Διαδικασίες μάθησης και διδασκαλίας στο νηπιαγωγείο Η σημασία των γλωσσικών αλληλεπιδράσεων, ο ρόλος της ερώτησης

Χαρακτηριστικά περιβαλλόντων μάθησης που χαρακτηρίζονται ως ‘υψηλής ποιότητας’ Ενεργός συμμετοχή των παιδιών. Διεύρυνση και αξιοποίηση των βιωμένων εμπειριών– αποδοχή και αναγνώριση της ταυτότητας κάθε παιδιού. Συνεκτίμηση και αξιοποίηση κοινωνικο-πολιτισμικών παραμέτρων – μάθηση για όλους. Γνώσεις που να αφορούν την πραγματικότητα εκτός τάξης – ανάπτυξη στρατηγικών σκέψης… Προώθηση της αυτονομίας της σκέψης. Αυθεντικά έργα των παιδιών – σεβασμός στη δημιουργικότητα. Ευκαιρίες για αυτοσυγκέντρωση

Κοινωνική αλληλεπίδραση και σεβασμός του άλλου. Ερευνητικές προσεγγίσεις. Διαδικασίες επίλυσης προβλήματος. Ανάπτυξη κοινότητας πρακτικής στην τάξη…

Ο/η εκπαιδευτικός φροντίζει: Να προκύπτουν προβλήματα μέσα από τις συνθήκες της παρούσας εμπειρίας, Τα προβλήματα να είναι τέτοια, που να προκαλούν στα παιδιά μια έντονη επιθυμία για αναζήτηση πληροφοριών και για παραγωγή νέων ιδεών. Τα νέα δεδομένα και οι νέες ιδέες που αποκτώνται με τον τρόπο αυτό γίνονται το έδαφος για περαιτέρω εμπειρίες, από τις οποίες προκύπτουν τα νέα προβλήματα. Η διαδικασία αυτή είναι ατέρμονη…

Τελικά μέθοδος project: ενθαρρύνει τη λογική σκέψη, τη διατύπωση ερωτημάτων, τη μάθηση μέσω του πειραματισμού και της διερεύνησης και τη συναγωγή συμπερασμάτων

Θυμηθείτε ότι

Αν δεχόμαστε ότι: κατάκτηση της γνώσης είναι μία ενεργητική διαδικασία – το παιδί την οικοδομεί σταδιακά μέσα από τη δική του δραστηριότητα, και παράλληλα ότι η μάθηση είναι κοινωνική δραστηριότητα, είναι δηλαδή μία διαδικασία που το άτομο την αναπτύσσει κατά τη συναναστροφή του με άλλους και σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του,

τότε το επιθυμητό για το νηπιαγωγείο είναι η διαμόρφωση ενός υποστηρικτικού μαθησιακού περιβάλλοντος που ενθαρρύνει τα παιδιά : να διατυπώνουν ερωτήματα και να προσπαθούν να βρούν απαντήσεις, να κάνουν λάθη και να επιχειρούν να τα διορθώσουν, να αλληλεπιδρούν με τους συνομηλίκους και με τους ενηλίκους και να μοιράζονται σκέψεις, ιδέες και συναισθήματα, να αναπτύσσουν πρωτοβουλίες, να διερευνούν, να υποθέτουν, να αιτιολογούν, να επιχειρηματολογούν….

Οι γλωσσικές αλληλεπιδράσεις στο Νηπιαγωγείο: Ο ρόλος της ερώτησης στις διαδικασίες μάθησης Ποια σχέση έχουν οι ερωτήσεις που μπορούμε να απευθύνουμε στα παιδιά στο πλαίσιο μιας μαθησιακής διαδικασίας με την αντίληψή μας για τη μάθηση και τη διδασκαλία;

Aν θεωρούμε ότι η μάθηση επέρχεται με την επανάληψη τότε η ερώτηση αποβλέπει στον έλεγχο συγκεκριμένης γνώσης «Σήμερα θα μιλήσουμε για τις εποχές… Οι εποχές είναι 4…: η άνοιξη, το καλοκαίρι, το φθινόπωρο και ο χειμώνας. Πόσες είναι παιδιά οι εποχές;» «4!»

Αν θεωρούμε ότι η μάθηση είναι αλλαγή νοητικών δομών, σχημάτων, αλλαγή τρόπου σκέψης, αν είμαστε πεισμένοι ότι η γνώση οικοδομείται και δεν μεταβιβάζεται  τότε η ερώτηση αποσκοπεί να συμβάλει στην ενεργοποίηση της σκέψης… `

Α. Παραδοσιακές προσεγγίσεις Ποιος ρωτάει;-  Ο εκπαιδευτικός Γιατί; - Α) Για να ελέγξει το ‘διδαγμένο’- αξιολογική διαδικασία. «Πόσους μήνες έχει κάθε χρόνος;» «Ποιος πλανήτης είναι πιο κοντά στον ήλιο;» Β) Για να διαχειριστεί τη διδακτική διαδικασία «Τι σου είπα πριν;» « Ποιος θέλει να μας πει;» «Δεν το θυμάστε;»

Συχνά είδη ερωτήσεων του εκπαιδευτικού στις παραδοσιακές προσεγγίσεις: α) Ερωτήσεις που η απάντησή τους είναι ναι ή όχι (και οι οποίες δεν ενθαρρύνουν τα παιδιά σε κριτική σκέψη/ ανάλυση – σύνθεση κλπ) « Η κοκκινοσκουφίτσα φοβήθηκε τον λύκο;» «Τελικά ο κυνηγός έσωσε την Κοκκινοσκουφίτσα;»

β) Κλειστές ερωτήσεις που επιδέχονται μία σωστή απάντηση, π.χ. « Πόσες είναι οι μέρες της εβδομάδας;» «Ποια υλικά έλκει ο μαγνήτης;» «Από τι είναι φτιαγμένοι οι πλανήτες;» «Τι είχε στο καλάθι της η Κοκκινοσκουφίτσα;»

Ανάλογα με το ‘κλίμα’ που έχει διαμορφωθεί στη σχολική τάξη, οι κλειστού τύπου ερωτήσεις, που επιδέχονται μία και μόνη σωστή απάντηση, μπορεί να γίνουν αντιληπτές ως «απειλητικές» για τα παιδιά ή χωρίς νόημα γι’ αυτά….

Ως «απειλητικές» ενδέχεται να τις βιώσουν τα παιδιά όταν συνοδεύονται από παραδοσιακή διαχείριση του λάθους.: «Όχι! Δεν απάντησες σωστά! Δεν ρώτησα αυτό. Μάλλον δεν πρόσεξες την ερώτηση…. Ποιος μπορεί να απαντήσει σωστά;» Ως «χωρίς νόημα» όταν δεν εντάσσονται σε ένα πλαίσιο που κατανοούν, που έχει νόημα για τα παιδιά.

Στο πλαίσιο των παραδοσιακών προσεγγίσεων Οι μαθητές παίρνουν το ρόλο αυτού που απαντά και όχι αυτού που ρωτά, θεωρώντας ότι «παίζουν το δεύτερο ρόλο» στην επικοινωνία τους με τους ενήλικες. Τα παιδιά ρωτάνε για να διευκρινίσουν αυτό που τους ζητήθηκε να κάνουν…. «πώς να το κολλήσω; Τι χρώμα να το κάνω;»

Για ποιους λόγους ενδέχεται τα παιδιά να μην κάνουν ανοιχτές ερωτήσεις; Γιατί έχουν εισπράξει την αξιολογική πλευρά της ερώτησης (ρωτά αυτός που ξέρει αυτόν που δεν ξέρει). Γιατί οι ανοιχτές και παραγωγικές ερωτήσεις που πραγματικά θα σχετίζονταν με τη δική τους περιέργεια να μάθουν δεν ενθαρρύνονται στην καθημερινότητά τους. Γιατί έχουν το φόβο της λανθασμένης ή «χαζής» ερώτησης. Γιατί έχουν οικειοποιηθεί τον δεύτερο ρόλο κατά την αλληλεπίδραση στην τάξη…

Το κατά πόσο ένα παιδί μέσα στην τάξη φανερώνει τις ιδέες του και ζητά να μάθει είναι αντιστρόφως ανάλογο προς τη συχνότητα των ερωτήσεων κλειστού και αξιολογικού τύπου που διατυπώνει ο/η εκπαιδευτικός. Wood, aπό το βιβλίο του Ν.Mercer «Η συγκρότηση της γνώσης – γλωσσική αλληλεπίδραση μεταξύ εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων»

Σήμερα θεωρείται ότι οι γλωσσικές αλληλεπιδράσεις είναι εξαιρετικά σημαντικές στη διαδικασία της μάθησης.

Α) Ο εκπαιδευτικός ρωτάει για….  να κινητοποιήσει τη σκέψη, να καλλιεργήσει περιέργειες, να ενθαρρύνει διερευνητικές προσεγγίσεις (Τι λέτε να συμβεί αν φέρουμε το χιόνι μέσα στην τάξη; Αν αφήσουμε το σαπούνι για πολλές μέρες μέσα στο νερό;)

 να οδηγήσει σε επανεκτίμηση πεποιθήσεων, (Είσαι σίγουρος για αυτό;)  να οδηγήσει σε συγκρίσεις ή γενικεύσεις; (Τι παρατηρείτε; Σε τι μοιάζουν; Σε τι διαφέρουν;…)  να οδηγήσει σε διατύπωση υποθέσεων (Γιατί λέτε ο Χ ήρωας έκανε …. Τι θα γινόταν αν στο σπίτι της γιαγιάς έφτανε πρώτος ο κυνηγός; )  να συνδέσει βίωμα με νέα γνώση/ πληροφορία, (Σας κάνει να σκεφτείτε κάτι που ξέρετε αυτή η εικόνα….;)

 να ενθαρρύνει την αξιολογική κρίση (Τι σου αρέσει περισσότερο ; γιατί; ), ( Τι μπορούμε να κάνουμε για να μην τσακωνόμαστε μεταξύ μας;)  να οδηγήσει το παιδί στο να αποκτήσει στρατηγικές μάθησης (Πώς το βρήκες; Πώς σκέφτηκες να το κάνεις έτσι;) (Μπορείς να μου δώσεις ένα παράδειγμα;) κ.λπ….

Μέσα από είδη ερωτήσεων αυτού του χαρακτήρα ο εκπαιδευτικός καταφέρνει να κατανοήσει καλύτερα τον τρόπο σκέψης του παιδιού….

Β) Στο πλαίσιο των σύγχρονων προσεγγίσεων, ο μαθητής ρωτάει για: να μάθει, να αξιολογήσει, να κατανοήσει, να ασκήσει κριτική σε ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης με ενήλικες ή συνομήλικους κλπ… Ουσιαστικά, τα παιδιά μαθαίνουν να κάνουν ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις τους μιμούνται το πρότυπο των ερωτήσεων που ακούνε να διατυπώνονται κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Επίσης κάνουν ανοιχτές ερωτήσεις όταν πειστούν ότι η διαδικασία ανοιχτών ερωτήσεων και ανοιχτών απαντήσεων, στις οποίες δίνεται αξία, έχει νόημα.

Ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως διαμεσολαβητής και μετασχηματίζει τις ερωτήσεις διδασκαλίας σε ερωτήσεις που συμβάλουν στην ανάπτυξη στρατηγικών μάθησης με διαφόρους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι όταν «σκέφτεται φωναχτά»: «Αναρωτιέμαι αν μπορούμε να φτιάξουμε έναν μικρό κήπο μέσα στην τάξη… Άραγε έχουμε αρκετό χώρο; Και πού θα μπορούσαμε να τον βάλουμε για να είμαστε σίγουροι ότι θα έχουν αρκετό ήλιο τα φυτά;…..»

Κατά συνέπεια, στο πλαίσιο των σύγχρονων προσεγγίσεων αξιοποιούνται κυρίως ανοιχτές ερωτήσεις που ενεργοποιούν ανώτερες διαδικασίες σκέψης

Σχολιασμός παραδείγματος Σε ποιο πλαίσιο τοποθετείται αυτή η ερώτηση; Πώς χειρίζεται την απάντηση του παιδιού ο εκπαιδευτικός; Εκπ: Ποια ζώα θα μπορούσαν να γίνουν ζώα του σπιτιού; Παιδί: Οι ελέφαντες γιατί μπορούν να πατήσουν πάνω στους κλέφτες όταν έρθουν στο σπίτι. Εκπ: Τι άλλο κάνουν οι ελέφαντες;

Επομένως: Εκείνο που είναι σημαντικό δεν είναι μόνο η ίδια η ερώτηση και ο τρόπος διατύπωσής της, αλλά και η εκπαιδευτική συνθήκη αλληλεπίδρασης μέσα στην οποία η ερώτηση διατυπώνεται). Ο σεβασμός σε οποιαδήποτε απάντηση είναι αυτό που δίνει αξία στις ανοιχτές ερωτήσεις. Επίσης ο τρόπος αξιοποίησης της απάντησης των παιδιών σε μια ανοιχτή ερώτηση ή της διατύπωσης μιας διαπίστωσης είναι κάτι που προσδίδει ή όχι αξία σε αυτή τη διαδικασία.

Οι ερωτήσεις που συνήθως χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί στην τάξη…. Διαπιστώσεις από έρευνες: Οι εκπαιδευτικοί παιδιών προσχολικής ηλικίας χρησιμοποιούν περισσότερο κλειστές ερωτήσεις, συχνά ανάκλησης πληροφοριών, με μία σωστή απάντηση, με αξιολογικό χαρακτήρα που στοχεύουν στη διδασκαλία. Συχνά δεν αξιοποιούνται οι απαντήσεις των παιδιών. Γιατί;

Εύκολες, σύντομες, απηχούν αντιλήψεις για έμφαση στο περιεχόμενο και όχι στις διαδικασίες μάθησης, αποκαλύπτουν άγχος για την προβλέψιμη ροή και διεξαγωγή μιας δραστηριότητας.

Η αλληλεπίδραση μέσω ερωτήσεων στο πλαίσιο των σύγχρονων προσεγγίσεων: -οδηγεί στην ενεργή συμμετοχή του παιδιού, - βελτιώνει την αυτοαντίληψη και την αυτοεκτίμηση, - δημιουργεί όρους ισότιμης συνεργασίας, - βοηθά στην κριτική ‘ανάγνωση’ του περιβάλλοντος (τα παιδιά μαθαίνουν να «ρωτάνε» για το περιβάλλον τους), -δημιουργεί εν δυνάμει προϋποθέσεις παρέμβασης στο κοινωνικό πλαίσιο…

Για τις επόμενες παρατηρήσεις Θα παρατηρήσετε και θα καταγράψετε τις ερωτήσεις που διατυπώνονται: - Σε ποιο πλαίσιο διατυπώνονται; -Ποιος ρωτάει στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας (εκπαιδευτικός, παιδιά) και γιατί; -Πόσο συχνά; Πόσες ερωτήσεις καταγράψατε; -Πώς αντιδρούν οι ερωτώμενοι στην ερώτηση;

Σχολιάστε τις ερωτήσεις στα στιγμιότυπα επεξεργασίας βιβλίων που ακολουθούν

Δύο παραδείγματα από Α΄ δημοτικού. Σχολιάστε και συγκρίνετε τη διαχείριση της ερώτησης

A1 Εκπ: Ποιος θα έρθει να μου διαβάσει τον τίτλο; Έρβιν, μπορείς να έρθεις να μου διαβάσεις τον τίτλο; Έρβιν: Ο, ο μι, ο μιιικρός πρ, πρα, πρασινος βα, βατρρρ, βάτραχος. Εκπ: Ο μικρός πράσινος βάτραχος. Και ποιος μπορεί να μου πει τι παρατηρεί στις λέξεις του τίτλου;[Τα παιδιά σηκώνουν χέρια] Ελένη. Ελένη: Ξεκινούν με κεφαλαίο γράμμα. Εκπ: Σωστά. Πού θα βρούμε το συγγραφέα του βιβλίου; Μπορεί κάποιος πρώτα απ’ όλα να μας θυμίσει τι είναι ο συγγραφέας; [Τα παιδιά σηκώνουν χέρια] Ναι, Γιώργο. Γιώργος: Είναι κάποιος που γράφει παραμύθια. Εκπ: Κάποιος που γράφει ιστορίες ή … [Τα παιδιά σηκώνουν χέρια] Ο Γιώργος σωπαίνει… Αλίκη: Ή κείμενα. Εκπ: Σωστά. Κάποιος που γράφει ιστορίες ή άλλα κείμενα σε βιβλία. Ποιος μπορεί να μου πει ποιον άλλον μπορούμε να βρούμε στο εξώφυλλο του βιβλίου; [Τα παιδιά σηκώνουν χέρια]. Ναι Αλεξ. Άλεξ: Τον εικονογράφο Εκπ: Τον εικονογράφο.

Α2 Τι λέτε να έχει συμβεί εδώ, στην εικόνα που βλέπουμε; Εκπ: Σπύρο. Σπύρος: Είναι όλο λάσπες, έβρεξε πολύ. Μπορεί και να πλημμύρισε. Εκπ: Νομίζεις ότι βρέχει εδώ, στην εικόνα που βλέπουμε; Σπύρος: Όχι, έχει πλημμυρίσει. Εκπ: Τι σκέφτεστε οι άλλοι; Ο Σπύρος σκέφτεται ότι έβρεξε πολύ και μπορεί να πλημμύρισε. Εσύ τι νομίζεις Μαρίνα; Μαρίνα: Νομίζω ότι έχει χιονίσει. Εκπ: Κι εγώ έκανα τη σκέψη ότι μπορεί να χιόνισε. Πέτρο, σήκωνες το χέρι σου… Πέτρος: Ο Μουσταφά κάνει ανοησίες. Εκπ: Είμαι πολύ χαρούμενη που τώρα σταμάτησε. Σε ευχαριστώ Μουσταφά. Ναι, Ντάρι… Ντάρι: Όμως το νερό θα άφηνε να φαίνονται τα αποτυπώματα από τα παπούτσια των ανθρώπων; Εκπ: Μμμ, Σωστά! Αν υπάρχουν αποτυπώματα δεν μπορεί να έχει βρέξει πολύ, έτσι δεν είναι; Τι λέτε και οι υπόλοιποι; Μάλλον έχουν δίκιο όσοι σκέφτηκαν ότι χιόνισε..