Εισαγωγή στην Εικαστική ψυχοθεραπεία Δέσποινα Παπαϊωάννου Εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Τι είναι η εικαστική ψυχοθεραπεία ( art therapy); Είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας που αξιοποιεί την καλλιτεχνική δημιουργία του ατόμου (σχέδια, ζωγραφική, κατασκευές, κολάζ κ.λπ.) με την παρουσία του εικαστικού θεραπευτή, για να εκφράσει συναισθήματα, σκέψεις, εσωτερικές συγκρούσεις, να τις δει και να τις διαπραγματευτεί.

Η εικαστική θεραπεία βασίζεται στην αρχή ότι μέσα από την τέχνη ο άνθρωπος μπορεί να προβάλλει τις εσωτερικές του καταστάσεις, την προσωπικότητά του, τα ενδιαφέροντά του σε απεικονιστική μορφή. Πού βασίζεται;

Στην εικαστική θεραπεία δεν ενδιαφερόμαστε για το αισθητικό αποτέλεσμα του έργου. Δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος να εκφραστεί κάποιος δημιουργικά. Ζωγραφίζουμε, όπως ζωγραφίζαμε παιδιά, αυθόρμητα. Δεν χρειάζονται κάποιες ειδικές ικανότητες ή ταλέντο. Ο καθένας έχει γεννηθεί να δημιουργεί. Η δημιουργικότητα είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου.

Η εικόνα μπορεί να περιέχει τραυματικά γεγονότα, τρομακτικά συναισθήματα (που δύσκολα εκφράζονται λεκτικά), προ- λεκτικές εμπειρίες, εσωτερικές συγκρούσεις, συναισθήματα, επιθυμίες και όνειρα. Έτσι, η εικόνα γίνεται ένα δυνατό και χρήσιμο εργαλείο. Ο θεραπευόμενος με την βοήθεια του εικαστικού θεραπευτή και μέσω της συζήτησης συνδέει το νόημα της εικόνας με αυτό της προσωπικής του ζωής. Στην εικαστική ψυχοθεραπεία οι «εικόνες», σαν προσωπική έκφραση, γίνονται μέσον μη λεκτικής επικοινωνίας, λειτουργώντας ως «συμβολικός λόγος».

Αν για παράδειγμα, ο θεραπευόμενος ζωγραφίσει τον θυμό του, τότε έχει καταφέρει μια αλλαγή στο συναίσθημα αυτό: έχει πάρει την εκρηκτική ενέργεια του θυμού και αντί για φωνές και πράξεις καταστροφής την έχει κάνει δημιουργία. Εξωτερικεύει τον θυμό του και μένει ένα υλικό αποτύπωμά του στο χαρτί. Αυτό το αποτύπωμα, που καθρεπτίζει αυτό που αισθάνεται, μπορεί να το δει, να το διερευνήσει. Μια συνεδρία εικαστικής ψυχοθεραπείας Ο θεραπευόμενος πέραν του προφορικού λόγου, χρησιμοποιεί και τα εικαστικά υλικά (ξυλομπογιές, παστέλ, μαρκαδόρους, τέμπερες, πηλό κ.λπ) για να εκφράσει το ποιος είναι, τι νοιώθει, σε ποια φάση της ζωής του βρίσκεται.

Ο ρόλος του εικαστικού ψυχοθεραπευτή είναι να προωθήσει αυτή την διερεύνηση συζητώντας με τον θεραπευόμενο για το έργο του και ανακαλύπτοντας συνδέσεις με την ζωή του. Βασική προϋπόθεση, όλη αυτή η συζήτηση να γίνεται μέσα σε θεραπευτική ατμόσφαιρα, σε πλαίσιο σεβασμού, εχεμύθειας, υποστήριξης, μη-κριτικής.

Πότε ξεκίνησε; Η τέχνη χρησιμοποιήθηκε ως μέσο επικοινωνίας και θεραπείας από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Από την εποχή της ζωγραφικής των σπηλαίων ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την τέχνη με προβολικό και συμβολικό τρόπο για τον έλεγχο της φύσης αλλά και για θεραπεία ενταγμένη στα τελετουργικά της φυλής.

Τα εικαστικά χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στη θεραπεία την δεκαετία του 1930 από μια ομάδα ψυχιάτρων, καλλιτεχνών και δασκάλων ζωγραφικής στις ΗΠΑ και στην Μεγάλη Βρετανία. Την ίδια περίοδο αρχίζει η χρήση του όρου art therapy για να περιγράψει δραστηριότητες που εμπεριέχουν την τέχνη ως μορφή θεραπείας. Ως επάγγελμα εμφανίζεται στις παραπάνω χώρες γύρω στο 1950, και στη δεκαετία του΄60 δημιουργούνται οι επαγγελματικοί σύλλογοι και αναγνωρίζεται το επάγγελμα από το εθνικό σύστημα υγείας. Στην Ελλάδα εμφανίζεται την δεκαετία του ΄80, το 2005 δημιουργείται ο σύλλογος εικαστικών θεραπευτών

Συστήματα από την τέχνη όπως: η παιδική τέχνη, η τέχνη των πρωτόγονων, ο σουρεαλισμός, ο κονστρουκτιβισμός, ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός, και συστήματα από την ψυχοθεραπεία όπως: η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud και η ατομική θεωρία του Jung καθόρισαν την γέννηση και την ανάπτυξη της εικαστικής θεραπείας

Προϋποθέσεις λειτουργίας μιας συνεδρίας εικαστικής ψυχοθεραπείας: ο χώρος, τα υλικά,ο χρόνος Ο χώρος είναι σημαντικός για τον ίδιο τον εικαστικό θεραπευτή γιατί καθορίζει τον τρόπο εργασίας του. Ένας ανεξάρτητος χώρος, ένα δωμάτιο «εργαστήριο», αρκετά μεγάλο ώστε οι θεραπευόμενοι να κινούνται ελεύθερα, με μέρη που μπορεί κάποιος να κρυφτεί με αρκετό φυσικό και τεχνητό φως και ευχάριστη θερμοκρασία, με άμεση πρόσβαση σε νερό - για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν υγρά υλικά (τέμπερες, δακτυλομπογιές, πηλός)-

Τα υλικά Προ-εικαστικά υλικά: Υλικά από την καθημερινότητα όπως: άμμος, νερό, αλεύρι, ζάχαρη, όσπρια κ.λπ. Ο χρόνος Η συνηθισμένη διάρκεια μιας ατομικής συνεδρίας είναι μια ώρα και των συναντήσεων των ομάδων και των οικογενειών μιάμισυ ή δύο ώρες. Τα προ-εικαστικά υλικά χρησιμοποιούνται κυρίως όταν υπάρχει έλλειψη ικανότητας συμβολισμού των θεραπευομένων με μικρά παιδιά, με άτομα με νοητική υστέρηση ή αυτισμό. Εικαστικά υλικά: Υγρά: μπογιές σε σκόνη ή υγρές-τέμπερες ή ακρυλικά- και τα εργαλεία χρήσης τους Στερεά: ξύλινα μολύβια, μαρκαδόροι, παστέλ ξηρά και λαδιού Χαρτί, πηλός, υλικά για κολάζ: περιοδικά, υφάσματα, εφημερίδες

Η εικαστική θεραπεία απευθύνεται σε διάφορες ομάδες πληθυσμού, κάθε ομάδα έχει διαφορετικές ανάγκες. Οι συνεδρίες μπορεί να πραγματοποιούνται είτε ατομικά, είτε ομαδικά σε μικρές ή μεγάλες ομάδες και σε οικογένειες. Ο εικαστικός θεραπευτής είναι απαραίτητο να ξέρει τις ιδιαιτερότητες της κάθε ομάδας, έτσι ώστε να διαμορφώσει τον θεραπευτικό σκοπό και τους επιμέρους στόχους της εικαστικής ψυχοθεραπείας. Παιδιά, έφηβοι, οικογένειες και ζευγάρια, άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας, άτομα με χρόνια ασθένεια, σωματικά ανάπηροι κατά τα αισθητήρια και κατά το κινητικό σύστημα, άτομα τρίτης ηλικίας, άτομα από την κοινότητα.Επίσης, σε κάθε ενήλικα που θέλει να γνωρίσει τον εαυτό του. Σε ποιους απευθύνεται

Στην Ελλάδα, Αγγλία και Αμερική η εκπαίδευση προσφέρεται σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Στην Ελλάδα την εκπαίδευση παρέχει ιδιωτικός φορέας, ενώ στην Αγγλία, Αμερική κρατικοί φορείς. Για την εισαγωγή στην εκπαίδευση απαιτείται η κατοχή πανεπιστημιακού πτυχίου στις καλές τέχνες ή στις ανθρωπιστικές επιστήμες (ψυχολογία, παιδαγωγικά κ.λπ.), χρόνος προϋπηρεσίας σε πλαίσιο ψυχικής υγείας ή σε εκπαιδευτικό φορέα. Ενασχόληση με την τέχνη. Ποιος είναι ο εικαστικός θεραπευτής

Η εκπαίδευση διαρκεί 4 χρόνια. Η εκπαίδευση περιλαμβάνει θεωρητικά μαθήματα art therapy και ψυχολογίας, μαθήματα τέχνης, συμμετοχή σε βιωματική ομάδα art therapy, βιωματικά εργαστήρια, κλινική άσκηση- πρακτική, εποπτεία, προσωπική θεραπεία, πτυχιακή εργασία. Το επάγγελμα του εικαστικού θεραπευτή είναι ένα νέο επάγγελμα στη χώρα μας, μόλις το 2005 ιδρύθηκε ο σύλλογος Εικαστικών θεραπευτών Ελλάδας και ο δρόμος αναγνώρισης του επαγγέλματος φαίνεται μακρύς.

Η ανάγκη να αφήσουμε τη σφραγίδα μας μέσω των δημιουργικών μας προσπαθειών πηγάζει από μια απλή αισθητηριακή ανταπόκριση στα γοητευτικά υλικά, από την αρχέγονη επιθυμία να δώσουμε μορφή στο άμορφο ή να αλληλεπιδράσουμε με ένα περιβάλλον το οποίο μπορούμε να χειριστούμε. Ίσως πάλι προέρχεται από μια πιο πολύπλοκη ψυχική ανάγκη συμφιλίωσης, ενσωμάτωσης, ταξινόμησης και εξισορρόπησης των εμπειριών μας. Στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει το μέγιστο επίπεδο άνεσης, πρέπει να μειώσει την ασυμφωνία και τη σύγκρουση ανάμεσα στο γνωστικό και το συναισθηματικό

Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει κάτι πρωτότυπο, κάτι που μόνο αυτός μπορεί να δημιουργήσει, επειδή είναι αυτός που είναι και έχει ζήσει αυτά που έχει ζήσει. Τα υλικά των δημιουργιών είναι μέσα στον καθένα. Είναι αυτό που τον κάνει να κλαίει, να φοβάται, αυτό που αγγίζει την καρδιά του, αυτό που… Αρκεί να δει τι υπάρχει μέσα του για να το εκφράσει και να αποφασίσει με ποιο μέσο μπορεί να εκφραστεί.

Βιβλιογραφία Dalley, T. (1995). Θεραπεία μέσω τέχνης. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. Jennings, S., Minde, A. (1996). Μάσκες της ψυχής. Εικαστικά και θέατρο στη θεραπεία. Ελληνικά γράμματα. Αθήνα. Malchiodi,C. (2001). Κατανοώντας τη ζωγραφική των παιδιών. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. Milner, M. (1998). Όταν δεν μπορείς να ζωγραφίσεις. Εμπόδια στην ψυχική δημιουργικότητα. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. Minuchin, S. (2000). Οικογένειες και Οικογενειακή Θεραπεία. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. Rubin, J. (1997). Θεραπεύοντας παιδιά μέσα από την τέχνη. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. Waller, D. (2001). Ομαδική διαντιδραστική art therapy. University studio press. Θεσσαλονίκη.

Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν: Δαχτυλομπογιές, τέμπερες, παστέλ, μαρκαδόροι…

…και όλα μαζί κάνουν μια πόλη!

Ευχαριστώ !