους και πάλι ξανά από την αρχή. Εκεί βασίζονται λοιπόν οι σύγχρονοι Ιάπωνες αρχιτέκτονες ώστε να εξελίξουν την νοοτροπία των προγόνων τους, οι οποίοι θεωρούσαν βασική ανθρώπινη ανάγκη την κοντινή σχέση του ανθρώπου με την φύση, ως πνεύμα και ως σώμα, γεγονός που είναι εμφανές και από το ότι η θρησκευτική τους παράδοση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον σχεδιασμό του φυσικού τοπίου, κυρίως μέσω του Ζεν. 37

38 Τα σύγχρονα αρχιτεκτονήματα που μελετήθηκαν παραπάνω έχουν όλα ως κοινό σημείο εκτός από την έμπνευση από τα ιδεώδη της Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής τοπίου, την εφαρμογή πολλών από τις σχεδιαστικές αρχές αλλά και την εξέλιξή τους. Είναι ταυτόχρονα διάχυτη και μια πρόθεση για την δημιουργία μιας σχέσης του σύγχρονου ανθρώπου με την φύση και με τον εαυτό του σε άλλο επίπεδο. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι όλα έχουν να κάνουν με κάτι παραπάνω από έναν απλό περίπατο, μερικές στιγμές χαλάρωσης ή διαλογισμού κλπ. όπως θα είχε να κάνει ένας συμβατικός σχεδιασμός ενός κήπου. Γίνεται λοιπόν μια απόπειρα να εξελιχθούν όλα τα σχεδιαστικά εργαλεία της τεχνοτροπίας σχεδιασμού των Ιαπωνικών κήπων μέσα στον σχεδιασμό βασικότερων αναγκών του ανθρώπου, όπως είναι αυτή της ψυχαγωγίας για παράδειγμα στην περίπτωση του Μουσείου του Tadao Ando, της συλλογικότητας και της εργασίας, όπως στην περίπτωση του KAIT Workshop, και τέλος, στην καθημερινή διαβίωση, όπως παρατηρούμε στις κατοικίες του Sou Fujimoto και στο Tree-Ness House Project του Akihisha Hirata. Οι σύγχρονες προκλήσεις για την αρχιτεκτονική είναι πολλές, ωστόσο η Ιαπωνική φιλοσοφία δείχνει να έχει τα εργαλεία ώστε να μπορεί να βρει τον δρόμο της στις ανάγκες που δημιουργούνται στον σύγχρονο κόσμο, και να εξελίξει την αρχιτεκτονική της παράδοση στα σύγχρονα δεδομένα. Ίσως τα παραδείγματα που μελετήθηκαν να μην είναι η ιδανική απάντηση στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, (αυτό ό χρόνος μπορεί να το κρίνει) όμως είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια κατεύθυνση και μια νοοτροπία που σίγουρα κάποια στιγμή θα φέρει την εξέλιξη.

5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Samuel Newsom – A thousand Years of Japanese Gardens, 1953 Isao Yoshikawa – Elements of Japanese Gardens, 1990, Japan The Japan Architect, Spring 2010 Gunter Nitschke – Le Jardin Japonais, 1999 Gunter Nitschke & Benedikt Taschen – The Architecture of the Japanese Garden, 1991, Germany Michiko Young, David Young, Tan Hong Yew – The Art of the Japanese Garden, 2011 Michel Baridon - Les jardins : Paysagistes, jardiniers, poètes, 1998 Bring, Mitchell & Josse Wayembergh – Japanese Gardens, Design and Meaning, 1981, New York Mosher, Gouverneur – Kyoto: A Contemplative Guide 1986, Rutland, Vermont Nishi, Kazuo and Kazuo Hozumi – What is Japanese Architecture?, 1983, Tokyo Schaarschmidt-Richter, Irmtraud & Osamu Mori – Japanese Gardens, 1979, New York GERT J. VAN TONDER and MICHAEL J. LYONS, VISUAL PERCEPTION IN JAPANESE ROCK GARDEN DESIGN, Springer 2005 Ιστοσελίδες: Οι φωτογραφίες, τα σχέδια και τα σκίτσα προέρχονται από τα παραπάνω βιβλία και τους εκάστοτε συνδέσμους και ιστοσελίδες. Ένα ευχαριστώ και στην κα. Μάρδα Νέλλη για τις δικές της προσωπικές φωτογραφίες από κήπους στην Ιαπωνία και από τον κήπο των Καλών Τεχνών του Tadao Ando. 39